عزت نفس و عدالت در خانواده؛ راهنمای قرآنی برای زندگی بهتر
عدم نابرابری در توجه خانواده، یک عامل بسیار مهم و تأثیرگذار در شکلگیری عزت نفس پایین است. زمانی که اعضای خانواده، به ویژه کودکان، احساس میکنند که کمتر دیده میشوند، کمتر شنیده میشوند یا کمتر دوست داشته میشوند، پایههای عزت نفس آنها متزلزل شده و این امر میتواند پیامدهای منفی طولانیمدتی در زندگی آنها داشته باشد. آموزههای اسلامی نیز با تأکید بر عدالت و مساوات در خانواده، بر اهمیت توجه یکسان و پرهیز از تبعیض صحه میگذارد تا زمینهای سالم برای رشد شخصیت و عزت نفس فرزندان فراهم آید
قرآن کریم به طور مستقیم به واژه "عزت نفس" نمیپردازد، اما مفاهیمی بنیادین را مطرح میکند که مستقیماً با آن در ارتباط هستند. این مفاهیم عبارتند از: "کرامت انسانی"، "عدل"، "مساوات"، "تقوا"، "شکرگزاری" و "مسئولیتپذیری". وقتی عدم نابرابری در توجه خانواده رخ میدهد، این مفاهیم قرآنی مخدوش میشوند و به تبع آن، عزت نفس افراد آسیب میبیند.
۱. نقض اصل کرامت انسانی:
خداوند متعال در قرآن میفرماید: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا» (1).
و به راستی، فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکبها] حمل کردیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از آفریدگان خود، برتری آشکار بخشیدیم. این آیه، کرامت ذاتی و عام انسانی را بیان میکند که خداوند به همه انسانها، فارغ از نژاد، جنسیت، ثروت یا موقعیت اجتماعی، عطا کرده است.
وقتی در خانواده به فردی کمتر توجه میشود، یا با او ناعادلانه رفتار میشود، این پیام ضمنی به او منتقل میشود که "تو کمتر از دیگری ارزشمندی". این احساس، کرامت ذاتی که خداوند به او عطا کرده را زیر سوال میبرد و احساس بیارزشی و حقارت را در فرد تقویت میکند که مستقیماً به کاهش عزت نفس منجر میشود.
۲. نقض اصل عدالت و مساوات:
قرآن کریم بر اقامه عدل در همه شئون زندگی تأکید فراوان دارد: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ وَ إِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَ یَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» (2).
به راستی، خداوند به عدل و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان میدهد و از فحشا و کارهای زشت و ستمگری نهی میکند؛ شما را پند میدهد، باشد که متذکر شوید.
عدل در خانواده به معنای رعایت حقوق همه اعضا و پرهیز از تبعیض است، به خصوص در محبت و توجه به فرزندان. پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) در روایات متعددی بر این اصل تأکید کردهاند که والدین باید در رفتار با فرزندان خود، حتی در بوسیدن و دادن هدیه، عدالت را رعایت کنند تا بذر حسادت در دل آنها کاشته نشود.
عدم توجه نابرابر، نقض عدالت است. فردی که قربانی این بیعدالتی میشود، احساس مظلومیت میکند و این حس، به مرور زمان باعث میشود او خود را قربانی ببیند، حق خود را پایمال شده بداند و از نظر روحی آسیب ببیند. این تجربیات، مستقیماً به کاهش عزت نفس و احساس ناکافی بودن منجر میشود.
۳. آسیب به احساس امنیت و توکل بر خالق:
قرآن کریم بارها بر توکل بر خداوند و امنیت و آرامش ناشی از ایمان تأکید دارد: «الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ»(3).
ترجمه: آنان که ایمان آوردند و ایمان خود را به ظلم نیالودند، آنان را امن (و ایمنی) است و آنان هدایتیافتگانند.
زمانی که کودک در خانواده احساس ناامنی عاطفی میکند، یعنی میبیند که محبت و توجه والدینش مشروط یا ناعادلانه است، این امر بر احساس امنیت درونی او تأثیر میگذارد. فردی که در محیط ناامن عاطفی بزرگ شده، ممکن است نتواند به خوبی به دیگران اعتماد کند و حتی در توکل بر خداوند نیز با چالش مواجه شود، زیرا در بنیادیترین رابطه خود (خانواده) احساس ناامنی کرده است. این ناامنی ریشهای، میتواند به عزت نفس پایین و اضطراب مزمن منجر شود.
۴. محرومیت از رشد و شکوفایی ذاتی:
خداوند در قرآن میفرماید: «فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ»(4).
پس چون او را استوار ساختم و از روح خود در او دمیدم، در برابر او به سجده درافتید.
این آیه نشاندهنده استعدادهای بالقوه و الهی است که در هر انسانی وجود دارد. توجه نابرابر، میتواند مانع از شکوفایی این استعدادها شود. فردی که مورد بیتوجهی قرار میگیرد، ممکن است فرصتها و تشویقهای لازم برای بروز استعدادهایش را پیدا نکند و این امر او را از درک قابلیتهای درونیاش محروم سازد. این محرومیت، به مرور زمان حس بیکفایتی و ناتوانی را در او تقویت کرده و عزت نفس او را کاهش میدهد.
قرآن کریم بر مبنای "کرامت ذاتی انسان" که از دمیدن روح الهی در او ناشی میشود، و "اصل عدالت" در همه ابعاد زندگی، از جمله در روابط خانوادگی، تأکید دارد. هرگونه بیتوجهی نابرابر یا تبعیض در خانواده، در حقیقت نقض این اصول بنیادین است. چنین رفتاری، نه تنها به کرامت انسانی فرد آسیب میزند و حس بیعدالتی را در او تقویت میکند، بلکه میتواند بر احساس امنیت درونی و توانایی او برای شکوفایی استعدادهای الهیاش نیز تأثیر منفی بگذارد. این آسیبها، در نهایت منجر به کاهش عزت نفس و دور شدن از حالت مطلوب انسانی میشود که قرآن کریم برای مؤمنان ترسیم کرده است. بنابراین، خانواده مسلمان، باید الگوی عدالت و احترام متقابل باشد تا هر یک از اعضا بتوانند با عزتی که شایسته یک انسان مؤمن است، رشد کنند

