پیاده‌روی اربعین یک رویداد عظیم و فراملی است که میلیون‌ها نفر از اقصی نقاط جهان برای ادای احترام به امام حسین(ع) در آن شرکت می‌کنند. با وجود عظمت و تأثیرگذاری این مراسم، آسیب‌ها و چالش‌هایی نیز به‌ همراه دارد که شناخت و رفع آن‌ها از منظر جامعه‌شناسی ضروری است.
 

۱. تعارضات فرهنگی
در این مراسم، زائران ایرانی و دیگر کشورها در بستر فرهنگی عراق وارد تعامل می‌شوند. اختلافاتی در سبک زندگی، باورها و رفتارها می‌تواند منجر به تعارض فرهنگی شود:

زائران ایرانی پوشش‌هایی مانند شلوار یا چادرهای آستین‌دار دارند که در دید برخی میزبانان عراقی نامناسب تلقی می‌شود.

زنان عراقی نیز گاهی با آرایش یا پوشش‌های خاص خود باعث تعجب زائران ایرانی می‌شوند.

منشأ تعارضات:

ناآگاهی زائران از آداب و سنت‌های محلی.

تفاوت در انتظارات فرهنگی دو طرف.

راهکار:

آموزش و آگاه‌سازی زائران از فرهنگ میزبان.

تبلیغ تعامل محترمانه و آگاهانه.
 

۲. رقابت موکب‌های ایرانی و تضعیف سنت اربعین عراقی
در حالی‌که موکب‌های عراقی با امکانات ساده، صمیمانه و خودجوش خدمات‌رسانی می‌کنند، برخی موکب‌های ایرانی با ارائه خدمات سطح بالا باعث شکل‌گیری نوعی رقابت منفی شده‌اند.

آسیب‌ها:

تحت‌الشعاع قرار گرفتن نقش میزبان عراقی.

تغییر ماهیت مردمی مراسم به نمایش قدرت‌طلبی و تجمل.

راهکار:

هماهنگی میان موکب‌ها برای تقویت وحدت و همدلی.

جلوگیری از تظاهر در خدمات‌رسانی.
 

۳. آسیب‌های اجتماعی
افزایش جمعیت زائران ممکن است به بروز آسیب‌های اجتماعی مانند سرقت، بی‌نظمی، اعتیاد، بی‌احترامی و نژادپرستی منجر شود.

برخی مصادیق:

بی‌احترامی برخی زائران به میزبانان.

خودبرتربینی یا تحقیر فرهنگی دیگران.

برخی زائران صرفاً برای تفریح یا استفاده از خدمات می‌آیند.

راهکار:

نظارت دقیق و افزایش آموزش‌های فرهنگی-اجتماعی.

مشارکت نهادهای مردمی برای فرهنگ‌سازی.
 

۴. عرفی‌شدن مراسم اربعین
عرفی‌شدن یعنی تبدیل مناسک دینی به رفتارهای صرفاً ظاهری، بدون ریشه معنوی و معرفتی.

نشانه‌های عرفی‌شدن:

تأکید بر ظاهر و فرم مراسم (لباس، شعار، تزئینات).

کاهش انگیزه‌های معرفتی و دینی.

مشارکت افراد صرفاً از روی عادت یا تفریح.

زمینه‌های عرفی‌شدن:

غلبه نمادهای مدرن بر سنت اصیل.

مشارکت بی‌هدف افراد غیرمعتقد.

کم‌رنگ شدن جنبه‌های معرفتی و حماسی مراسم.

راهکار:

ترویج معرفت‌افزایی از اهداف قیام امام حسین(ع).

هدایت محتوای فرهنگی و رسانه‌ای به سمت عمق‌بخشی.
 

۵. اسراف و تبذیر
اسراف در مواد غذایی، آب و خدمات در موکب‌ها یکی از آسیب‌های مشهود است.

نمونه‌ها:

دورریختن حجم زیادی از غذا و نان.

استفاده بی‌رویه از امکانات موکب‌ها.

مبانی دینی:

اسراف در قرآن و روایات به‌شدت نهی شده و از گناهان کبیره است.

راهکار:

آموزش مصرف بهینه غذا و احترام به نعمت.

کاهش توزیع غذای مازاد بدون برنامه.
 

۶. پسماند و آلودگی محیط‌زیست
افزایش مصرف ظروف یک‌بار مصرف و نبود مدیریت زباله موجب آلودگی وسیع در مسیر پیاده‌روی می‌شود.

عوامل:

استفاده افراطی از پلاستیک و مواد غیرقابل تجزیه.

نبود فرهنگ بازیافت و جمع‌آوری پسماند.

راهکارها:

استقرار ایستگاه‌های بازیافت در مسیرها.

استفاده از ظروف گیاهی.

برگزاری کارگاه‌های زیست‌محیطی پیش از سفر.
 

۷. کم‌توجهی به واجبات دینی، مخصوصاً نماز
با وجود تأکید عاشورا بر فریضهٔ نماز، برخی زائران در اربعین به نماز بی‌توجهی می‌کنند یا آن را به تأخیر می‌اندازند.

موضع مراجع:

رهبر معظم انقلاب بر جایگاه نماز در اوج مناسک مذهبی تأکید دارند.

راهکار:

ایجاد ایستگاه‌های نماز جماعت در مسیر.

دعوت به اقامه نماز در اول وقت توسط روحانیون کاروان‌ها.
 

۸. فعالیت فرقه‌های انحرافی
گروه‌هایی نظیر «جند السماء»، «صرخی»، «احمد الحسن بصری» و ... با راه‌اندازی موکب در پوشش خدمات‌رسانی، در حال ترویج عقاید انحرافی هستند.

اهداف این فرقه‌ها:

جذب زائران ناآگاه.

تضعیف عقاید اصیل شیعه.

تبلیغات پنهان یا آشکار علیه مراجع و آموزه‌های اهل‌بیت(ع).

راهکارها:

رصد اطلاعاتی و امنیتی دقیق.

حضور فعال مبلغان دینی معتبر در مسیر.

توزیع محتوای روشنگرانه در برابر جریان‌های انحرافی.
 

۹. شکاف سنی–شیعی
بعضی دیدگاه‌ها تلاش می‌کنند راهپیمایی اربعین را به‌عنوان نماد قدرت شیعه در مقابل اهل سنت معرفی کنند که این مسأله به اختلافات مذهبی دامن می‌زند.

خطرات:

تقابل مصنوعی میان اربعین و حج.

ایجاد بدبینی در میان مسلمانان اهل سنت.

راهکار:

تأکید بر وحدت اسلامی.

معرفی اربعین به‌عنوان نماد بیداری اسلامی و مقاومت فراگیر.
 

۱۰. دولتی‌شدن پیاده‌روی اربعین
یکی از تهدیدهای جدی، ورود بیش‌ از اندازه نهادهای دولتی و تحمیل ساختارهای بوروکراتیک به این حرکت خودجوش است.

آسیب‌ها:

کاهش انگیزه‌های مردمی.

شکل‌گیری وابستگی به منابع دولتی.

تضعیف روح مشارکت و مسئولیت‌پذیری فردی.

راهکار:

محدود کردن نقش دولت به تسهیل‌گری.

تقویت مدیریت مردمی مراسم با نظارت نهادهای مردمی و حوزوی.

جمع‌بندی و راهبردها
برای حفظ اصالت معنوی و مردمی این رویداد عظیم، باید:

شناخت دقیقی از آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی، زیست‌محیطی و دینی داشت.

مشارکت عمومی با هدایت نهادهای فرهنگی، مذهبی و اجتماعی تقویت شود.

آموزش، رسانه‌سازی و تولید محتوای آگاه‌ساز برای زائران در دستور کار قرار گیرد