دروغ یکی از گناهانی است که همواره خطرات مادی، معنوی، فردی و اجتماعی زیادی برای انسان داشته، اما بر اساس روایات، سخنان فقها و علمای اخلاق، مواردی از حکم دروغ استثناء شده، که عبارتند از:
۱ـ دروغ برای اصلاح ذات البین؛
۲ـ دروغ برای اغفال دشمن در میدان جنگ؛
۳ـ دروغ در مقام تقیّه؛
۴ـ برای دفع شرّ ظالمان؛
۵ـ و تمام مواردی که جان و ناموس انسان به خطر افتاده و برای نجات از خطر، راهی جز توسل به دروغ نیست.

تمام این موارد مشمول قاعده اهم و مهم است، مثلا هرگاه انسانی در چنگال جمعی متعصّب، بی منطق و بی رحم گرفتار شود، و از مذهب او سؤال کنند، که اگر حقیقت را بگوید فوراً خون او را می ریزند، در این شرایط عقل و شرع به انسان اجازه می دهند که با پاسخ های دروغین جان خود را نجات دهد. یا زمانی که اختلاف شدیدی در بین دو نفر بروز کرده، انسان می تواند با گفتن دروغی (مثلا فلان کس به تو علاقه زیاد دارد و بارها در پشت سر ذکر خیر شما را گفته) بین آن دو، صلح و آشتی برقرار سازد.

البته انسان نباید به خاطر منافع شخصی و کارهای جزئی متوسل به دروغ شود، و با توسل به این استثنائات، دستاویزی برای دروغ گفتن ایجاد نماید، و به این بهانه برای هر موضوع جزئی دروغ بگوید. در واقع تجویز دروغ در این موارد، همانند حلال بودن خوردن مردار (اکل میته) در حال اضطرار می باشد که باید به مقدار ضرورت و تنها در مواردی که راهی به جز آن وجود ندارد، اکتفا شود.

دلیل این استثنائات علاوه بر قاعده عقلی بالا (قاعده اهم و مهم) روایات متعددی است که در منابع مختلف اسلامی از معصومین(علیهما السلام) نقل شده است؛ از جمله:

۱- امام صادق(علیه السلام) در حدیث معروفی می فرمایند: «لَیْسَ شَیْءٌ مِمّا حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ وَ قَدْ اَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ اِلَیْهِ» (۱)؛ (هیچ حرامی الهی نیست مگر این که خداوند آن را برای کسی که مضطر شده است حلال فرموده).

۲ـ حضرت علی(علیه السلام)، از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نقل می کنند که آن حضرت می فرمودند: «اِحْلِفْ بِاللّهِ کاذِباً وَ نَجِّ اَخاکَ مِنَ القَتْلِ» (۲)؛ (سوگند دروغ به نام خدا یاد کن و برادرت را از کشته شدن [به ناحق] نجات ده).

۳ـ پیامبر(صلی الله علیه وآله) در حدیثی می فرماویند: «کُلُّ الْکِذْبِ یَکْتُبُ عَلی إبنِ آدَمِ اِلاّ رَجُلٌ کَذَبَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ یُصْلِحُ بَیْنَهُما» (۳)؛ (هر دروغی در نامه عمل انسان نوشته می شود، مگر کسی که دروغ در میان دو نفر بگوید تا میان آن دو صلح برقرار گردد).

۴ـ در حدیث دیگری از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «اَلْکِذبُ مَذُمُومٌ اِلاّ فِی اَمْرَیْنِ دَفْعُ شَرِّ الْظَّلَمَةِ وَ اِصْلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ» (۴)؛ (دروغ نکوهیده است مگر در دو چیز، دفع شر ظالمان و اصلاح ذات البین).

۵ـ در حدیث دیگری از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) چنین نقل شده است: «کُلُّ الْکِذْبِ مَکْتُوبٌ کِذْباً لا مَحالَةَ اِلاّ اَنْ یَکْذِبُ الرَّجُلُ فِی الْحَرْبِ فَاِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ اَوْ یَکُونُ بَیْنَ رَجُلَیْنِ شَخناءٌ فَیُصْلِحُ بَیْنَهُما اُوْ یُحَدِّثُ اِمْرَأَتَهُ یُرْضِیها» (۵)؛ (تمام دروغ ها حتماً دروغ نوشته می شود، مگر این که انسان در جنگ دروغ بگوید، زیرا [یکی از طرق پیروزی در] جنگ فریب [دشمن] است، یا در میان دو نفر کینه و عدواتی باشد و او [به وسیله دروغ] میان آنها صلح و آشتی برقرار سازد، یا با همسرش سخن می گوید [که واقعیت ندارد] به خاطر این که او را راضی کند).

منظور از جمله اخیر این نیست که انسان هر چه بخواهد به همسرش دروغ بگوید بلکه ناظر به مواردی است که همسر انسان توقّعات نابجایی دارد، که در امکانات شوهر نمی گنجد، او با وعده دروغین، سر و صدای او را خاموش می کند، و چه بسا با گذشت زمان فراموش شده، و درگیری و منازعه ای پیش نخواهد آمد. این معنی در مورد توقّعات غیر منطقی شوهر نیز صادق است، و در بعضی از روایات نیز به آن اشاره شده است. (۶)، (۷)

پی‌نوشت:

(۱). النوادر، اشعری قمی، احمد بن محمد بن عیسی، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدی(علیه السلام)، مدرسة الإمام المهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ‌قم، ۱۴۰۸ ق، ‌چاپ اول، ص ۷۵، ۱۵ باب کفارة علی المحرم یحک رأسه أو جسده و یسقط منه الشعر أو القمل و ما علیه فی ذلک؛ تهذیب الأحکام، طوسی، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوی، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ ق، چاپ چهارم، ج ‌۳، ص ۱۷۷، ۱۴ باب صلاة الغریق و المتوحل و المضطر بغیر ذلک؛ وسائل الشیعة، عاملی، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، ‌۱۴۰۹ ق، چاپ اول، ج ‌۵، ص ۴۸۳، ۱ باب وجوبه فی الفریضة مع القدرة فإن عجز صلی جالسا ثم مضطجعا علی الأیمن ثم علی الأیسر مستلقیا مومیا و یرفع ما یسجد علیه إن أمکن و جملة من أحکام الضرورة؛ بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، محقق / مصحح: جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج ‌۲، ص ۲۷۲، باب ۳۳ ما یمکن أن یستنبط من الآیات و الأخبار من متفرقات مسائل أصول الفقه.

(۲). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ‌ ۱۴۱۳ ق، چاپ دوم، ج ‌۳، ص ۳۷۴، باب الأیمان و النذور و الکفارات؛ تهذیب الأحکام، طوسی، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوی، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ ق، چاپ چهارم، ج ‌۸، ص ۳۰۰، ۴ باب الأیمان و الأقسام؛ وسائل الشیعة، عاملی، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، ‌۱۴۰۹ ق، چاپ اول، ج ‌۲۳، ص ۲۲۵، ۱۲ باب جواز الحلف بالیمین الکاذبة للتقیة کدفع الظالم عن نفسه أو ماله أو نفس مؤمن أو ماله، ح ۴.

(۳). بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، محقق / مصحح: جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج ‌۶۹، ص ۲۵۴، باب ۱۱۴ الکذب و روایته و سماعه؛ المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، فیض کاشانی، ملا محسن، تصحیح ‌و تعلیق: علی اکبر غفاری، مؤسسه انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۷ ق، چاپ چهارم، ج ۵، ص ۲۴۵، (بیان ما رخص فیه من الکذب).

(۴). جامع الأخبار، شعیری، محمد بن محمد، مطبعة حیدریة، نجف، بی تا، چاپ: اول، ص ۱۴۸، الفصل الحادی عشر و المائة فی الصدق و الکذب؛ بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، محقق / مصحح: جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج ‌۶۹، ص ۲۶۳، باب ۱۱۴ الکذب و روایته و سماعه.

(۵). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، فیض کاشانی، ملا محسن، تصحیح ‌و تعلیق: علی اکبر غفاری، مؤسسه انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۷ ق، چاپ چهارم، ج ۵، ص ۲۴۵، بیان ما رخص فیه من الکذب؛ بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، محقق / مصحح: جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج ‌۶۹، ص ۲۵۴، باب ۱۱۴ الکذب و روایته و سماعه.

(۶). بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، محقق / مصحح: جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج ‌۶۹، ص ۲۴۳، باب ۱۱۴ الکذب و روایته و سماعه.

(۷). اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعی از فضلاء، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، قم، ۱۳۷۷ ش، ‌ چاپ اول، ج ۳، ص ۲۳۷