بر این اساس تعلیم و تعلّمِ تمام علومی که قوام جامعه بشری از نظر معنوی و مادّی بدان بستگی دارد؛ گاه به صورت واجب عینی، و گاه به صورت واجب کفایی لازم و ضروری است، و به همین دلیل هیچ مسلمانی نمی تواند خود را از پیشرفت های علمی روز جدا سازد، بلکه برای تقویت پایه های حکومت اسلامی، باید بیشترین سعی و تلاش برای تعلیم و تعلّم آن صورت گیرد، و به یقین اگر مسلمانان در این زمینه کوتاهی کنند و مایه عقب افتادگی کشورهای اسلامی گردند در پیشگاه خدا مسئولند!

قرآن مجید، نخستین معلّم را خداوند، و نخستین شاگرد را حضرت آدم علیه السلام، و نخستین علمی که به او تعلیم داده شد علم الاسماء می شمرد (به احتمال قوی منظور از آن، آگاهی بر اسرار افرینش و موجودات جهان است).

تنها آدم علیه السلام نبود که خداوند به او تعلیم داد، بلکه به یوسف علیه السلام تعلیم تعبیر خواب داد: «وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأوِیلِ الاَحَادِیثِ» (۱)، و به سلیمان علیه السلام، زبان پرندگان آموخت: «وَ قَالَ یَا اَیُّهَا النّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ» (۲)، و به داود علیه السلام زره ساختن را: «وَ عَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ» (۳)، و به خضر علیه السلام، علم و آگاهی فراوانی داد: «وَ عَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً» (۴)، و به فرشتگان، علوم فراونی بخشید: «سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا اِلاّ ما عَلَّمْتَنا» (۵)، و به انسان ها، نطق و بیان آموخت: «عَلَّمَهُ الْبَیَانَ» و از همه بالاتر اینکه به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، علوم و دانش هایی که هرگز تحصیل آن از طرق عادی برای او ممکن نبود آموزش داد: «وَ عَلَّمَکَ مَالَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ» (۶)،

فرشته بزرگ الهی یعنی پیک وحی(جبرئیل) نیز تعلیمات فراوانی به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله داد: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی».(۷) پیامبران نیز به نوبه خود در زمره بزرگترین معلّمان جهان اند که علوم و دانش های فراوانی را در زمینه دین و دنیا به نسل بشر آموختند؛ قرآن درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله - که بزرگترین پیامبر است - می فرماید: (و به مردم، کتاب [قرآن] و حکمت می آموزد)؛ «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ».(۸) همین برنامه را هر پیامبری در مورد امت خویش اجرا کرد و علمِ دین و دنیا را به آنها آموخت.

علما و دانشمندان _که وارثان پیامبران اند_ بعد از آنها به کرسی تعلیم نشستند و علم و دانش را به انسانها آموختند، و مقامشان از نظر قرآن آنقدر والا و بالا است که قرآن درباره آنها می گوید: «یَرْفَعِ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ اُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ» (۹)؛ (خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنها داده شده است، درجات عظیمی می بخشد).

در روایات اسلامی مقام معلّم آنقدر والا است که خدا و فرشتگان و همه موجودات ـ حتّی مورچه در لانه خود و ماهیان در دریاها ـ بر کسی که به مردم نیکی بیاموزد درود می فرستند؛ چنانکه در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده است: «اِنَّ اللهَ و مَلَائِکَتَهُ حَتَّی النَّمْلَةِ فِی حُجْرِهَا وَ حَتّی الْحُوتِ فِی الْبَحْرِ یُصَلُّونَ عَلَی مُعَلِّمِ النّاسِ الْخَیْرَ».(۱۰) همین مضمون در احادیث متعدد دیگری نیز وارد شده است.

در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم: «اَلَا اُخْبِرُکُمْ بِاَجْوَدِ الاَجْوَادِ؟ اللهُ اَلاَجْوَدُ الاَجْوَادِ! وَ اَنَا اَجْوَدُ وُلْدِ آدَمَ! وَ اَجْوَدُکُمْ مِنْ بَعْدِی رَجُلٌ عَلِمَ عِلْماً فَنَشَرَ عِلْمَهُ یُبْعَثُ یَومَ الْقِیَامَةِ اُمَّةً وَاحِدَةً!»(۱۱)؛ (آیا به شما خبر دهم که بخشنده ترین بخشنده ها کیست؟ بخشنده ترین بخشنده ها خدا است، و من بخشنده ترین فرزندان آدم هستم؛ و بعد از من از همه شما بخشنده تر کسی است که علم و دانشی را فرا گیرد، و آن را نشر دهد و به دیگران بیاموزد، چنین کسی روز قیامت به تنهایی به صورت امّتی برانگیخته خواهد شد!). تعبیر به امّت به خوبی نشان می دهد که گسترش وجودی معلّمان به موازات گسترش تعلیمات آنها در میان جامعه بشری صورت می گیرد، و هر قدر شاگردان بیشتری را تعلیم و تربیت کنند به همان نسبت شخصیّت معنوی و اجتماعی آنها گسترده تر می شود و گاه به اندازه یک امّت می گردد.

اهمیّت نشر علم و دانش و فرهنگ در اسلام تا آن حدّ است، که در حدیثی معروف، مجلس علم را، باغی از باغ های بهشت شمرده است. (۱۲) جالب اینکه در اسلام هر کاری که مقدّمه فراگیری علم، یا مناسبتی با آن داشته باشد، عبادت شمرده شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می خوانیم: «مُجَالَسَةُ الْعُلَمَاءِ عِبَادَةٌ» (۱۳)؛ (همنشینی با دانشمندان عبادت است). در حدیث دیگری از امام موسی بن جعفر علیه السلام می خوانیم: «اَلنَّظَرُ اِلَی وَجْهِ الْعَالِمِ حُبّاً لَهُ عِبادَةٌ» (۱۴)؛ (نگاه به صورت عالم از روی محبّت، عبادت است).

و نیز در حدیث دیگری می خوانیم که پیامبر صلی الله علیه وآله به ابوذر فرمود: «اَلْجُلُوسُ سَاعَةً عِنْدَ مُذَاکَرَةِ الْعِلْمِ خَیْرٌ لَکَ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ، صِیَامٍ نَهَارُهَا، وَ قِیَامٍ لَیْلُهَا وَ النَّظَرُ اِلَی وَجْهِ الْعَالِمِ خَیْرٌ لَکَ مِنْ عِتْقِ اَلْفِ رَقَبَةٍ» (۱۵)؛ (یک ساعت در جلسه مذاکره علم شرکت کردن، برای تو بهتر از عبادت یک سال است که روزها روزه باشی و شب ها مشغول عبادت شوی، و نگاه به صورت عالم، برای تو بهتر است از آزاد کردن یک هزار برده!).

احادیث در این زمینه فراوان و پربار است که ذکر همه آنها، به طول می انجامد، سخن را کوتاه می کنیم و این بحث را با حدیثی از لقمان حکیم - که سخنانش در قرآن مجید در کنار سخنان خدا قرار گرفته - به پایان می بریم، او به فرزندش فرمود: «یا بُنَیَّ جَالِسِ الْعُلَمَاءَ ... فَاِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یُحیِی الْقُلُوبَ بِنُورِ الْحِکْمَةِ کَمَا یُحْیِی الاَرْضَ بِوَابِلِ السَّمَاءِ» (۱۶)؛ (فرزندم! با علما همنشین شو...؛ زیرا خداوند دلها را به نور دانش روشن می کند؛ آن گونه که زمین را با قطره های درشت باران زنده می کند).(۱۷)