آغاز پيدايش شيعه و کيفيت آن
آغاز پيدايش " شيعه " را که براي اولين بار به شيعه علي عليه السلام (اولين پيشوا از پيشوايان اهل بيت عليهم السلام) معروف شدند، همان زمان حيات پيغمبر اکرم بايد دانست و جريان ظهور و پيشرفت دعوت اسلامي در 23 سال زمان بعثت، موجبات زيادي در بر داشت که طبعا پيدايش چنين جمعيتي را در ميان ياران پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم ايجاب مي‏کرد (1).
الف : پيغمبر اکرم در اولين روزهاي بعثت که به نص قرآن مأموريت يافت که خويشان نزديکتر خود را به دين خود دعوت کند (2) صريحا به ايشان فرمود که هر يک از شما به اجابت دعوت من سبقت گيرد، و زير و جانشين و وصي من است. علي عليه السلام پيش از همه مبادرت نموده اسلام را پذيرفت و پيغمبر اکرم ايمان او را پذيرفت ووعده‏هاي خود را (3) تقبل نمود و عادتا محال است که رهبر نهضتي در اولين روز نهضت و قيام خود يکي از ياران نهضت را به سمت وزيري و جانشيني به بيگانگان معرفي کند، ولي به ياران و دوستان سر تا پا فداکار خود نشناساند يا تنها او را با امتياز وزيري و جانشيني بشناسد و بشناساند ولي در تمام دوره زندگي و دعوت خود، او را از وظايف وزيري معزول و احترام مقام جانشيني او را ناديده گرفته و هيچگونه فرقي ميان او و ديگران نگذارد.
ب : پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم به موجب چندين روايت مستفيض و متواترـ که سني و شيعه روايت کرده‏اندـ تصريح فرموده که علي (4) عليه السلام در قول و فعل خود از خطا و معصيت مصون است، هر سخني که گويد و هر کاري که کند با دعوت ديني مطابقت کامل دارد وداناترين (5) مردم است به معارف و شرايع اسلام.
ج : علي عليه السلام خدمات گرانبهايي انجام داده و فداکاريهاي شگفت‏انگيزي کرده بود، مانند خوابيدن در بستر پيغمبر اکرم در شب هجرت (6) و فتوحاتي که در جنگهاي بدر و احد و خندق و خيبر به دست وي صورت گرفته بود که اگر پاي وي در يکي از اين وقايع در ميان نبود، اسلام و اسلاميان به دست دشمنان حق، ريشه کن شده بودند (7).
د : جريان " غدير خم " که پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم در آنجا علي عليه السلام را به ولايت عامه مردم نصب و معرفي کرده و او را مانند خود متولي قرار داده بود (8).
بديهي است اين چنين امتيازات و فضائل اختصاصي ديگر که مورد اتفاق همگان بود (9) و علاقه مفرطي که پيغمبر اکرم به‏علي عليه السلام داشت (10) ، طبعا عده‏اي از ياران پيغمبر اکرم را که شيفتگان فضيلت و حقيقت بودند بر اين وا ميداشت که علي عليه السلام را دوست داشته به دورش گرد آيند و از وي پيروي کنند، چنانکه عده‏اي را بر حسد و کينه آن حضرت وا مي‏داشت.
گذشته از همه اينها نام " شيعه علي " و " شيعه اهل بيت " در سخنان پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم بسيار ديده مي‏شود (11).

سبب جدا شدن اقليت شيعه از اکثريت سني و بروز اختلاف
هواخواهان و پيروان علي عليه السلام نظر به مقام و منزلتي که آن حضرت پيش پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و صحابه و مسلمانان داشت مسلم مي‏داشتند که خلافت و مرجعيت پس از رحلت پيغمبر اکرم از آن علي عليه السلام مي‏باشد و ظواهر اوضاع و احوال نيز جزء حوادثي که درروزهاي بيماري پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم به ظهور پيوست (12) نظر آنان را تأييد مي‏کرد.
ولي بر خلاف انتظار آنان درست در حالي که پيغمبر اکرم رحلت فرمود و هنوز جسد مطهرش دفن نشده بود و اهل بيت و عده‏اي از صحابه سرگرم لوازم سوگواري و تجهيزاتي بودند که خبر يافتند عده‏اي ديگرـ که بعدا اکثريت را بردندـ با کمال عجله و بي آنکه با اهل بيت و خويشاوندان پيغمبر اکرم و هوادارانشان مشورت کنند و حتي کمترين اطلاعي بدهند، از پيش خود در قيافه خيرخواهي، براي مسلمانان خليفه معين نموده‏اند و علي و يارانش را در برابر کاري انجام يافته قرار داده‏اند (13). علي عليه السلام و هواداران اومانند عباس و زبير و سلمان و ابوذر و مقداد و عمار پس از فراغ از دفن پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و اطلاع از جريان امر در مقام انتقاد بر آمده به خلافت انتخابي و کارگردانان آن اعتراض نموده اجتماعاتي نيز کرده‏اند ولي پاسخ شنيدند که صلاح مسلمانان در همين بود (14).
اين انتقاد و اعتراف بود که اقليتي را از اکثريت جدا کرد و پيروان علي عليه السلام را به همين نام " شيعه علي " به جامعه شناسانيد و دستگاه خلافت نيز به مقتضاي سياست وقت، مراقب بود که اقليت نامبرده به اين نام معروف نشوند و جامعه به دو دسته اقليت و اکثريت منقسم نگردد بلکه خلافت را اجماعي مي‏شمردند و معترض را متخلف از بيعت و متخلف از جماعت مسلمانان مي‏ناميدند و گاهي با تعبيرات زشت ديگر ياد مي‏کردند (15).
البته شيعه همان روزهاي نخستين، محکوم سياست وقت شده نتوانست با مجرد اعتراض، کاري از پيش ببرد و علي عليه السلام نيز به منظور رعايت مصلحت اسلام و مسلمين و نداشتن نيروي کافي دست به يک قيام خونين نزد، ولي جمعيت معترضين از جهت عقيده تسليم اکثريت نشدند و جانشيني پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و مرجعيت علمي را حق طلق علي عليه السلام مي‏دانستند (16) و مراجعه علمي و معنوي‏را تنها به آن حضرت روا مي‏ديدند و به سوي او دعوت مي‏کردند (17).

دو مسئله جانشيني و مرجعيت علمي
" شيعه " طبق آنچه از تعاليم اسلامي به دست آورده بود معتقد بود که آنچه براي جامعه در درجه اول اهميت است، روشن شدن تعاليم اسلام و فرهنگ ديني است (18) و در درجه تالي آن، جريان کامل آنها در ميان جامعه مي‏باشد.
و به عبارت ديگر اولا : افراد جامعه به جهان و انسان با چشم واقع بيني نگاه کرده، وظايف انساني خود را (به طوري که صلاح واقعي است) بدانند و بجا آورند اگر چه مخالف دلخواهشان باشد.
ثانيا : يک حکومت ديني نظم واقعي اسلامي را در جامعه حفظ و اجرا نمايد و به طوري که مردم کسي را جز خدا نپرستند و از آزادي کامل و عدالت فردي و اجتماعي بر خوردار شوند، و اين دو مقصود به دست کسي بايد انجام يابد که عصمت و مصونيت خدايي داشته باشد و گرنه ممکن است کساني مصدر حکم يا مرجع علم قرار گيرند که در زمينه وظايف محوله خود، از انحراف فکر يا خيانت سالم نباشد و تدريجا ولايت عادله آزاديبخش اسلامي به سلطنت استبدادي و ملک کسرايي و قيصري تبديل شود و معارف پاک ديني مانند معارف اديان ديگر دستخوش تحريف و تغيير دانشمندان بلهوس و خودخواه گردد و تنها کسي که به تصديق پيغمبر اکرم در اعمال و اقوال خود مصيب و روش او با کتاب خدا و سنت پيغمبر مطابقت کامل داشت همان علي عليه السلام بود (19).
و اگر چنانچه اکثريت مي‏گفتند قريش با خلافت حقه علي مخالف بودند، لازم بود مخالفين را بحق وادارند و سرکشان را به جاي خود بنشانند چنانکه با جماعتي که در دادن زکات امتناع داشتند، جنگيدند و از گرفتن زکات صرفنظر نکردند نه اينکه از ترس مخالفت قريش، حق را بکشند .
آري آنچه شيعه را از موافقت با خلافت انتخابي باز داشت، ترس از دنباله ناگوار آن يعني فساد روش حکومت اسلامي و انهدام اساس تعليمات عاليه دين بود، اتفاقا جريان بعدي حوادث نيز اين عقيده (يا پيش بيني) را روز به روز روشنتر مي‏ساخت و در نتيجه شيعه نيز در عقيده خود استوارتر مي‏گشت و با اينکه در ظاهر با نفرات ابتدائي انگشت شمار خود به هضم اکثريت رفته بود و در باطن به اخذ تعاليم اسلامي از اهل بيت و دعوت به طريقه خود، اصرار مي‏ورزيدند در عين حال براي پيشرفت و حفظ قدرت اسلام، مخالفت علني نمي‏کردند و حتي افراد شيعه، دوش به دوش اکثريت به جهاد مي‏رفتند و در امور عامه دخالت مي‏کردند و شخص علي عليه السلام در موارد ضروري، اکثريت را به نفع اسلام راهنمايي مي‏نمود (20).

روش سياسي خلافت انتخابي و مغايرت آن با نظر شيعه
" شيعه " معتقد بود که شريعت آسماني اسلام که مواد آن در کتاب خدا و سنت پيغمبر اکرم روشن شده تا روز قيامت به اعتبار خود باقي و هرگز قابل تغيير نيست (21) و حکومت اسلامي با هيچ عذري نمي‏تواند از اجراي کامل آن سرپيچي نمايد، تنها وظيفه حکومت اسلامي اين است که با شورا در شعاع شريعت به سبب مصلحت وقت، تصميماتي بگيرد ولي در اين جريان، به علت بيعت‏سياست آميز شيعه و همچنين از جريان حديث دوات و قرطاس که در آخرين روزهاي بيماري پيغمبر اکرم اتفاق افتاد، پيدا بود که گردانندگان و طرفداران خلافت انتخابي معتقدند که کتاب خدا مانند يک قانون اساسي محفوظ بماند ولي سنت و بيانات پيغمبر اکرم را در اعتبار خود ثابت نمي‏دانند بلکه معتقدند که حکومت اسلامي مي‏تواند به سبب اقتضاي مصلحت، از اجراي آنها صرفنظر نمايد. و اين نظر با روايتهاي بسياري که بعدا در حق صحابه نقل شد (صحابه مجتهدند و در اجتهاد و مصلحت بيني خود اگر اصابت کنند مأجور و اگر خطا کنند معذور مي‏باشند) تأييد گرديد و نمونه بارز آن وقتي اتفاق افتاد که خالد بن وليد يکي از سرداران خليفه، شبانه در منزل يکي از معاريف مسلمانان " مالک بن نويره " مهمان شد و مالک را غافلگير نموده، کشت و سرش را در اجاق گذاشت و سوزانيد و همان شب با زن مالک همبستر شد!و به دنبال اين جنايتهاي شرم آورد، خليفه به عنوان اينکه حکومت وي به چنين سرداري نيازمند است، مقررات شريعت را در حق خالد اجرا نکرد (22)!!
و همچنين خمس را از اهل بيت و خويشان پيغمبر اکرم بريدند (23) و نوشتن احاديث پيغمبر اکرم به کلي قدغن شد و اگر در جاي حديث مکتوب کشف يا از کسي گرفته مي‏شد آن را ضبط کرده‏مي‏سوزانيدند (24) و اين قدغن در تمام زمان خلفاي راشدين تا زمان خلافت عمر بن عبد العزيز خليفه اموي (99ـ 102) استمرار داشت (25) و در زمان خلافت خليفه دوم (13ـ 25 ق) اين سياست روشنتر شد و در مقام خلافت، عده‏اي از مواد شريعت را مانند حج تمتع و نکاح متعه و گفتن " حي علي خير العمل " در اذان نماز ممنوع ساخت (26) و نفوذ سه اطلاق را داير کرد و نظاير آنها (27).
در خلافت وي بود که بيت المال در ميان مردم با تفاوت تقسيم‏شد (28) که بعدا در ميان مسلمانان اختلاف طبقاتي عجيب و صحنه‏هاي خونين دهشتناکي به وجود آورد و در زمان وي معاويه در شام با رسومات سلطنتي کسري و قيصر حکومت مي‏کرد و خليفه او را کسراي عرب مي‏ناميد و متعرض حالش نمي‏شد.
خليفه دوم به سال 23 هجري قمري به دست غلامي ايراني کشته شد و طبق رأي اکثريت شوراي شش نفري که به دستور خليفه منعقد شد، خليفه سوم زمام امور را به دست گرفت. وي در عهد خلافت خود خويشاوندان اموي خود را بر مردم مسلط ساخته در حجاز و عراق و مصر و ساير بلاد اسلامي زمام امور را به دست ايشان سپرد (29) ايشان بناي بي‏بند و باري گذاشته آشکارا به ستم و بيداد و فسق و فجور و نقص قوانين جاريه اسلامي پرداختند، سيل شکايتها از هر سوي به دار الخلافه سرازير شد، ولي خليفه که تحت تأثير کنيزان اموي خود و خاصه مروان بن حکم (30) قرار داشت، به شکايتهاي مردم ترتيب اثر نمي‏داد بلکه گاهي هم دستور تشديد و تعقيب شاکيان را صادر مي‏کرد (31) و بالأخره به سال 35 هجري، مردم بر وي شوريدند وپس از چند روز محاصره و زد و خورد، وي را کشتند.
خليفه سوم در عهد خلافت خود حکومت شام را که در رأس آن از خويشاوندهاي اموي او معاويه قرار داشت، بيش از پيش تقويت مي‏کرد و در حقيقت سنگيني خلافت، در شام متمرکز بود و تشکيلات مدينه که دار الخلافه بود جز صورتي در بر نداشت (32) خلافت خليفه اول با انتخاب اکثريت صحابه و خليفه دوم با وصيت‏خليفه اول و خليفه سوم با شوراي شش نفري که اعضا و آيين نامه آن را خليفه دوم تعيين و تنظيم کرده بود، مستقر شد . و روي هم رفته سياست سه خليفه که 25 سال خلافت کردند در اداره امور اين بود که قوانين اسلامي بر طبق اجتهاد و مصلحت وقت که مقام خلافت تشخيص دهد، در جامعه اجرا شود و در معارف اسلامي اين بود که تنها قرآن بي اينکه تفسير شود يا مورد کنجکاوي قرار گيرد خوانده شود و بيانان پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم (حديث) بي اينکه روي کاغذ بيايد روايت شود و از حدود زبان و گوش تجاوز نکند.
کتابت، به قرآن کريم انحصار داشت و در حديث ممنوع بود (33) پس از جنگ يمامه که در سال دوازده هجري قمري خاتمه يافت و گروهي از صحابه که قاري قرآن بودند در آن جنگ کشته شدند، عمر بن الخطاب به خليفه اول پيشنهاد مي‏کند که آيات قرآن در يک مصحف جمع آوري شود، وي در پيشنهاد خود مي‏گويد اگر جنگي رخ دهد و بقيه حاملان قرآن کشته شوند، قرآن از ميان ما خواهد رفت، بنابر اين، لازمست آيات قرآني را در يک مصحف جمع آوري کرده به قيد کتابت در بياوريم (34) ، اين تصميم را درباره قرآن کريم گرفتند با اينکه حديث پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم که تالي قرآن بود نيز با همان خطر تهديد مي‏شد و از مفاسد نقل به معنا و زياده و نقيصه و جعل و فراموشي در امان نبود ولي توجهي به نگهداري حديث نمي‏شد بلکه کتابت آن ممنوع و هر چه به دست مي‏افتاد سوزانيده‏مي‏شد تا در اندک زماني کار به جايي کشيد که در ضروريات اسلام مانند نماز، روايات متضاد به وجود آمد و در ساير رشته‏هاي علوم در اين مدت قدمي بر داشته نشد و آنهمه تقديس و تمجيد که در قرآن و بيانات پيغمبر اکرم نسبت به علم و تأکيد و ترغيب در توسعه علوم وارد شده بي اثر ماند و اکثريت مردم سرگرم فتوحات پي در پي اسلام و دلخوش به غنايم فزون از حد که از هر سو به جزيرة العرب سرازير مي‏شد، بودند و ديگر عنايتي به علوم خاندان رسالت که سر سلسله‏شان علي عليه السلام بود و پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم او را آشناترين مردم به معارف اسلام و مقاصد قرآن معرفي کرده بود نشد، حتي در قضيه جمع قرآن (با اينکه مي‏دانستند پس از رحلت پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم مدتي در کنج خانه نشستند و مصحف را جمع‏آوري نموده است) وي را مداخله ندادند حتي نام او را نيز به زبان نياوردند (35).
اينها و نظاير اينها اموري بود که پيروان علي عليه السلام را در عقيده خود راسختر و نسبت به جريان امور، هشيارتر مي‏ساخت و روز به‏روز بر فعاليت خود مي‏افزودند. علي نيز که دستش از تربيت عمومي مردم کوتاه بود به تربيت خصوصي افراد مي‏پرداخت.
در اين 25 سال، سه تن از چهار نفر ياران علي عليه السلام که در همه احوال در پيروي او ثابت قدم بودند (سلمان فارسي و ابوذر غفاري و مقداد) در گذشتند ولي جمعي از صحابه و گروه انبوهي از تابعين در حجاز و يمن و عراق و غير آنها در سلک پيروان علي درآمدند و در نتيجه پس از کشته شدن خليفه سوم، از هر سوي به آن حضرت روي نموده و به هر نحو بود با وي بيعت کردند و وي را براي خلافت برگزيدند.

انتهاي خلافت به امير المؤمنين علي (ع) و روش آن حضرت
خلافت علي عليه السلام در اواخر سال 35 هجري قمري شروع شد و تقريبا چهار سال و پنج ماه ادامه يافت. علي عليه السلام در خلافت، رويه پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم را معمول مي‏داشت (36) و غالب تغييراتي را که در زمان خلافت پيشينيان پيدا شده بود به حالت اولي برگردانيد و عمال نالايق را که زمام امور را در دست داشتند از کار بر کنار کرد (37). و در حقيقت يک نهضت انقلابي بود و گرفتاريهاي بسياري در بر داشت.
علي عليه السلام نخستين روز خلافت در سخنراني که براي مردم نمود چنين گفت : " آگاه باشيد !گرفتاري که شما مردم هنگام بعثت پيغمبر خدا داشتيد امروز دوباره به سوي شما برگشته و دامنگيرتان‏شده است. بايد درست زير و روي شويد و صاحبان فضيلت که عقب افتاده‏اند پيش افتند و آنان که به ناروا پيشي مي‏گرفتند، عقب افتند (حق است و باطل و هر کدام اهلي دارد بايد از حق پيروي کرد) اگر باطل بسيار است چيز تازه‏اي نيست و اگر حق کم است گاهي کم نيز پيش مي‏افتند و اميد پيشرفت نيز هست. البته کم اتفاق مي‏افتد که چيزي که پشت به انسان کند دوباره برگشته و روي نمايد " (38).
علي عليه السلام به حکومت انقلابي خود ادامه داد و چنانکه لازمه طبيعت هر نهضت انقلابي است، عناصر مخالف که منافعشان به خطر مي‏افتد از هر گوشه و کنار سر به مخالفت بر افراشتند و به نام خونخواهي خليفه سوم، جنگهاي داخلي خونيني بر پا کردندـ که تقريبا در تمام مدت خلافت علي عليه السلام ادامه داشتـ به نظر شيعه، مسببين اين جنگهاي داخلي جز منافع شخصي منظوري نداشتند و خونخواهي خليفه سوم، دستاويز عوامفريبانه‏اي بيش نبود و حتي سوء تفاهم نيز در کار نبود (39). سبب جنگ اول که " جنگ جمل " ناميده مي‏شود، غائله اختلاف طبقاتي بود که از زمان خليفه دوم در تقسيم مختلف بيت المال پيدا شده بود، علي عليه السلام پس از آنکه به خلافت شناخته شد، مالي در ميان مردم بالسويه قسمت فرمود (40) چنانکه سيرت پيغمبر اکرم نيز همانگونه بود و اين روش زبير و طلحه را سخت بر آشفت و بناي تمرد گذاشتند و به نام زيارت کعبه، از مدينه به مکه رفتند و ام المؤمنين عايشه را که در مکه بود و با علي عليه السلام ميانه خوبي نداشت با خود همراه ساخته به نام خونخواهي خليفه سوم!نهضت و جنگ خونين جمل را بر پا کردند (41).
با اينکه همين طلحه و زبير هنگام محاصره و قتل خليفه سوم در مدينه بودند از وي دفاع نکردند (42) و پس از کشته شدن وي اولين کسي بودند که از طرف خود و مهاجرين با علي بيعت کردند (43) و همچنين ام المؤمنين عايشه خود از کساني بود که مردم را به قتل خليفه سوم تحريص مي‏کرد (44) و براي اولي بار که قتل خليفه سوم را شنيد به وي دشنام داد و اظهار مسرت نمود. اساسا مسببين اصلي قتل خليفه، صحابه بودند که از مدينه به اطراف نامه‏ها نوشته مردم را بر خليفه مي‏شورانيدند .
سبب جنگ دوم که جنگ صفين ناميده مي‏شود و يک سال و نيم طول کشيد، طمعي بود که معاويه در خلافت داشت و به عنوان خونخواهي خليفه سوم اين جنگ را بر پا کرد و بيشتر از صد هزار خون ناحق ريخت و البته معاويه در اين جنگ حمله مي‏کرد نه دفاع، زيرا خونخواهي هرگز به شکل دفاع صورت نمي‏گيرد.
عنوان اين جنگ " خونخواهي خليفه سوم " بود با اينکه خود خليفه سوم در آخرين روزهاي زندگي خود براي دفع آشوب از معاويه استمداد نمود وي با لشگري از شام به سوي مدينه حرکت نموده آنقدر عمدا در راه توقف کرد تا خليفه را کشتند آنگاه به شام‏برگشته به خونخواهي خليفه قيام کرد (45).
و همچنين پس از آنکه علي عليه السلام شهيد شد و معاويه خلافت را قبضه کرد، ديگر خود خليفه سوم را فراموش کرده، قتله خليفه را تعقيب نکرد!!
پس از جنگ صفين، جنگ نهروان در گرفت، در اين جنگ جمعي از مردم که در ميانشان صحابي نيز يافت مي‏شد، در اثر تحريکات معاويه در جنگ صفين به علي عليه السلام شوريدند و در بلاد اسلامي به آشوبگري پرداخته هر جا از طرفداران علي عليه السلام مي‏يافتند مي‏کشتند، حتي شکم زنان آبستن را پاره کرده جنينها را بيرون آورده سر مي‏بريدند (46).
علي عليه السلام اين غائله را نيز خوابانيد ولي پس از چندي در مسجد کوفه در سر نماز به دست برخي از اين خوارج شهيد شد.

بهره‏اي که شيعه از خلافت پنجساله علي (ع) برداشت
علي عليه السلام در خلافت چهار سال و نه ماهه خود اگر چه نتوانست اوضاع درهم ريخته اسلامي را کاملا به حال اولي که داشت‏برگرداند ولي از سه جهت عمده موفقيت حاصل کرد :
1ـ به واسطه سيرت عادله خود، قيافه جذاب سيرت پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم را به مردم، خاصه به نسل جديد نشان داد، وي در برابر شوکت کسرايي و قيصري معاويه در زي فقرا و مانند يکي از بينواترين مردم زندگي مي‏کرد. وي هرگز دوستان و خويشاوندان و خاندان خود را بر ديگران مقدم نداشت و توانگري را به گدايي و نيرومندي را به ناتواني ترجيح نداد .
2ـ با آن همه گرفتاريهاي طاقت فرسا و سرگرم کننده، ذخاير گرانبهايي از معارف الهيه و علوم حقه اسلامي را ميان مردم به يادگار گذاشت.
مخالفين علي عليه السلام مي‏گويند : وي مرد شجاعت بود نه مرد سياست، زيرا او مي‏توانست در آغاز خلافت خود، با عناصر مخالف، موقتا از در آشتي و صفا در آمده آنان را با مداهنه راضي و خشنود نگهدارد و بدين وسيله خلافت خود را تحکيم کند سپس به قلع و قمعشان بپردازد .
ولي اينان اين نکته را ناديده گرفته‏اند که خلافت علي يک نهضت انقلابي بود و نهضتهاي انقلابي بايد از مداهنه و صورت سازي دور باشد. مشابه اين وضع در زمان بعثت پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم نيز پيش آمد و کفار و مشرکين بارها به آن حضرت پيشنهاد سازش دادند و اينکه آن حضرت به خدايانشان متعرض نشود ايشان نيز کاري با دعوت وي نداشته باشند ولي پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم نپذيرفت با اينکه مي‏توانست در آنروزهاي سخت، مداهنه و سازش کرده موقعيت خود را تحکيم نمايد، سپس به مخالفت دشمنان قد علم کند . اساسادعوت اسلامي هرگز اجازه نمي‏دهد که در راه زنده کردن حقي، حق ديگري کشته شود يا باطلي را با باطل ديگري رفع نمايند و آيات زيادي در قرآن کريم در اين باره موجود است (47).
گذشته از اينکه مخالفين علي در باره پيروزي و رسيدن به هدف خود از هيچ جرم و جنايت و نقض قوانين صريح اسلام (بدون استثنا) فرو گذاري نمي‏کردند و هر لکه را به نام اينکه صحابي هستند و مجتهدند، مي‏شستند ولي علي به قوانين اسلام پايبند بود.
از علي عليه السلام در فنون متفرقه عقلي و ديني و اجتماعي نزديک به يازده هزار کلمات قصار ضبط شده (48) و معارف اسلام را (49) در سخنرانيهاي خود با بليغترين لهجه و روانترين بيان ايراد نموده (50) وي دستور زبان عربي را وضع کرد و اساس ادبيات عربي را بنياد نهاد. وي اول کسي است در اسلام که در فلسفه الهي غور کرده (51) به سبک استدلال آزاد و برهان منطقي سخن گفت و مسائلي را که تا آن روز در ميان فلاسفه جهان، مورد توجه قرار نگرفته بود طرح کرده و در اين باب بحدي عنايت به خرج مي‏داد که در بحبوحه (52) جنگها به بحث علمي مي‏پرداخت.
3ـ گروه انبوهي از رجال ديني و دانشمندان اسلامي را تربيت کرد (53) که در ميان ايشان جمعي از زهاد و اهل معرفت مانند " اويس قرني و کميل بن زياد و ميثم تمار و رشيد هجري " وجود دارند که در ميان عرفاي اسلامي، مصادر عرفان شناخته شده‏اند و عده‏اي مصادر اوليه علم فقه و کلام و تفسير و قرائت و غير آنها مي‏باشند.

انتقال خلافت به معاويه و تبديل آن به سلطنت موروثي
پس از شهادت امير المؤمنين علي عليه السلام به موجب وصيت آن حضرت و بيعت مردم، حضرت حسن بن علي عليهما السلام که پيش شيعه دوازده امامي، امام دوم مي‏باشد متصدي خلافت شد ولي معاويه آرام ننشسته به سوي عراقـ که مقر خلافت بودـ لشکر کشيده با حسن بن علي به جنگ پرداخت .
وي با دسيسه‏هاي مختلف و دادن پولهاي گزاف، تدريجا ياران و سرداران حسن بن علي را فاسد کرده بالأخره حسن بن علي را مجبور نمود که به عنوان صلح، خلافت را به وي واگذار کند و حسن بن علي نيز خلافت را به اين شرط که پس از در گذشت معاويه، به وي‏برگردد و به شيعيان تعرض نشود، به معاويه واگذار نمود (54).
در سال چهل هجري، معاويه بر خلافت اسلامي استيلا يافت و بلافاصله به عراق آمده در سخنراني که کرد به مردم اخطار نموده و گفت : " من با شما سر نماز و روزه نمي‏جنگيدم بلکه مي‏خواستم بر شما حکومت کنم و به مقصود خود رسيدم " (55)!!
و نيز گفت : " پيماني که با حسن بستم لغو و زير پاي من است!! " (56) معاويه با اين سخن اشاره مي‏کرد که سياست را از ديانت جدا خواهد کرد و نسبت به مقررات ديني، ضمانتي نخواهد داشت و همه نيروي خود را در زنده نگهداشتن حکومت خود به کار خواهد بست و البته روشن است که چنين حکومتي سلطنت و پادشاهي است نه خلافت و جانشيني پيغمبر خدا. و از اينجا بود که بعضي از کساني که به حضور وي بار يافتند به عنوان پادشاهي سلامش دادند (57) و خودش نيز در برخي از مجالس خصوصي، از حکومت خود با ملک و پادشاهي تعبير مي‏کرد (58) اگر چه در ملأ عام خود را خليفه معرفي مي‏نمود.
و البته پادشاهي که بر پايه زور استوار باشد وراثت را به دنبال خود دارد و بالأخره نيز به نيت خود جامه عمل پوشانيد و پسر خود يزيد را که جواني بي‏بند و بار بود و کمترين شخصيت ديني نداشت، ولايت عهدي داده به جانشيني خود برگزيد (59) و آن همه حوادث ننگين را به بار آورد.
معاويه با بيان گذشته خود اشاره مي‏کرد که نخواهد گذاشت حسن عليه السلام پس از وي به خلافت برسد، يعني در خصوص خلافت بعد از خود، فکري ديگر دارد و آن همان بود که حسن عليه السلام را با سم شهيد کرد (60) و راه را براي فرزند خود يزيد هموار ساخت. معاويه با الغاي پيمان نامبرده مي‏فهمانيد که هرگز نخواهد گذاشت شيعيان اهل بيت در محيط امن و آسايش بسر برند و کما في السابق به فعاليتهاي ديني خود ادامه دهند و همين معنا را نيز جامه عمل پوشانيد (61).
وي اعلام نمود که هر کس در مناقب اهل بيت حديثي نقل کند هيچگونه مصونيتي در جان و مال و عرض خود نخواهد (62) داشت و دستور داد هر که در مدح و منقبت ساير صحابه و خلفا حديثي‏بياورد، جايزه کافي بگيرد و در نتيجه اخبار بسياري در مناقب صحابه جعل شد (63) و دستور داد در همه بلاد اسلامي در منابر به علي عليه السلام ناسزا گفته شود (و اين دستور تا زمان عمر بن عبد العزيز خليفه اموي " 99ـ 011 " اجرا مي‏شد) وي به دستياري عمال و کارگردانان خود که جمعي از ايشان صحابي بودند، خواص شيعه علي عليه السلام را کشت و سر برخي از آنان را به نيزه زده در شهرها گردانيدند و عموم شيعيان را در هر جا بودند به ناسزا و بيزاري از علي تکليف مي‏کرد و هر که خود داري مي‏کرد به قتل مي‏رسيد (64).

سخت‏ترين روزگار براي شيعه
سخت‏ترين زمان براي شيعه در تاريخ تشيع، همان زمان حکومت بيست ساله معاويه بود که شيعه هيچگونه مصونيتي نداشت و اغلب شيعيان اشخاص شناخته شده و مارک دار بودند و دو تن از پيشوايان شيعه (امام دوم و امام سوم) که در زمان معاويه بودند، کمترين وسيله‏اي براي برگردانيدن اوضاع ناگوار در اختيار نداشتند حتي امام سوم شيعه که در شش ماه اول سلطنت يزيد، قيام کرد با همه ياران و فرزندان خود شهيد شد، در مدت ده سالي که در خلافت معاويه مي‏زيست تمکن اين اقدام را نيز نداشت.
اکثريت تسنن، اين همه کشتارهاي ناحق و بي‏بند و باريها را که به دست صحابه و خاصه معاويه و کارگردانان وي انجام يافته است، توجيه مي‏کنند که آنان صحابه بودند و به مقتضاي احاديثي که از پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم رسيده، صحابه مجتهدند و معذور و خداوند از ايشان راضي است و هر جرم و جنايتي که از ايشان سر بزند معفو است!!!ولي شيعه اين عذر را نمي‏پذيرد، زيرا :
اولا : معقول نيست يک رهبر اجتماعي مانند پيغمبر اکرم صلي الله عليه و اله و سلم براي احياي حق و عدالت و آزادي بر پا خاسته و جمعي را هم عقيده خود گرداند که همه هستي خود را در راه اين منظور مقدس گذاشته آن را لباس تحقق بخشند و وقتي که به منظور خود نايل شد، ياران خود را نسبت به مردم و قوانين مقدسه خود آزادي مطلق بخشد و هر گونه حقکشي و تبهکاري و بي بند و باري را از ايشان معفو داند، يعني با دست و ابزاري که بنايي را بر پا کرده با همان دست و ابزار آن را خراب کند.
و ثانيا : اين روايات که صحابه را تقديس و اعمال ناروا و غير مشروع آنان را تصحيح مي‏کند و ايشان را آمرزيده و مصون معرفي مي‏نمايد از راه خود صحابه به ما رسيده و به روايت ايشان نسبت داده شده است و خود صحابه به شهادت تاريخ قطعي با همديگر معامله مصونيت و معذوريت نمي‏کردند، صحابه بودند که دست به کشتار و سب و لعن و رسوا کردن همديگر گشودن و هرگز کمترين اغماض و مسامحه‏اي در حق همديگر روا نمي‏داشتند.
بنابر آنچه گذشت، به شهادت عمل خود صحابه، اين روايات صحيح نيستند و اگر صحيح باشند مقصود از آنها معناي ديگري است غير از مصونيت و تقديس قانوني صحابه.
و اگر فرضا خداي متعال در کلام خود، روزي از صحابه در برابرخدمتي که در اجراي فرمان او کرده‏اند اظهار (65) رضايت فرمايد، معناي آن، تقدير از فرمانبرداري گذشته آنان است نه اينکه در آينده مي‏توانند هر گونه نافرماني که دلشان مي‏خواهد بکنند.

استقرار سلطنت بني اميه
سال شصت هجري قمري معاويه در گذشت و پسرش يزيد طبق بيعتي که پدرش از مردم براي وي گرفته بود زمان حکومت اسلامي را در دست گرفت.
يزيد به شهادت تاريخ، هيچگونه شخصيت ديني نداشت، جواني بود حتي در زمان حيات پدر، اعتنايي به اصول و قوانين اسلام نمي‏کرد و جز عياشي و بي بند و باري و شهوتراني سرش نمي‏شد و در سه سال حکومت خود، فجايعي راه انداخت که در تاريخ ظهور اسلام با آن همه فتنه‏ها که گذشته بود، سابقه نداشت.
سال اول، حضرت حسين بن علي عليه السلام را که سبط پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم بود با فرزندان و خويشان و يارانش با فجيعترين وضعي کشت و زنان و کودکان و اهل بيت پيغمبر را به همراه سرهاي بريده شهدا در شهرها گردانيد (66) و در سال دوم، " مدينه " را قتل عام کرد و خون و مال و عرض مردم را سه روز به لشکريان خود مباح ساخت (67) و سال سوم، " کعبه مقدسه " را خراب کرده و آتش‏زد!! (68) و پس از يزيد، آل مروان از بني اميه زمام حکومت اسلامي راـ به تفصيلي که در تواريخ ضبط شدهـ در دست گرفتند حکومت اين دسته يازده نفري که نزديک به هفتاد سال ادامه داشت، روزگار تيره و شومي براي اسلام و مسلمين به وجود آورد که در جامعه اسلامي جز يک امپراطوري عربي استبدادي که نام خلافت اسلامي بر آن گذاشته شده بود، حکومت نمي‏کرد و در دوره حکومت اينان کار به جايي کشيد که خليفه وقت (وليد بن يزيد) که جانشين پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و يگانه حامي دين شمرده مي‏شد، بي محابا تصميم گرفت بالاي خانه کعبه غرفه‏اي بسازد تا در موسم حج در آنجا مخصوصا به خوش گذراني بپردازد (69)!!
خليفه وقت‏[وليد بن يزيد]قرآن کريم را آماج تير قرار داد و در شعري که خطاب به قرآن انشاء کرد گفت : روز قيامت که پيش خداي خود حضور مي‏يابي بگوي خليفه مرا پاره کرد!! (70) البته شيعه که اساسا اختلاف نظر اساسي‏شان با اکثريت تسنن در سر دو مسئله خلافت اسلامي و مرجعيت ديني بود، در اين دوره تاريک، روزگاري تلخ و دشواري مي‏گذرانيدند ولي شيوه بيدادگري و بي بند و باري حکومتهاي وقت و قيافه مظلوميت و تقوا و طهارت پيشوايات اهل بيت آنان را روز به روز در عقايدشان استوارتر مي‏ساخت و مخصوصا شهادت دلخراش حضرت حسين پيشواي‏سوم شيعه در توسعه يافتن تشيع و بويژه در مناطق دور از مرکز خلافت، مانند عراق و يمن و ايران کمک بسزايي کرد.
گواه اين سخن اين است که در زمان امامت پيشواي پنجم شيعه که هنوز قرن اول هجري تمام نشده و چهل سال از شهادت امام سوم گذشته بود، به مناسبت اختلال و ضعفي که در حکومت اموي پيدا شده بود، شيعه از اطراف کشور اسلامي مانند سيل به دور پيشواي پنجم ريخته به اخذ حديث و تعلم معارف ديني پرداختند (71). هنوز قرن اول هجري تمام نشده بود که چند نفر از امراي دولت شهر قم را در ايران بنياد نهاده و شيعه نشين کردند (72) ولي در عين حال شيعه به حسب دستور پيشوايان خود، در حال تقيه و بدون تظاهر به مذهب زندگي مي‏کردند.
بارها در اثر کثرت فشار و سادات علوي بر ضد بيدادگريهاي حکومت قيام کردند ولي شکست خوردند و بالأخره جان خود را در اين راه گذاشتند و حکومت بي‏پرواي وقت در پايمال کردن‏شان فروگذاري نکرد. جسد زيد را که پيشواي شيعه زيديه بود از قبر بيرون آورده به دار آويختند و سه سال بر سر دار بود، پس از آن پايين آورده و آتش زدند و خاکسترش را به باد دادند!! (73) به نحوي که اکثر شيعه معتقدند امام چهارم و پنجم نيز به دست بني اميه با سم در گذشتند (74) و درگذشت امام دوم و سوم نيز به دست آنان بود. فجايع اعمال امويان به حدي فاحش و بي‏پرده بود که اکثريت اهل تسنن با اينکه خلفا را عموما مفترض الطاعه مي‏دانستند ناگزير شده خلفا را به دون دسته تقسيم کردند. خلفاي راشدين که چهار خليفه اول پس از رحلت پيغمبر اکرم مي‏باشند (ابو بکر و عمر و عثمان و علي) و خلفاي غير راشدين که از معاويه شروع مي‏شود.
امويين در دوران حکومت خود در اثر بيدادگري و بي بند و باري به اندازه‏اي نفرت عمومي را جلب کرده بودند که پس از شکست قطعي و کشته شدن آخرين خليفه اموي، دو پسر وي با جمعي از خانواده خلافت از دار الخلافه گريختند و به هر جا روي آوردند پناهشان ندادند، بالأخره پس از سرگردانيهاي بسيار که در بيابانهاي نوبه و حبشه و بجاوه کشيدند و بسياري از ايشان از گرسنگي و تشنگي تلف شدند، به جنوب يمن در آمدند و به دريوزگي خرج راهي از مردم تحصيل کرده و درزي حمالان عازم مکه شدند و آنجا در ميان مردم ناپديد گرديدند (75).

شيعه در قرن دوم هجري
در اواخر ثلث اول قرن دوم هجري، به دنبال انقلابات و جنگهاي خونيني که در اثر بيدادگري و بد رفتاريهاي بني اميه در همه جاي کشورهاي اسلامي ادامه داشت، دعوتي نيز به نام اهل بيت پيغمبر اکرم در ناحيه خراسان ايران پيدا شده، متصدي دعوت " ابو مسلم مروزي " سرداري ايراني بود که به ضرر خلافت اموي قيام کردو شروع به پيشرفت نمود تا دولت اموي را بر انداخت (76). اين نهضت و انقلاب اگر چه از تبليغات عميق شيعه سرچشمه مي‏گرفت و کم و بيش عنوان خونخواهي شهداي اهل بيت را داشت و حتي از مردم براي يک مرد پسنديده از اهل بيت (سربسته) بيعت مي‏گرفتند با اينهمه به دستور مستقيم يا اشاره پيشوايان شيعه نبود، به گواهي اينکه وقتي که " ابو مسلم " بيعت خلافت را به امام ششم شيعه اماميه در مدينه عرضه داشت، وي جدا رد کرد و فرمود : " تو از مردان من نيستي و زمان نيز زمان من نيست " (77).
بالأخره بني عباس به نام اهل بيت خلافت را ربودند (78) و در آغاز کار روزي چند به مردم و علويين روي خوش نشان دادند حتي به نام انتقام شهداي علويين، بني اميه را قتل عام کردند و قبور خلفاي بني اميه را شکافته هر چه يافتند آتش زدند (79) ولي ديري نگذشت که شيوه ظالمانه بني اميه را پيش گرفتند و در بيدادگري و بي بند و باري هيچگونه فروگذاري نکردند.
" ابو حنيفه " رئيس يکي از چهار مذهب اهل تسنن به زندان منصور رفت (80) و شکنجه‏ها ديد و " ابن حنبل " رئيس يکي از چهار مذهب، تازيانه خورد (81) و امام ششم شيعه اماميه پس از آزار و شکنجه بسيار، با سم درگذشت (82) و علويين را دسته دسته گردن مي‏زدند يا زنده زنده دفن مي‏کردند يا لاي ديوار يا زير ابنيه دولتي مي‏گذاشتند.
" هارون " خليفه عباسي که در زمان وي امپراطوري اسلامي به اوج قدرت و وسعت خود رسيده بود و گاهي خليفه به خورشيد نگاه مي‏کرد و آن را مخاطب ساخته مي‏گفت به هر کجا مي‏خواهي بتاب که به جايي که از ملک من بيرون است نخواهي تابيد!از طرفي لشکريان وي در خاور و باختر جهان پيش مي‏رفتند ولي از طرفي در جسر بغداد که در چند قدمي قصر خليفه بود، بي‏اطلاع و بي اجازه خليفه، مأمور گذاشته از عابرين حق عبور مي‏گرفتند، حتي روزي خود خليفه که مي‏خواست از جسر عبور کند، جلويش را گرفته حق العبور مطالبه کردند! (83) يک مغني با خواندن دو بيت شهوت انگيز، " امين " خليفه عباسي را سر شهوت آورد، امين سه ميليون درهم نقره به وي بخشيد، مغني از شادي خود را به قدم خليفه انداخته گفت : يا امير المؤمنين !اين همه پول را به من مي‏بخشي؟خليفه در پاسخ گفت اهميتي ندارد ما اين پول را از يک ناحيه ناشناخته کشور مي‏گيريم!! (84) ثروت سرسام آوري که همه ساله از اقطار کشورهاي اسلامي به عنوان بيت المال مسلمين به دار الخلافه سرازير مي‏شد، به مصرف هوسراني و حقکشي خليفه وقت مي‏رسيد، شماره کنيزان پريوش ودختران و پسران زيبا در دربار خلفاي عباسي به هزاران مي‏رسيد!!
وضع شيعه از انقراض دولت اموي و روي کار آمدن بني عباس، کوچکترين تغييري پيدا نکرد جز اينکه دشمنان بيدادگري وي تغيير اسم دادند.

شيعه در قرن سوم هجري
با شروع قرن سوم، شيعه نفس تازه‏اي کشيد و سبب آن اولا : اين بود که کتب فلسفي و علمي بسياري از زبان يوناني و سرياني و غير آنها به زبان عربي ترجمه شد و مردم به تعليم علوم عقلي و استدلالي هجوم آوردند. علاوه بر آن " مأمون " خليفه عباسي (195ـ 218) معتزلي مذهب به استدلال عقلي در مذهب علاقه‏مند بود و در نتيجه به تکلم استدلالي در اديان و مذاهب رواج تام و آزادي کامل داده بود و علما و متکلمين شيعه از اين آزادي استفاده کرده در فعاليت علمي و در تبليغ مذهب اهل بيت فروگذاري نمي‏کردند (85).
و ثانيا : مأمون عباسي به اقتضاي سياست خود به امام هشتم شيعه اماميه ولايت عهد داده بود و در اثر آن علويين و دوستان اهل بيت تا اندازه‏اي از تعرض اولياي دولت مصون بوده و کم و بيش از آزادي بهره‏مند بودند ولي باز ديري نگذشت که دم برنده شمشير به سوي شيعه برگشت و شيوه فراموش شده گذشتگان به سراغشان آمد، خاصه در زمان متوکل عباسي (232ـ 247 هجري) که مخصوصا با علي و شيعيان وي دشمني خاصي داشت و هم به امروي بود که مزار امام سوم شيعه اماميه را در کربلا با خاک يکسان کردند (86).

شيعه در قرن چهارم هجري
در قرن چهارم هجري عواملي به وجود آمد که براي وسعت يافتن تشيع و نيرومند شدن شيعه کمک به سزايي مي‏کرد که از آن جمله سستي ارکان خلافت بني عباسي و ظهور پادشاهان " آل بويه " بود .
پادشاهان " آل بويه " که شيعه بودند، کمال نفوذ را در مرکز خلافت که بغداد بود و همچنين در خود خليفه داشتند (87) و اين قدرت قابل توجه به شيعه اجازه مي‏داد که در برابر مدعيان مذهبي خود که پيوسته به اتکاي قدرت، خلافت آنان را خرد مي‏کردند، قد علم کرده آزادانه به تبليغ مذهب بپردازند .
چنانکه مورخين گفته‏اند در اين قرن، همه جزيرة العرب يا قسمت معظم آن به استثناي شهرهاي بزرگ، شيعه بودند و با اين وصف برخي از شهرها نيز مانند هجر و عمان و صعده در عين حال شيعه بودند. در شهر بصره که پيوسته مرکز تسنن بود و با شهر کوفه که مرکز تشيع شمرده مي‏شد رقابت مذهبي داشت، عده‏اي قابل توجه شيعه بودند و همچنين در طرابلس و نابلس و طبريه و حلب و هرات، شيعه بسيار بود و اهواز و سواحل خليج فارس از ايران نيز مذهب‏شيعه رواج داشت (88).
در آغاز اين قرن بود که " ناصر اطروش " پس از سالها تبليغ که در شمال ايران به عمل آورد به ناحيه طبرستان استيلا يافت و سلطنت تأسيس کرد که تا چند پشت ادامه داشت و پيش از " اطروش " نيز حسن بن زيد علوي سالها در طبرستان سلطنت کرده بود (89).
در اين قرن، فاطميين که اسماعيلي بودند به مصر دست يافتند و سلطنت دامنه‏داري (296ـ 527) تشکيل دادند (90).
بسيار اتفاق مي‏افتاد که در شهرهاي بزرگ مانند بغداد و بصره و نيشابور کشمکش و زد و خورد و مهاجمه‏هايي ميان شيعه و سني در مي‏گرفت و در برخي از آنها شيعه غلبه مي‏کرد و از پيش مي‏برد.

شيعه در قرن نهم هجري
از قرن پنجم تا اواخر قرن نهم، شيعه به همان افزايش که در قرن چهارم داشت ادامه مي‏داد و پادشاهاني نيز که مذهب شيعه داشتند به وجود آمده از تشيع ترويج مي‏نمودند.
در اواخر قرن پنجم هجري، دعوت اسماعيليه در قلاع الموت ريشه انداخت و اسماعيليه نزديک به يک قرن و نيم در وسط ايران در حال استقلال کامل مي‏زيستند (91) و سادات مرعشي در مازندران، سالهاي متمادي سلطنت کردند (92).
" شاه خدابنده " از پادشاهان مغول، مذهب شيعه را اختيار کرد و اعقاب او از پادشاهان مغول، ساليان دراز در ايران سلطنت کردند و از تشيع ترويج مي‏کردند و همچنين سلاطين " آق قويونلو و قره قويونلو " که در تبريز حکومت مي‏کردند (93) و دامنه حکمراني‏شان تا فارس و کرمان کشيده مي‏شد و همچنين حکومت فاطميين نيز ساليان دراز در مصر بر پا بود.
البته قدرت مذهبي جماعت با پادشاهان وقت تفاوت مي‏کرد چنانکه پس از بر چيده شدن بساط فاطميين و روي کار آمدن سلاطين " آل ايوب " ، صفحه برگشت و شيعه مصر و شامات، آزادي مذهبي را بکلي از دست دادند و جمع کثيري از تشيع از دم شمشير گذشتند (94).
و از آن جمله " شهيد اول محمد بن محمد مکي " ، يکي از نوابغ فقه شيعه، سال 786 هجري در دمشق به جرم تشيع کشته شد (95)!!
و همچنين شيخ اشراق " شهاب الدين سهروردي " در حلب به جرم فلسفه به قتل رسيد (96)!!
روي هم رفته در اين پنج قرن، شيعه از جهت جمعيت در افزايش و از جهت قدرت و آزادي مذهبي، تابع موافقت و مخالفت سلاطين وقت بوده‏اند و هرگز در اين مدت، مذهب تشيع در يکي از کشورهاي اسلامي، مذهب رسمي اعلام نشده بود.

شيعه در قرن دهم تا يازدهم هجري
سال 906 هجري، جوان سيزده ساله‏اي از خانواده شيخ صفي اردبيلي (متوفاي 735 هجري) که از مشايخ طريقت در شيعه بود با سيصد نفر درويش از مريدان پدرانش به منظور ايجاد يک کشور مستقل و مقتدر شيعه از اردبيل قيام کرده شروع به کشور گشايي و بر انداختن آيين ملوک الطوايفي ايران نمود و س از جنگهاي خونين که با پادشاهان محلي و مخصوصا با پادشاهان آل عثمان که زمان امپراطوري عثماني را در دست داشتند، موفق شد که ايران قطعه قطعه را به شکل يک کشور درآورده و مذهب شيعه را در قلمرو حکومت خود رسميت دهد (97). پس از درگذشت شاه اسماعيل صفوي، پادشاهان ديگري از سلسله صفوي تا اواسط قرن دوازدهم هجري سلطنت کردند و يکي پس از ديگري رسميت مذهب شيعه اماميه را تأييد و تثبيت نمودند، حتي در زماني که در اوج قدرت بودند (زمان شاه عباس کبير) توانستند وسعت ارضي کشور و آمار جمعيت را به بيش از دو برابر ايران کنوني (سال 1384 هجري قمري) برسانند (98) گروه شيعه در اين دو قرن و نيم تقريبا در ساير نقاط کشورهاي اسلامي به همان حال سابق با افزايش طبيعي خود باقي بوده است.

شيعه در قرن دوازده تا چهاردهم هجري
در سه قرن اخير، پيشرفت مذهبي شيعه به همان شکل طبيعي‏سابقش بوده است و فعلا که اواخر قرن چهاردهم هجري است تشيع در ايران مذهب رسمي عمومي شناخته مي‏شود و همچنين در يمن و در عراق اکثريت جمعيت را شيعه تشکيل مي‏دهد و در همه ممالک مسلمان نشين جهان، کم و بيش شيعه وجود دارد و روي هم رفته در کشورهاي مختلف جهان، نزديک به صد ميليون شيعه زندگي مي‏کند.

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1ـ اولين اسمي که در زمان رسول خدا پيدا شد، " شيعه " بود که سلمان و ابوذر و مقداد و عمار با اين اسم مشهور شدند (حاضر العالم الاسلامي، ج 1، ص 188)
2ـ و انذر عشيرتک الاقربين (سوره شعرا، آيه 214)
3ـ در ذيل اين حديث، علي (ع) مي‏فرمايد : " من که از همه کوچکتر بودم عرض کردم : من وزير تو مي‏شوم، پيغمبر دستش را به گردن من گذاشته فرمود : اين شخص برادر و وصي و جانشين من مي‏باشد بايد از او اطاعت نماييد، مردم مي‏خنديدند و به ابي طالب مي‏گفتند : تو را امر کرد که از پسرت اطاعت کني " ، (تاريخ طبري، ج 2 ص 321. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 116. البداية و النهاية، ج 3، ص 39. غاية المرام، ص 320)
4ـ ام سلمه مي‏گويد پيغمبر فرمود : " علي هميشه با حق و قرآن است و حق و قرآن نيز هميشه با اوست و تا قيامت از هم جدا نخواهند شد. " ، (اين حديث با پانزده طريق از عامه و يازده طريق از خاصه نقل شده و ام سلمه و ابن عباس و ابو بکر و عايشه و علي (ع) و ابو سعيد خدري و ابو ليلي و ابو ايوب انصاري از راويان آن هستند. غاية المرام بحراني، ص 539 و 540)
پيغمبر فرمود : " خدا علي را رحمت کند که هميشه حق با اوست " ، (البداية و النهايه، ، ج 7، ص 36)
5ـ پيغمبر فرمود : " حکمت ده قسمت شده، نه جزء آن بهره علي و يک جزء آن در ميان تمام مردم قسمت شده است " (البداية و النهاية، ج 7، ص 359)
6ـ هنگامي که کفار مکه تصميم گرفتند محمد (ص) را به قتل رسانند و اطراف خانه‏اش را محاصره کردند، پيغمبر (ص) تصميم گرفت به مدينه هجرت کند، به علي فرمود : " آيا تو حاضري شب در بستر من بخوابي تا گمان برند من خوابيده‏ام و از تعقيب آنان در امام باشم " ، علي در آن وضع خطرناک، اين پيشنهاد را با آغوش باز پذيرفت.
7ـ تواريخ و جوامع حديث.
8ـ " حديث غدير " از احاديث مسلمه ميان سني و شيعه مي‏باشد و متجاوز از صد نفر صحابي با سندها و عبارتهاي مختلف آن را نقل نموده‏اند و در کتب عامه و خاصه ضبط شده، براي تفصيل به کتاب غاية المرام، ص 79 و عبقات، جلد غدير و الغدير مراجعه شود.
9ـ تاريخ يعقوبي (ط نجف) ج 2، ص 137 و 140. تاريخ ابي الفداء ج 1، ص . 156
صحيح بخاري، ج 4، ص 107. مروج الذهب، ج 2، ص 437. ابن ابي الحديد، ج 1، ص 127 و . 161
10ـ صحيح مسلم، ج 15، ص 176. صحيح بخاري، ج 4، ص 207. مروج الذهب، ج 2، ص 23 و ج 2، ص 437. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 127 و . 181
11ـ جابر مي‏گويد : نزد پيغمبر بوديم که علي از دور نمايان شد، پيغمبر فرمود : " سوگند به کسي که جانم به دست اوست!اين شخص و شيعيانش در قيامت رستگار خواهند بود " ، ابن عباس مي‏گويد وقتي آيه : ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خير البرية نازل شد، پيغمبر به علي فرمود : " مصداق اين آيه تو و شيعيانت مي‏باشيد که در قيامت خشنود خواهيد بود و خدا هم از شما راضي است " ، اين دو حديث و چندين حديث ديگر، در تفسير الدر المنثور، ج 6، ص 379 و غاية المرام، ص 326 نقل شده است.
12ـ محمد (ص) در مرض وفاتش لشکري را به سرداري اسامة بن زيد مجهز کرده اصرار داشت که همه در اين جنگ شرکت کنند و از مدينه بيرون روند، عده‏اي از دستور پيغمبر اکرم (ص) تخلف کردند که از آن جمله " ابو بکر و عمر " بودند و اين قضيه پيغمبر را بشدت ناراحت کرد (شرح ابن ابي الحديد، ط مصر، ج 1، ص 53)
پيغمبر اکرم (ص) هنگام وفاتش فرمود : " دوات و قلم حاضر کنيد تا نامه‏اي براي شما بنويسم که سبب هدايت شما شده گمراه نشويد " ، عمر از اين کار مانع شده گفت : مرضش طغيان کرده هذيان مي‏گويد!!! (تاريخ طبري، ج 2، ص 436. صحيح بخاري، ج 3. صحيح مسلم، ج 5. البداية و النهايه، ج 5، ص 227. ابن ابي الحديد، ج 1، ص 133)
همين قضيه در مرض موت خليفه اول تکرار يافت و خليفه اول به خلافت عمر وصيت کرد و حتي در اثناي وصيت بيهوش شد، ولي عمر چيزي نگفت و خليفه اول را به هذيان نسبت نداد در حالي که هنگام نوشتن وصيت، بيهوش شده بود، ولي پيغمبر اکرم (ص) معصوم و مشاعرش بجا بود (روضة الصفا، ج 2 ص 260)
13ـ شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 58 و ص 123ـ 135. يعقوبي، ج 2، ص 102. تاريخ طبري، ج 2، ص 445ـ . 460
14ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 103ـ 106. تاريخ ابي الفداء ج 1، ص 156 و 166. مروج الذهب، ج 2، ص 307 و 352. شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 17 و . 134
15ـ عمرو بن حريث به سعيد بن زيد گفت : آيا کسي با بيعت ابي بکر مخالفت کرد؟پاسخ داد : هيچ کس مخالف نبود جز کساني که مرتد شده بودند يا نزديک بود مرتد شوند! (تاريخ طبري، ج 2، ص 447)
16ـ در حديث معروف ثقلين مي‏فرمايد : " من در ميان شما دو چيز با ارزش را به امانت‏مي‏گذارم که اگر به آنها متمسک شويد هرگز گمراه نخواهيد شد. قرآن و اهل بيتم تا روز قيامت از هم جدا نخواهند شد " ، اين حديث با بيشتر از صد طريق از 35 نفر از صحابه پيغمبر اکرم (ص) نقل شده است، رجوع شود به طبقات حديث ثقلين. غاية المرام. ص . 211
پيغمبر فرمود : " من شهر علم و علي درب آن مي‏باشد پس هر که طالب علم است از درش وارد شود " ، (البداية و النهايه، ج 7، ص 359)
17ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 105ـ 150 مکررا ذکر شده است.
18ـ کتاب خدا و بيانات پيغمبر اکرم (ص) و ائمه اهل بيت با ترغيب و تحريص به تحصيل علم تا جايي که پيغمبر اکرم مي‏فرمايد : " طلب العلم فريضة علي کل مسلم " طلب دانش به هر مسلماني واجب است (بحار، ج 1، ص 172)
19ـ البداية و النهايه، ج 7، ص . 360
20ـ تاريخ يعقوبي، ص 111، 126 و . 129
21ـ خداي تعالي در کلام خود مي‏فرمايد : و انه لکتاب عزيز لا يأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه يعني : " قرآن کتابي است گرامي که هرگز باطل از پيش و پس به آن راه نخواهد يافت " ، (سوره فصلت، آيه 41 و 42)
مي‏فرمايد : ان الحکم الا لله يعني : " جز خدا کسي نبايد حکم کند " ، (سوره يوسف، آيه 67) يعني شريعت تنها شريعت و قوانين خداست که از را نبوت بايد به مردم برسد
و مي‏فرمايد : و لکن رسول الله و خاتم النبيين ، (سوره احزاب، آيه 40) و با اين آيه، ختم نبوت و شريعت را با پيغمبر اکرم (ص) اعلام مي‏فرمايد.
و مي‏فرمايد : و من لم يحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون .
يعني : " هر کس مطابق حکم خدا حکم نکند، کافر است " ، (سوره مائده، آيه 44)
22ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 110. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص . 158
23ـ در الذر المنثور، ج 3، ص 186. تاريخ يعقوبي، ج 3، ص 48، گذشته از اينها وجوب خمس در قرآن کريم منصوص مي‏باشد : و اعلموا انما غنمتم من شي‏ء فان لله خمسه و للرسول و لذي القربي ، (سوره انفال، آيه 41)
24ـ ابو بکر در خلافتش پانصد حديث جمع کرد، عايشه مي‏گويد يک شب تا صبح پدرم را مضطرب ديدم، صبح به من گفت : احاديث را بياور، پس همه آنها را آتش زد (کنزل العمال، ج 5، ص 237)
عمر به همه شهرها نوشت : نزد هر کس حديثي هست بايد نابودش کند (کنز العمال ج 5، ص 237)
محمد بن ابي بکر مي‏گويد : در زمان عمر، احاديث زياد شد، وقتي به نزدش آوردند دستور داد آنها را سوزانيدند (طبقات ابن سعد، ج 5، ص 140)
25ـ تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 151 و غير آن.
26ـ پيغمبر اکرم (ص) در حجة الوداع عمل حج را براي حجاج که از دور به مکه وارد شوند (طبق آيه : فمن تمتع بالعمرة الخ) به شکل مخصوص مقرر داشت و عمر در خلافت خود آن را ممنوع ساخت. و همچنين در زمان رسول خدا متعه (ازدواج موقت) داير بود ولي عمر در ايام خلافت خود آن را قدغن کرد و براي متخلفين مقرر داشت که سنگسار شوند. و همچنين در زمان رسول خدا در اذان نماز " حي علي خير العمل " ، يعني مهيا باش براي بهترين اعمال که نماز است " ، گفته مي‏شد، ولي عمر گفت : اين کلمه مردم را از جهاد باز مي‏دارد و قدغن کرد!و همچنين در زمان رسول خدا به دستور آن حضرت در يک مجلس يک طلاق بيشتر انجام نمي‏گرفت ولي عمر اجازه داد که در يک مجلس سه طلاق داده شود!!قضاياي نامبرده در کتب حديث و فقه و کلام سني و شيعه مشهور است.
27ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 131. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص . 160
28ـ اسد الغابة، ج 4، ص 386. الاصابه، ج . 3
29ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 150. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 168. تاريخ طبري، ج 3، ص 377 و غير آنها .
30ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 150. تاريخ طبري، ج 3، ص . 397
31ـ جماعتي از اهل مصر به عثمان شوريدند، عثمان احساس خطر کرده از علي بن ابيطالب استمداد نموده اظهار ندامت کرد، علي به مصريين فرمود : شما براي زنده کردن حق قيام کرده‏ايد و عثمان توبه کرده مي‏گويد : من از رفتار گذشته‏ام دست بر مي‏دارم و تا سه روز ديگر به خواسته‏هاي شما ترتيب اثر خواهم داد و فرمانداران‏ستمکار را عزل مي‏کنم، پس علي از جانب عثمان براي ايشان قراردادي نوشته و ايشان مراجعت کردند.
در بين راه، غلام عثمان را ديدند که بر شتر او سوار و به طرف مصر مي‏رود، از وي بدگمان شده او را تفتيش نمودند، با او نامه‏اي يافتند که براي والي مصر نوشته بود بدين مضمون : به نام خدا، وقتي عبد الرحمان بن عديس نزد تو آمد، صد تازيانه به او بزن و سر و ريشش را بتراش و به زندان طويل المده محکومش کن و مانند اين عمل را درباره عمرو بن احمق و سودان بن حمران و عروة بن نباع اجزاء کن!!
نامه را گرفته و با خشم به جانب عثمان برگشته اظهار داشتند : تو به ما خيانت کردي!عثمان نامه را انکار نمود. گفتند غلام تو حامل نامه بود. پاسخ داد بدون اجازه من اين عمل را مرتکب شده. گفتند مرکوبش شتر تو بود، پاسخ داد شترم را دزديده‏اند!گفتند : نامه به خط مشي تو مي‏باشد، پاسخ داد بدون اجازه و اطلاع من اين کار را انجام داده!!
گفتند پس به هر حال تو لياقت خلافت نداري و بايد استعفا دهي، زيرا اگر اين کار به اجازه تو انجام گرفته خيانت پيشه هستي و اگر اين کارهاي مهم بدون اجازه و اطلاع تو صورت گرفته پس بي عرضگي و عدم لياقت تو ثابت مي‏شود و به هر حال يا استعفا کن و يا الآن عمال ستمکاران را عزل کن.
عثمان پاسخ داد : اگر من بخواهم مطابق ميل شما رفتار کنم پس شما حکومت داريد، من چه کاره هستم؟آنان با حالت خشم از مجلس بلند شدند (تاريخ طبري، ج 3، ص 402ـ 409. تاريخ يعقوبي، ج 2 ص 150 و 151)
32ـ تاريخ طبري، ج 3، ص . 377
33ـ صحيح بخاري، ج 6، ص 89. تاريخ يعقوبي، ج 2، ص . 113
34ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 111. تاريخ طبري، ج 3، ص 129ـ . 132
35ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 113. شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 9 : در روايات زيادي وارد شده که بعد از انعقاد بيعت ابي بکر، وي پيش علي فرستاد و از وي بيعت خواست، علي پاسخ داد که من عهد کرده‏ام که از خانه بجز براي نماز بيرون نروم تا قرآن را جمع کنم. و باز وارد است که علي پس از شش ماه با ابي بکر بيعت کرد و اين دليل تمام کردن جمع قرآن مي‏باشد. و نيز وارد است که علي پس از جمع قرآن مصحف را به شتري بار کرده پيش مردم آورده نشان داد. و نيز وارد است که جنگ يمامه که قرآن پس از آن تأليف شده، در سال دوم خلافت ابي بکر بوده است، مطالب نامبرده در غالب کتب تاريخ و حديث که متعرض قصه جمع مصحف شده‏اند يافت مي‏شود .
36ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص . 154
37ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 155. مروج الذهب، ج 2، ص . 364
38ـ نهج البلاغه، خطبه . 15
39ـ پس از رحلت پيغمبر اکرم (ص) اقليت انگشت شمار به پيروي علي (ع) از بيعت تخلف کردند و در رأس اين اقليت از صحابه سلمان و ابوذر و مقداد و عمار بودند و در آغاز خلافت علي (ع) نيز اقليت قابل توجهي به عنوان مخالف از بيعت سر باز زدند و از جمله متخلفين و مخالفين سر سخت سعيد بن عاص و وليد بن عقبه و مروان بن حکم و عمرو بن عاص و بسر بن ارطاة و سمرة بن جندب و مغيرة بن شعبه و غير ايشان بودند.
مطالعه بيوگرافي اين دو دسته و تأمل در اعمالي که انجام داده‏اند و داستانهايي که تاريخ از ايشان ضبط کرده، شخصيت ديني و هدف ايشان را به خوبي روشن مي‏کند. دسته اولي از اصحاب خاص پيغمبر اکرم و از زهاد و عباد و فداکاران و آزاديخواهان اسلامي و مورد علاقه خاص پيغمبر اکرم بودند. پيغمبر فرمود خدا به من خبر داد که چهار نفر را دوست دارد و مرا نيز امر کرده که دوستشان دارم. نام ايشان را پرسيدند سه مرتبه فرمود : علي سپس نام ابوذر و سلمان و مقداد را برد (سنن ابن ماجه، ج 1، ص 66)
عايشه گويد رسول خدا فرمود : هر دو امري که بر عمار عرضه شود حتما حق و ارشد آنها را اختيار خواهد کرد (سنن ابن ماجه، ج 1، ص 66)
پيغمبر فرمود : " راستگوتر از ابوذر در ميان زمين و آسمان وجود ندارد " ، (سنن ابن ماجه، ج 1، ص 68)
از اينان در همه مدت حيات، يک عمل غير مشروع نقل نشده و خوني به نا حق نريخته‏اند، به عرض کسي متعرض نشده‏اند، مال کسي را نربوده‏اند يا به افساد و گمراهي مردم نپرداخته‏اند .
ولي تاريخ از فجايع اعمال و تبهکاريهاي دسته دوم پر است و خونهاي نا حق که ريخته‏اند و مالهاي مسلمانان که ربوده‏اند و اعمال شرم آور که انجام داده‏اند، از شماره بيرون است و با هيچ عذري نمي‏توان توجيه کرد جز اينکه گفته شود (چنانکه جماعت مي‏گويند) خدا از اينان راضي بود و در هر جنايتي که مي‏کردند آزاد بودند و مقررات اسلام که در کتاب و سنت است در حق ديگران وضع شده بوده است!!
40ـ مروج الذهب، ج 2، ص 362. نهج البلاغه، خطبه 122. تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 160 شرح ابن ابي الحديد ج 1، ص . 180
41ـ تاريخ يعقوبي، ج . تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 172. مروج الذهب، ج 2، ص . 366
42ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص . 152
43ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 154. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص . 171
44ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص . 152
45ـ هنگامي که عثمان در محاصره شورشيان بود به وسيله نامه از معاويه استمداد کرد، معاويه دوازده هزار لشکر مجهز تهيه کرده به سوي مدينه حرکت نمود ولي دستور داد در حدود شام توقف نمايند و خودش نزد عثمان آمد آمادگي لشگر را گزارش داد، عثمان گفت : تو عمدا لشگر را در آنجا متوقف کردي تا من کشته شوم سپس خونخواهي مرا بهانه کرده قيام کني (تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 152. مروج الذهب، ج 3، ص 25. تاريخ طبري، ص 402)
46ـ مروج الذهب، ج 2، ص . 415
47ـ به شأن نزول آيه : و انطلق الملأ منهم ان امشوا و اصبروا علي الهتکم ، (سوره ص، آيه 5) و آيه : و لو لا ان ثبتناک لقد کدت ترکن اليهم شيئا قليلا (سوره اسري، آيه 74) و آيه : ودوا لو تدهن فيدهنون (سوره قلم، آيه 9) در تفاسير روايتي مراجعه شود.
48ـ کتاب الغرر و الدرر آمدي و متفرقات جوامع حديث.
49ـ مروج الذهب، ج 2، ص 431. شرح ابن ابي الحديث ج 1، ص . 181
50ـ اشباه و نظاير سيوطي در نحو، ج 2. شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص . 6
51ـ ر، ک : نهج البلاغه.
52ـ در بحبوحه جنگ جمل، عربي خدمت علي (ع) عرض کرد : يا امير المؤمنين!تومي‏گويي خدا واحد است؟مردم از هر طرف به وي حمله کرده گفتند اي عرب!مگر پراکندگي قلب و تشويش خاطر علي را مشاهده نمي‏کني که به بحث علمي مي‏پردازي؟علي (ع) به اصحاب خود فرمود : اين مرد را به حال خود بگذاريد، زيرا من در جنگ با اين قوم هم جز روشن شدن عقايد درست و مقاصد دين، منظوري ندارم، سپس تفصيلا به پاسخ سؤال عرب پرداخت (بحار، ج 2، ص 65)
53ـ شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 6ـ . 9
54ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 191 و ساير تواريخ.
55ـ شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 160. تاريخ طبري، ج 4، ص 124. تاريخ ابن اثير، ج 3، ص . 203
56ـ همان مدرک.
57ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص . 193
58ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص . 202
59ـ يزيد مردي بود عياش و هوسران و دائم الخمر، لباسهاي حرير و جلف مي‏پوشيد، سگ و ميموني داشت که ملازم و همبازي وي بودند، مجالس شب نشيني او با طرب و ساز و شراب برگزار مي‏شد، نام ميمون او " ابو قيس " بود و او را لباس زيبا پوشانيده در مجلس شربش حاضر مي‏کرد!گاهي هم سوار اسبش کرده به مسابقه مي‏فرستاد (تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 196. مروج الذهب، ج 3، ص 77)
60ـ مروج الذهب، ج 3، ص 5. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص . 183
61ـ النصايح الکافيه، ص 72، نقل از کتاب الاحداث.
62ـ روي ابو الحسن المدائني في کتاب الاحداث قال : کتب معاوية نسخة واحدة الي عماله بعد عام الجماعة : اني برئت الذمة ممن روي شيئا من فضل ابي تراب و اهل بيته النصايح الکافيه، تأليف محمد بن عقيل، چاپ نجف، سال 1386 هجري، ص 87 و . 194
63ـ النصايح الکافيه، ص 72 و . 73
64ـ النصايح الکافيه، ص 58، 64، 77 و . 78
65ـ سوره توبه، آيه . 100
66ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 216 تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 190. مروج الذهب، ج 3، ص 64 و تواريخ ديگر.
67ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 243. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 192. مروج الذهب، ج 3، ص . 78
68ـ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 224 تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 192. مروج الذهب، ج 3، ص . 81
69ـ تاريخ يعقوبي، ج 3، ص . 73
70ـ اذا ما جئت ربک يوم حشر فقل يا رب خرقني الوليد (مروج الذهب، ج 3، ص 216)
71ـ ر. ک : بحث امام شناسي همين کتاب.
72ـ معجم البلدان، ماده " قم "
73ـ مروج الذهب، ج 3، ص 217ـ 219. تاريخ يعقوبي، ج 3، ص . 66
74ـ بحار، ج 12 و ساير مدارک شيعه.
75ـ تاريخ يعقوبي، ج 3، ص . 84
76ـ تاريخ يعقوبي، ج 3، ص 79. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 208 و تواريخ ديگر.
77ـ تاريخ يعقوبي، ج 3، ص 86. مروج الذهب، ج 3، ص . 268
78ـ تاريخ يعقوبي، ج 3، ص 86. مروج الذهب ج 3، ص . 270
79ـ تاريخ يعقوبي، ج 3، ص 91ـ 96. تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص . 212
80ـ تاريخ ابي الفداء، ج 2، ص . 6
81ـ تاريخ يعقوبي، ج 3، ص 198. تاريخ ابي الفداء، ج 2، ص . 33
82ـ بحار، ج 12، احوالات حضرت صادق (ع) .
83ـ قصه جسر بغداد.
84ـ آغاني ابي الفرج، قصه امين.
85ـ تواريخ.
86ـ تاريخ ابي الفداء و تواريخ ديگر.
87ـ به تواريخ مراجعه شود.
88ـ الحضارة الاسلاميه، ج 1، ص . 97
89ـ مروج الذهب، ج 4، ص 373. الملل و النحل، ج 1، ص . 254
90ـ تاريخ ابي الفداء، ج 2، ص 63 و ج 3، ص . 50
91ـ ر. ک : تواريخ کامل، روضة الصفا و حبيب السير.
92ـ تاريخ کامل و تاريخ ابي الفداء، ج . 3
93ـ تاريخ حبيب السير.
94ـ تاريخ حبيب السير و تاريخ ابي الفداء و غير آنها.
95ـ روضات الجنات و رياض العلماء به نقل از ريحانة الادب، ج 2، ص . 365
96ـ روضات و کتاب مجالس و وفيات الاعيان.
97ـ روضة الصفا و حبيب السير و غيره.
98ـ روضة الصفا و حبيب السير.


***** برگرفته از کتاب شيعه در اسلام، علامه محمد حسين طباطبايي