غیبت، گناهی است که در لحظه ممکن است حس شیرینی داشته باشد ولی بعداً تلخ می‌شود، درست مثل یک اعتیاد. اما آنچه قرآن کریم آن را «خوردن گوشت برادر مرده» (حجرات:۱۲) می‌نامد، فقط یک تشبیه هنری نیست؛ توصیفی دقیق از یک فاجعه روان‌شناختی است. بیایید به هفت حقیقتی نگاه کنیم که درباره غیبت احتمالاً نمی‌دانستید.
 

گذشته از بُعد اخلاقی، غیبت از نظر روان‌شناختی نیز می‌تواند چرخه‌ای از اضطراب، سوءظن و بی‌اعتمادی را شکل بدهد که هم به فرد گوینده و هم به مخاطبان منتقل می‌شود. منابع دینی نیز بر اهمیت بازنگری در این رفتار تأکید می‌کنند.  
 

غیبت یک بازی با حاصل صفر نیست؛ هر دو طرف می‌بازند
 

از نظر روانشناسی اجتماعی، غیبت‌کننده در واقع بیشترین آسیب را می‌بیند. چرا؟ چون مغز نمی‌تواند تفاوت بین «من درباره او بد گفتم» و «من آدم بدی هستم» را تشخیص دهد.
 

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌ با دقت جراحی‌وار می‌فرمایند: «الغیبة أشد من الزنا» - غیبت شدیدتر از زناست (۱). چرا؟ چون زانی ممکن است توبه کند، اما غیبت‌کننده اغلب متوجه گناهش هم نمی‌شود؛ آن را نصیحت، صراحت یا «گفتن حقیقت» می‌نامد.
 

این خودفریبی هزینه‌ای سنگین دارد: تحقیقات نشان می‌دهند افرادی که به طور مرتب غیبت می‌کنند، سطوح بالاتری از اضطراب، افسردگی و احساس تنهایی دارند. شما فکر می‌کنید دارید به دیگری حمله می‌کنید، اما در واقع دارید خودتان را از درون تخریب می‌کنید.
 

شنیدن غیبت به اندازه گفتن آن مضر است
 

ما فکر می‌کنیم اگر غیبت نکنیم، بی‌گناهیم. اما تحقیقات روان‌شناسی اجتماعی نشان می‌دهد شنونده غیبت نیز دچار همان آسیب‌های عصبی می‌شود: کاهش اعتماد اجتماعی، افزایش بدبینی و تضعیف روابط.
 

امیرالمؤمنین علیه‌السلام این واقعیت را صدها سال پیش فهمیده بود: «سامع الغیبه أحد المغتابین» - شنونده غیبت، یکی از غیبت‌کنندگان است (۲).
 

چرا؟ چون وقتی شما می‌شنوید که «فلانی اینطوری است»، مغزتان بدون اراده این اطلاعات را ذخیره می‌کند و دیدتان نسبت به آن شخص تغییر می‌کند. شما نمی‌توانید «فقط بشنوید». شنیدن یعنی مشارکت.
 

غیبت «محبوب شدن» نمی‌آورد، بلکه «مشکوک شدن» می‌آورد
 

یکی از بزرگ‌ترین توهمات ذهنی این است که فکر کنیم وقتی با کسی غیبت می‌کنیم، با او نزدیک‌تر می‌شویم. اما حقیقت، چیز  دیگری است: شنونده در لایه ناخودآگاه فکر می‌کند «اگر او درباره آن شخص اینطور می‌گوید، پس حتماً درباره من هم همینطور قضاوت می‌کند».
 

این همان چیزی است که قرآن کریم به آن اشاره می‌کند: «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ» - کسانی که دوست دارند زشتی منتشر شود (نور:۱۹). این یک تمایل روان‌شناختی منفی است که دیگران را دور می‌کند.
 

امام صادق علیه‌السلام تصویری واضح ارائه می‌دهند: «من قال فی مؤمن ما رأته عیناه و سمعته أذناه فهو من الذین قال الله عز و جل: إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ» (۳)
 

هر کس درباره مؤمنی چیزی بگوید که آن چیز به چشم و گوش او نرسیده است، یا به زبان دیگر، درباره عیوبی که واقعاً ندیده یا نشنیده است اظهار نظر کند، از کسانی است که خداوند سبحان درباره آنان فرموده: «کسانی که دوست دارند فحشاء بین مردم شیوع یابد...»
 

پس مسئله دروغ یا راستی نیست؛ مسئله نیت است.
 

خط باریک غیبت و نصیحت

نصیحت یعنی گفتن حقیقت با نیت اصلاح، در جایی که طرف مقابل می‌تواند از آن بهره ببرد. غیبت یعنی گفتن حقیقت (یا دروغ) با نیت تخریب، جایی که طرف غایب است.

امیرالمؤمنین علیه‌السلام این مرز را به وضوح ترسیم می‌کنند: «الغیبة جهد العاجز» - غیبت، تلاش ناتوان است (۴)یعنی وقتی ما ناتوان از مواجهه مستقیم هستیم، به غیبت پناه می‌بریم. این نه قدرت است، بلکه ضعف است.
 

چگونه این عادت را تغییر دهیم؟ (گام‌های عملی برای ترک غیبت)
 

شاید بزرگ‌ترین پارادوکس غیبت این است: ما فکر می‌کنیم با نشان دادن عیب دیگران، خودمان بی‌عیب به نظر می‌رسیم. اما در واقع، هر بار که انگشت به سوی کسی می‌گیریم، در واقع انگشت به سوی عیوب خودمان گرفته‌ایم.

امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «خوشا به حال کسی که عیب هایش او را از پرداختن به عیب های مردم باز دارد» (۵)
 

اما راه‌کارهای سریع و ساده‌ای که می‌تواند ما را از لغزیدن در دام غیبت، برهاند عبارت است از:

۱: تشخیص محرک‌ها

چه موقعیتی شما را وادار به غیبت می‌کند؟ خستگی، رقابت یا حس کمبود محبوبیت؟

 ۲: پرسش از خود

آیا می‌خواهم حقیقت را با دیگران به اشتراک بگذارم یا صرفاً استفاده از فرصت برای تخریب شخصیت است؟

 ۳: جایگزین گفت‌وگو

به جای بحث درباره دیگران در غیابشان، درباره رفتار، موقعیت یا راهکارهای حل مسئله صحبت کنید.

 ۴: محدود کردن فضاهای منبع انتشار غیبت

از جلساتی که به غیبت می‌انجامد یا گروه‌های گفت‌وگویی که به آن می‌پردازند دوری کنید.

 ۵: مسئولیت‌پذیری با اقدام خود

اگر درباره کسی غیبت شده است، با صداقت به او یا مخاطبانش خبر بدهید و معذرت خواهی کنید.

 ۶: تقویت همدلی

به جای تمرکز بر عیوب دیگران، به قوت‌ها و نقاط مثبت نگاه کنید.