مقدمه

واقعه عظیم غدیر، شامل مراحل مقدماتى قبل از خطبه و متن خطبه و وقایعى که همزمان با خطبه اتفاق افتاد و آنچه پس از خطبه به وقوع پیوست، به طوری که روایت واحد و متسلسل به دست ما نرسیده است. بلکه هر یک از حاضرین در غدیر، گوشه‏اى از مراسم یا قطعه‏اى از سخنان حضرت را نقل نموده‏اند. البته قسمت‌هایى از این جریان به طور متواتر به دست ما رسیده است، و خطبه غدیر نیز به طور کامل در کتب حدیث حفظ شده است.

 

 

روایت حدیث غدیر در شرایط خفقان

خبر غدیر و سخنان پیامبر (صلی الله علیه وآله) در آن مجمع عظیم، طورى در شهرها منتشر شد که حتى غیر مسلمانان هم از این خبر مهم آگاه شدند. جا داشت بیش از یکصد و بیست هزار مسلمان حاضر در غدیر، هر یک به سهم خود خطبه غدیر را حفظ کند و متن آن را در اختیار فرزندان و فامیل و دوستان خود قرار دهد.
متأسفانه جو حاکم بر اجتماع آن روز مسلمین و فضاى ایجاد شده بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله) که حدیث گفتن و حدیث نوشتن در آن ممنوع بود و سال هاى متمادى همچنان ادامه داشت اینها سبب شد که مردم سخنان سرنوشت ساز پیامبر دلسوزشان در آن مقطع حساس را به فراموشى بسپارند و اهمیت آن را نادیده بگیرند.
طبیعى است که باید چنین میشد، زیرا مطرح کردن غدیر مساوى با بر چیدن بساط غاصبین خلافت بود، و آنان هرگز اجازه چنین کارى را نمیدادند. البته جریان غدیر به صورتى در سینه‏ها جا گرفت که عده زیادى خطبه غدیر یا قسمتى از آن را حفظ کردند و براى نسل‌هاى آینده به یادگار گذاشتند و هیچ کس را قدرت کنترل و منع از انتشار چنین خبر مهمى نبود.
شخص امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا (صلوات الله علیهما) که رکن غدیر بودند، و نیز ائمه (علیهم السلام) یکى پس از دیگرى تأکید خاصى بر حفظ این حدیث داشتند، و بارها در مقابل دوست و دشمن بدان احتجاج و استدلال میفرمودند، و در آن شرایط خفقان میبینیم که امام باقر (علیه السلام) متن کامل خطبه غدیر را براى اصحابشان فرموده‏اند.
به همین جهت در بین قاطبه مسلمین،هیچ حدیثى به اندازه «حدیث غدیر» روایت کننده ندارد، و گذشته از تواتر آن، از نظر علم رجال و درایت، اسناد آن در حد فوق العاده‏اى است.

 

 

معرفى کتاب درباره سند حدیث غدیر

کتب مفصلى در زمینه بحث‌هاى رجالى و تاریخى مربوط به سند حدیث غدیر تألیف شده است که بهترین نمونه آن کتاب «الغدیر» تألیف علامه بزرگ شیخ عبد الحسین امینى نجفى رضوان الله علیه است.
در این کتاب‌ها، اسماء راویان حدیث غدیر جمع آورى شده و از نظر رجالى در باره موثق بودن راویان بحث شده و تاریخچه مفصلى از اسناد و راویان حدیث غدیر تدوین شده و جنبه‏ هاى اعجاب انگیز آن در زمینه‏ هاى اسناد و رجال تبیین گردیده است. ذیلا به دو نمونه اشاره میشود :
ابوالمعالى جوینى میگوید: در بغداد در دست صحافى یک جلد کتاب دیدم که بر جلد آن چنین نوشته بود:«جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ، فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ» و بعد از این مجلد بیست و نهم خواهد بود.» (1)
إبن کثیر میگوید:«کتابى در دو جلد ضخیم دیدم که طبرى در آن، احادیث غدیر خم را جمع آورى کرده بود.» (2)
اگر چه کتاب براى معرفى در این زمینه بسیار زیاد است ولى در اینجا چند کتاب به عنوان راهنمایى و براى آگاهى از مباحث مربوط به سند حدیث غدیر معرفى میشود:
1.الطرائف، سید ابن طاووس، ص 33.
2.کشف المهم فی طریق خبر غدیر خم، سید هاشم بحرانى.
3.بحار الأنوار، علامه مجلسى، ج 37، ص 181 و 182.
4.عوالم العلوم، شیخ عبدالله بحرانى،ج 15/3 ص 307 تا 327.
5.عبقات الأنوار، میر حامد حسین هندى، جلد غدیر.
6.الغدیر، علامه امینى، ج 1، صص 12 تا 151، و 294 تا 322 .
7.خلاصه عبقات الأنوار، علامه محقق سید على حسینى میلانى دامت افاضاته، جلد غدیر.

 

مدارک متن کامل خطبه غدیر

در تاریخچه کتاب‌هاى اسلامى، اولین بار در نقل خطبه غدیر به صورت مستقل، به کتابى که عالم شیعى استاد بزرگ علم نحو شیخ خلیل بن احمد فراهیدى متوفاى 175 هجرى تألیف کرده بر میخوریم، که تحت عنوان «جزء فیه خطبة النبى(صلی الله علیه وآله) یوم الغدیر» (1) معرفى شده است، و بعد از او کتاب‌هاى بسیارى در این زمینه تألیف گردیده است.
خوشبختانه متن مفصل و کامل خطبه غدیر در هفت کتاب از مدارک معتبر شیعه که هم اکنون در دست میباشد و به چاپ هم رسیده، با اسناد متصل نقل شده است. روایات این هفت کتاب به سه طریق منتهى میشود:
یکى به روایت امام باقر (علیه السلام) است که با اسناد معتبر در سه کتاب «روضة الواعظین» تألیف شیخ إبن فتال نیشابورى (2)، «الإحتجاج» تألیف شیخ طبرسی (3) ، و «الیقین» تألیف سید إبن طاووس (4) نقل شده است.
طریق دوم به روایت زید بن ارقم است که با اسناد متصل در سه کتاب «العدد القویة» تألیف شیخ على بن یوسف حلى (5) «التحصین» تألیف سید إبن طاووس (6)، و «الصراط المستقیم» تألیف شیخ على بن یونس بیاضى(7) ، و «نهج الایمان» تألیف شیخ حسین بن جبور(8) به نقل از کتاب «الولایة» تألیف مورخ طبرى روایت شده است.
طریق سوم به روایت حذیفة بن الیمان است که با اسناد متصل در کتاب «الإقبال» تألیف سید بن طاووس (9) به نقل از کتاب «النشر و الطى» نقل شده است.
شیخ حر عاملى در کتاب «اثبات الهداة» (10) و علامه مجلسى در«بحار الأنوار» (11) و سید بحرانى در کتاب «کشف المهم» (12) و سایر علماى متأخر، خطبه مفصل غدیر را از مدارک مذکور نقل کرده‏اند.
بدین ترتیب، متن کامل خطبه غدیر به دست این بزرگان شیعه حفظ شده و به دست ما رسیده است، که این خود در عالم اسلام از افتخارات تشیع است.
اسناد و رجال روایت کننده متن کامل خطبه غدیر ذیلا عین اسناد مربوط به روایت خطبه غدیر به عنوان پشتوانه آن تقدیم میگردد.
روایت امام باقر(علیه السلام) به دو سند است:
1. قال الشیخ أحمد بن على بن ابی منصور الطبرسی فی کتاب «الإحتجاج»:
«حدثنی السید العالم العابد ابو جعفر مهدی بن أبی الحرث الحسینی المرعشی رضى الله عنه قال: أخبرنا الشیخ أبو علی الحسن بن الشیخ أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی رضی الله عنه، قال: أخبرنا الشیخ السعید الوالد أبو جعفر قدس الله روحه، قال: أخبرنی جماعة عن أبی محمد هارون بن موسى التلعکبری، قال:
أخبرنی أبوعلی محمد بن همام، قال: أخبرنا علی السوری قال: أخبرنا أبو محمد العلوی من ولد الأفطس ـ و کان من عباد الله الصالحین ـ قال: حدثنامحمد بن موسى الهمدانی، قال: حدثنا محمد بن خالد الطیالسی، قال: حدثنا سیف بن عمیرة و صالح بن عقبة جمیعا عن قیس بن سمعان عن علقمة بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد بن علی (الباقرعلیهما السلام).»
2. قال السید إبن طاووس فی کتاب «الیقین»:
«قال أحمد بن محمد الطبری المعروف بالخلیلی فی کتابه «أخبرنی محمد بن أبی بکر بن عبد الرحمان، قال: حدثنی الحسن بن علی أبو محمد الدینوری، قال: حدثنا محمد بن موسى الهمدانی، قال: حدثنا محمد بن خالد الطیالسی، قال: حدثنا سیف بن عمیرة عن عقبة عن قیس بن سمعان عن علقمة بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد بن علی(الباقر) (علیه السلام).»
روایت زید بن أرقم به سند زیر است:
قال السید إبن طاووس فی کتاب «التحصین»:
«قال الحسن بن أحمد الجاوانی فی کتابه «نور الهدى و المنجی من الردى»: عن أبی المفضل محمد بن عبد الله الشیبانی، قال: أخبرنا أبو جعفر محمد بن جریر الطبری و هارون بن عیسى بن سکین البلدی، قالا: حدثنا حمید بن الربیع الخزاز، قال: حدثنا یزید بن هارون، قال: حدثنا نوح بن مبشر، قال: حدثنا الولید بن صالح عن إبن امرأة زید بن أرقم و عن زید بن أرقم.»
روایت حذیفة بن الیمان به سند زیر است:
قال السید إبن طاووس فی کتاب «الإقبال»:
«قال مؤلف کتاب «النشر و الطی»: عن‏أحمد بن محمد بن علی المهلب: أخبرنا الشریف أبو القاسم علی بن محمد بن علی بن القاسم الشعرانی عن أبیه: حدثنا سلمة بن الفضل الأنصاری، عن أبی مریم عن قیس بن حیان (حنان) عن عطیة السعدی عن حذیفة بن الیمان.»

پینوشت ها:

1- الذریعة،ج 5، ص 101، شماره 418.
2- روضة الواعظین، ج 1، ص 89 .
3- الاحتجاج،ج 1، ص 66/ بحار الأنوار،ج 37، ص 201.
4- الیقین، ص 343، باب 127/ بحار الأنوار، ج 37 ص 218.
5- العدد القویة، 169.
6- التحصین، ص 578، باب 29 از قسم دوم.
7- الصراط المستقیم، ج 1، ص 301.
8- نهج الایمان(نسخه خطى کتابخانه امام هادى(علیه السلام)در مشهد)، ورقه 26ـ 34.
9- الإقبال، ص 454 و 456/ بحار الأنوار،ج 37، ص 127 و 131.
10- اثبات الهداة، ج 2، ص 114.
11- بحار الانوار، ج 397، ص 201.
12- کشف المهم، ص 190.

از کتاب اسرار غدیر، ص 90، محمد باقر انصارى.