مقدمه

زندگى امام ابو الحسن على الرضا ابن موسى الکاظم ابن جعفر الصادق ابن محمد الباقر بن على بن حسین بن على بن ابى طالب (علیهم السلام) هشتمین امام از ائمه اهل بیت (صلوات الله علیهم اجمعین)
امام رضا (علیه السلام) در روز جمعه، یا پنج‏شنبه 11 ذى حجه یا ذى قعده یا ربیع الاول سال 153 یا 148 هجرى در شهر مدینه پا به دنیا گذاشت. بنابراین تولد آن حضرت مصادف با سال وفات امام صادق (علیه السلام) بوده یا پنج ‏سال پس از درگذشت آن حضرت رخ داده است. همچنین وفات آن حضرت در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا 17 یا 21 ماه مبارک رمضان یا 18 جمادى الاولى یا 23 ذى قعده یا آخر همین ماه در سال 203 یا 206 یا 202 هجرى اتفاق افتاده است. شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا گوید قول صحیح آن است که امام رضا (علیه السلام) در 21 ماه رمضان، در روز جمعه سال 203 هجرى درگذشته است. وفات آن حضرت در سال 203 در طوس و در یکى از روستاهاى نوقان به نام سناآباد اتفاق افتاد.
با تاریخ ‏هاى مختلفى که نقل شد، عمر آن حضرت 48 یا 47 یا 50 یا 51 سال و 49 یا 79 روز یا 9 ماه یا 6 ماه و 10 روز بوده است. اما برخى که سن آن حضرت را 55 یا 52 یا 49 سال دانسته‏ اند، سخنشان با هیچ یک از اقوال و روایات، منطبق نیست و ظاهرا تسامح آنان از اینجا نشات گرفته که سال ناقص را به عنوان یک سال کامل حساب کرده ‏اند. از جمله این اقوال شگفت آور سخن شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا است که گفته است: میلاد امام رضا (علیه السلام) در 11 ربیع الاول سال 153 و وفات وى در 21 رمضان سال 203 بوده و با این حساب آن حضرت 49 سال و شش ماه در این جهان زیسته است. مطابق آنچه صدوق نقل کرده، عمر آن حضرت پنجاه سال و شش ماه و ده روز میشود و منشا این اشتباه را باید عدم دقت در جمع و تفریق اعداد دانست،‏ شیخ مفید نیز مرتکب این اشتباه شده است و ما در حواشی هاى خود بر کتاب المجالس السنیه متذکر این خطا شده ‏ایم.
بنابر گفته مولف مطالب السؤول، امام رضا (علیه السلام) 24 سال و چند ماه و بنابر قول ابن خشاب 24 سال و 10 ماه از عمر خویش را با پدرش به سر برد. لکن مطابق آنچه گفته شد، عمر آن حضرت در روز وفات پدرش 35 سال یا 29 سال و دو ماه بوده و پس از درگذشت پدرش چنانکه در مطالب السؤول نیز آمده، 25 سال زیسته است و نیز مطابق آنچه قبلا گفته شد آن حضرت پس از پدرش بیست ‏سال در جهان زندگى کرد. چنانکه شیخ مفید نیز در ارشاد همین قول را گفته است. برخى نیز این مدت را بیست‏ سال و دو ماه، یا بیست ‏سال و نه ماه، یا بیست ‏سال و چهار ماه، یا بیست و یک سال و 11 ماه، ذکر کرده ‏اند که این مدت، روزگار امامت و خلافت آن حضرت به شمار است. در طول این مدت آن حضرت دنباله حکومت هارون رشید را که ده سال و بیست و پنج روز بود درک کرد. سپس امین از سلطنت‏ خلع شد و عمویش ابراهیم بن مهدى براى مدت بیست و چهار روز به سلطنت نشست. آنگاه دوباره امین بر او خروج کرد و براى وى از مردم بیعت گرفته شد و یک سال و هفت ماه حکومت کرد ولى به دست طاهر بن حسین کشته شد. سپس عبد الله بن هارون، مامون، به خلافت تکیه زد و بیست‏ سال حکومت کرد. امام رضا (علیه السلام) پس از گذشت پنج ‏یا هشت‏ سال از خلافت مامون به شهادت رسید.

 

 

مادر امام رضا (علیه السلام)

در مطالب السؤول گفته شده است که: مادر آن حضرت کنیزى بود. که خیزران مرسى نام داشت. برخى نام وى را شقراء نوبیه، ذکر کرده ‏اند که اروى، اسم او و شقراء لقب وى بوده است.
طبرسى در اعلام الورى گوید: مادرش کنیزى بود به نام نجمه که به وى ام البنین میگفتند. برخى نام مادر آن حضرت را سکن نوبیه و تکتم، نیز گفته ‏اند. حاکم ابو على گوید: از جمله شواهدى که دلالت دارد نام مادر امام رضا (علیه السلام) تکتم بود، سخن شاعرى است که در مدح آن حضرت فرموده است:

الا ان خیر الناس نفسا و والدا		و رهطا و اجدادا على المعظم (1)
اتتنا به للعلم و الحلم ثامنا		اماما یودى حجة الله تکتم (2)

ابوبکر گوید: عده ‏اى این شعر را به عموى ابو ابراهیم بن عباس منسوب ساخته‏ اند و من آن را روایت نمیکنم و روایت و سماع این شعر براى من واقع نشده بنابراین نه آن را اثبات میکنم و نه ابطال. وى همچنین گوید: تکتم از اسامى زنان عرب است و در اشعار بسیارى به کار رفته است. از جمله در این بیت:

«طاف الخیالان فزادا سقما

خیال تکنى و خیال تکتما»

فیروز آبادى نیز بر این اظهار نظر صحه گذارده و گفته است: تکنى و تکتم به صورت مجهول، هر یک از نام هاى زنان است.

 

 

کنیه امام رضا (علیه السلام)

کنیه آن حضرت را ابوالحسن و نیز ابوالحسن ثانى خوانده‏اند. ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبیین روایتى نقل کرده و مبنى بر آن که کنیه آن حضرت، ابوبکر بوده است. وى به سند خود از عیسى بن مهران از ابو صلت هروى نقل کرده است که گفت: روزى مامون از من پرسشى کرد. گفتم: ابوبکر در این باره چنین و چنان گفته است. مامون پرسید: کدام ابوبکر؟ ابوبکر ما یا ابوبکر اهل سنت؟ گفتم، ابوبکر ما. پس عیسى از ابو صلت پرسید: ابوبکر شما کیست؟ پاسخ داد: على بن موسى الرضاست که بدین کنیه خوانده میشود.

 

 

لقب آن حضرت

در کتاب مطالب السؤول در این باره آمده است: القاب آن حضرت عبارت است از رضا، صابر، رضى و وفى، که مشهورترین آنها رضاست. در فصول المهمة نیز مشابه این مطلب آمده با این تفاوت که در آنجا به جاى القاب رضى و وفى، زکى و ولى یاد شده است. در مناقب ابن شهر آشوب گفته شده است: احمد بزنطى گوید: بدان جهت آن حضرت را رضا نامیدند که او از خدا در آسمانش رضا بود و براى پیامبر و ائمه در زمین رضا بود. و نیز گفته ‏اند چون مخالف و موافق گرد آن حضرت بودند وى را رضا نامیدند. همچنین گفته ‏اند: چون مامون بدان حضرت، رضایت داد وى را رضا گفتند.

 

 

نقش انگشترى آن حضرت

در فصول المهمة گفته شده است: نقش انگشترى امام رضا (علیه السلام) «حسبى الله‏» بود و در کافى به سند خود از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: نقش انگشترى من، «ما شاء الله لا قوة الا بالله‏»است. صدوق نیز در عیون گوید: نقش انگشترى آن حضرت ‏«ولیی الله‏» بود.

 

 

فرزندان امام رضا (علیه السلام)

کمال الدین محمد بن طلحه در مطالب السؤول گوید: آن حضرت شش فرزند داشت. پنج پسر و یک دختر. نام فرزندان وى چنین است: محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسن و عایشه‏».
عبد العزیز بن اخضر جنابذى در معالم العتره و ابن خشاب در موالید اهل البیت و ابو نعیم در حلیة الاولیا نظیر همین سخن را گفته ‏اند. سبط بن جوزى در تذکرة الخواص گوید: فرزندان آن حضرت عبارت بودند از: محمد (امام نهم) ابوجعفر ثانى، جعفر، ابومحمد حسن، ابراهیم و یک دختر. شیخ مفید در ارشاد مینویسد: امام رضا (علیه السلام) دنیا را بدرود گفت و سراغ نداریم که از وى فرزندى به جا مانده باشد جز همان پسرش که بعد از وى به امامت رسید. یعنى حضرت ابو جعفر محمد بن على (علیه السلام) .
ابن شهر آشوب در مناقب میگوید: امام محمد بن على (علیه السلام) تنها فرزند اوست. طبرى در اعلام الورى نویسد: تنها فرزند رضا (علیه السلام) پسرش محمد بن على جواد بود لا غیر. در کتاب العدد القویة آمده است که امام رضا (علیه السلام) دو پسر داشت که نام آنها محمد و موسى بود و جز این دو فرزندى نداشت.
همچنین در قرب الاسناد نقل شده است که بزنطى به حضرت رضا (علیه السلام) عرض کرد: من از چند سال پیش درباره جانشین شما پرسش میکردم و شما هر بار پاسخ میدادید پس از من پسرم جانشین من خواهد شد. اما اینک خداوند به شما دو پسر عطا کرده است پس کدامیک از پسرانتان جانشین شمایند؟
مجلسى نیز در بحار الانوار در باب خوشخویى حدیثى از عیون اخبار الرضا (علیه السلام) نقل کرده که در سند آن نام فاطمه دختر رضا آمده است.

پی نوشت ها:
1 - هان که از بهترین مردمان از نظر سرشت و پدر و خانواده و نیا، على (علیه السلام) بزرگ است.
2 - تکتم او را براى ما به ارمغان آورد و او براى علم و حلم هشتمین امامى است که حجت‏خدا را ادا میکند.
کتاب: سیره معصومان، ج 5، ص 141

  ترجمه: على حجتى كرمانى