شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

نگاهى به شيوه هاى تبليغى امام صادق (عليه السلام)

0 نظرات 00.0 / 5

 

مقدمه

«الذين يبلغون رسالات الله و يخشونه و لايخشون احدا الا الله و کفی بالله حسيبا» . (1)
آنها که رسالت های الهی را تبليغ می‏کنند و (تنها) از او می‏ترسند و از هيچ کس جز او واهمه‏ای ندارند، همين بس که خداوند حسابگر (و پاداش دهنده اعمال آنها) است .
به مناسبت 25 شوال، سالروز شهادت ششمين اختر تابناک امامت و ولايت، صادق آل محمد (عليه السلام) پاسدار بزرگ اسلام و شيخ الائمه، که در حدود شصت و پنج‏سال عمر با برکت‏خود را در شرايطی که امويان و عباسيان سرگرم زد و خورد با يکديگر بودند، صرف احيای دين و تربيت هزاران شاگرد در علوم و فنون مختلف نمود و بدين‏گونه، اسلام را از غربت و انزوا نجات بخشيد . در اين نوشتار کوتاه‏نگاهی داريم بر برخی شيوه های تبليغی آن حضرت .

 


جامعيت

از ويژگی‏های امام صادق، جامعيت در علوم مختلف بود . حضرت با تاسيس دانشگاه چهار هزار نفری در رشته‏های مختلف، متخصصين بسياری در رشته های کلام، فقه، حديث، طب، شيمی و . . . تربيت کرد.
و بدين گونه در تمام رشته ها و قشرها نفوذ داشت و بزرگان علم و دانش، خود را شاگرد او به حساب می‏آوردند .
«ابوحنيفه‏» پيشوای اهل سنت می‏گويد: من فقيرتر از امام صادق (عليه السلام) کسی را نديده‏ام . روزی طبق سفارش «منصور دوانيقی‏» چهل مساله مهم فقهی را آماده کرده بودم تا در جلسه‏ای با حضور شخص خليفه مطرح کنم . هنگامی که در محضر خليفه با امام روبرو شدم و سؤال‏ها را مطرح کردم حضرت آن‏چنان پاسخ‏ها را طبق اقوال مختلف بيان کردند و به هر چهل مساله آن چنان پاسخ دادند که همگان اعتراف کردند که او دانشمندترين مردم و آگاه ترين آنان بر موارد اختلاف آراء مردم می‏باشد. (2)
«حسن بن علی وشاء» که از شخصيت‏های بزرگ شيعه به شمار می‏رود می‏گويد: من فقط در مسجد کوفه نهصد نفر از اساتيد بزرگ و تربيت‏يافتگان مکتب امام صادق (عليه السلام) را درک کردم که هر يک حوزه درسی تشکيل داده و آنچه را که از مکتب حضرت فراگرفته بودند، برای شاگردان خود بازگو می‏کردند . (3)
برای درک عظمت گوشه‏ای از دانشگاه بی‏همتای اسلامی، کافی است گفته شود که اصول چهارصدگانه حديث و معارف اسلامی که تنها منبع اصلی و اصيل کتابهای معتبر چهارگانه «کافی شيخ کلينی، من لايحضره الفقيه صدوق و تهذيب و استبصار شيخ طوسی‏» محصول مستقيم شاگردان با کفايت امام صادق (عليه السلام) بوده است . آری، در مکتب تربيتی امام شاگردان برجسته‏ای هم چون «ابان بن تغلب‏» ، «محمد بن مسلم‏» و «زرارة ابن اعين‏» پرورش يافته‏اند که هزاران روايت از امام صادق نقل کرده‏اند . در ديگر رشته‏های علوم و فنون و معارف نيز شاگردانی چون «جابر ابن حيان ثقفی‏» و «هشام ابن حکم‏» تربيت‏يافته‏اند که هر دو از پايه‏گذاران علم شيمی و علم کلام به شمار می‏روند، و نيز از شاگردان نامدار ديگر، «ابوحنيفه قاضی سکونی‏» و «قاضی ابوالبختری‏» را می‏توان نام برد . (4)

 


استفاده از موقعيت‏ها

امام صادق (عليه السلام) در سال‏های آخر حکومت امويان و اوايل حکومت عباسيان، با استفاده از درگيری بنی‏اميه و بنی‏عباس و مشغوليت آنان به مسايل خود که موجب تخفيف خفقان شده بود، نهضت علمی و مذهبی خود را گسترش داده و عملا مدينه را حوزه درسی قرار دادند که در آن هزاران پژوهنده مشتاق، در رشته‏های گوناگون از محضر آن امام بهره می‏گرفتند . شهرت علمی امام در بلاد اسلامی آن چنان چشمگير و زبانزد خاص و عام بود که از نقاط بسيار دور سرزمين‏های اسلامی برای کسب فيض به مدينه و حوزه درس او می‏آمدند و از دريای بی‏کران علوم الهی او بهره می‏بردند .
حتی بسياری از متفکران غير مسلمان نيز برای مذاکره علمی با امام به خدمتش می‏رسيدند و حضرت به ميزان سطح درک و علمشان پاسخ می‏گفتند; گاهی سطح علمی سؤال کننده ايجاب می‏کرد که حضرت پاسخ علمی و فلسفی بدهد و گاهی پاسخ در حد ابطال دليل خصم بودن و گاهی ساده‏تر از آن .
بدين گونه، حضرت با نهضت علمی خود افق معارف اسلامی را چنان گسترش داد که ديگر توطئه‏های دشمنان نتوانست جلوی فوران انوار معرفت را بگيرد .
اين زمينه‏سازی‏ها بود که يک نسل بعد هنگامی که هشتمين پيشوا و امام وقتی به نيشابور وارد شد، هزاران هزار عاشق مشتاق با تمام وجود به استقبال آن حضرت شتافتند تا قطره‏ای از دريای معارف اهل بيت را فراگيرند . در حالی که در زمان امام زين العابدين (عليه السلام) و ائمه ديگر، چنين شرايطی فراهم نبود .

 


مناظره و بحث آزاد

يکی از شيوه های تبليغی ائمه معصومين - عليهم السلام - مناظره با سران مذاهب و اديان و ملحدان و شبهه افکنان بود اين شيوه در زندگی امام صادق (عليه السلام) رنگ و لعاب بيشتری داشت . حضرت با ارباب دانش‏های گوناگون، چون: پزشکان، فقيهان، منجمان، متکلمان، صوفيان و . . . به بحث و مناظره می‏پرداخت که کيفيت اغلب آنها در منابع اسلامی ثبت و ضبط شده است . مناظرات حضرت با چهره‏هايی همچون «ابن ابی العوجا» ، «ابن‏مقفع‏» ، «ابوشاکر ايمانی‏» «سفيان ثوری‏» ، «ابوحنيفه‏» ، «عمروبن عبيد» و «واصل بن عطا» که هر دو از سران معتزله بودند، معروف و مشهور است . (5)
 


برخورد عملی

انسان بيش از آنکه از گفتار متاثر گردد، از کردار تاثير می‏پذيرد; بويژه کرداری که از ايمان برخيزد و سخنی که از قلب سرچشمه گيرد .

سخن خيزد گر از اعماق جانی   به فرياد آورد جان جهانی
سخن کز دل برآيد آتش است آن   که می‏سوزد تو را تا پرده جان

حضرت آن چه را که می‏خواست‏به ديگران بياموزد عمل می‏آموخت . بر هيچ معروفی امر نمی‏کرد، جز آنکه خود بيشتر و پيشتر از ديگران بدان عملی می‏کرد و از هيچ منکری نهی نمی‏کردند; جز آن که خود هميشه از آن اجتناب می‏نمودند .
«مالک بن انس‏» می‏گويد: اغلب اوقاتی که بر امام صادق (عليه السلام) وارد می‏شدم، او را در يکی از سه حال می‏ديدم: نماز، روزه، قرائت قرآن . (6)
و به يارانش نيز می‏فرمود: «کونوا دعاة للناس بغير السنتکم‏» (7) مردم را به غير زبانتان به نيکی فراخوانيد .
يکی از بستگان امام صادق (عليه السلام) از آن حضرت بدگويی کرده بود .
وقتی به آن حضرت خبر رسيد . بدون آن که عکس العمل شديدی از خود نشان دهند، با آرامش برخاستند و وضو گرفتند و مشغول نماز شدند . يکی از حاضران به نام «حماد لحام‏» می‏گويد: من گمان کردم حضرت می‏خواهد آن شخص را نفرين کند، ولی برخلاف تصور خود ديدم آن بزرگوار بعد از نماز چنين دعا کرد: خدايا من حقم را به او بخشيدم . تو از من بزرگوارتر و سخی‏تری او را به من ببخش و کيفر مکن! (8)
مردی با يکی از بستگانش بر سر ميراثی اختلاف داشت و کارشان به دعوا و جدال کشيد . «مفضل‏» که يکی از ياران امام صادق (عليه السلام) است و از آن جا می‏گذشت، متوجه درگيری آن دو شد، آنها را خانه خود برد و با چهارصد درهم ميان آن دو مصالحه برقرار کرد و درهم‏ها را هم خودش پرداخت و اختلاف حل شد .
آن گاه مفضل به آنان گفت: بدانيد پولی که برای حل اختلاف پرداختم، از آن خودم نبود . و از اموال امام صادق (عليه السلام) بود، زيرا حضرت به من فرمان داده‏اند که هر جا دو نفر از شيعيان ما اختلافی داشتند، از مال آن بزرگوار آنان را صلح دهم . (9)

 


نهی از منکر با محبت

امام صادق (عليه السلام) شنيده بودند که از مسلمانان مردی به نام «شقرانی‏» شراب خورده است و به دنبال فرصتی بودند که نهی از منکر کنند . روزی او برای دريافت‏سهمی از بيت المال نزد حضرت آمد . حضرت ضمن اين که سهمی از بيت المال به او دادند با لحنی ملاطفت آميز فرمودند: کار خوب از هر کسی خوب است، ولی از تو به واسطه آشنايی که با ما داری و آزاد شده پيامبر هستی زيباتر است . و کار بد از هر کسی بد است، و از تو به خاطر همين انتساب زشت‏تر و قبيح‏تر است .
شقرانی با شنيدن اين جمله دانست که امام از شراب خواری او آگاه بوده و در عين حال به او محبت کرده است . نادم گشت و در درونش تحولی ايجاد شد . (10)
آری، توجه به کمالات، موقعيت و شخصيت افراد يکی از عوامل بازدارنده از منکرات و کارهای زشت است .

 


اختصار در سخن

از ويژگی‏های تمام معصومين اختصار در سخن و خطابه و پرهيز از سخنان زايد بوده است . امام صادق (عليه السلام) می‏فرمايد:
«ثلاثة فيهن البلاغة التقرب من معنی البغية و التعبد من حشو الکلام و الدلالة بالقليل علی الکثير» (11) سه چيز از بلاغت است: استفاده از رساترين عبارات برای رسانيدن مطالب، مخاطبان و دوری از سخنان زايد و بيهوده که شنونده را خسته می‏کند و استفاده از جملات کوتاه و پر معنا .

 


ترغيب به نشر فرهنگ اهل بيت

حضرت به شيعيان توصيه و سفارش می‏کردند که به زيارت يکديگر برويد، که اين ديد و بازديدها دل‏هايتان را زنده می‏دارد . و احاديث و سخنان ما را به يکديگر نقل کنيد، که سخنان و احاديث ما، شما را به يکديگر پيوند می‏دهد و بهره‏گيری از آنها هدايتتان می‏کند و نجاتتان می‏بخشد .
اما اگر آنها را ترک کنيد گمراه شده و هلاک می‏گرديد . پس به احاديث و سخنان ما توجه نمائيد که من نجات شما را با عمل به آنها تضمين می‏کنم . (12)

 


توجه به جوانان

يکی از شيوه‏های ديگر تبليغی حضرت دعوت به دانش اندوزی و کسب معارف دينی بود . حضرت اصحاب و شاگردانش را به دانش‏اندوزی و کسب معارف تشويق می‏نمود و می‏فرمودند:
«لست احب ان اری الشاب منکم الا غاديا فی حالين اما عالما او متعلما» (13) دوست ندارم يکی از شما جوانان را جز در يکی از دو حال ببينم: يا دانشمند و عالم باشيد و يا متعلم و دانشجو . و بدين گونه به جوانان بهای بيشتری در مسائل تبليغی می‏دادند .

 


توجه به ظرفيت افراد

امام صادق (عليه السلام) شخصی را برای ماموريتی به منطقه‏ای فرستاد . او در گزارش خود به امام از مردم منطقه به شدت انتقاد کرد . امام فرمود: ای سراج، ايمان ده درجه دارد . بعضی يک درجه ايمان دارند و بعضی دو درجه . بعضی هم هفت تا ده درجه . نبايد کسانی که ايمان کامل‏تری دارند از ديگران بيش از ظرفيت آنها توقع داشته باشند . (14)

 


تبليغ پنهانی

امام صادق (عليه السلام) در ميان امامان معصوم، تنها امامی بود که با دو حکومت مروانی و عباسی معاصر بود . دو حکومت و قدرتی که عملا با شريعت اسلام و بنيانگذار آن به نبرد برخاسته بودند و در اين راستا بدعت گذاران و مذهب سازان گوناگونی هم پديد آورده بودند . حضرت که نظاره‏گر اين شبه ه‏ا فکنی‏ها و تبليغات ضددينی بودند، بهترين راه را در نشر فرهنگ اسلامی در پرتو تقيه (تلاش پنهاني) ديدند . و بدين گونه توانستند خدمات بسياری را در بعد فرهنگی به عالم تشيع بنمايند . (15)
حضرت به اصحاب خود نيز سفارش می‏کردند که مخفيانه عمل کنند و در هر عملی که انجام می‏دهند توجه کامل داشته باشند که مخالفان و دشمنانشان متوجه آنان نشوند و می‏فرمودند: مبلغان خاموش ما باشيد .

 


نوآوری

يکی از روش‏های تبليغی حضرت نوآوری بود . يکی از دانشمندان مسيحی درباره حضرت می‏گويد: امام صادق (عليه السلام) سرمنشا مجموعه ابتکارات و افکار و روش‏های جديد است . (16)
نويسنده کتاب «مغز متفکر شيعه‏» می‏نويسد: امام صادق (عليه السلام) شخصيتی است که مذهب شيعه را از خطر نابودی نجات داد . او بود که نخستين بار نظريه «بطلميوس‏» در موضوع مرکزيت کره زمين و گردش خورشيد به دور آن را مورد انتقاد قرار داد و رکزيت‏خورشيد را مطرح ساخت او نخستين کسی بود که عقيده عناصر چهارگانه آب، آتش، خاک، هوا را مطرح ساخت . او نخستين پايه‏گذار عرفان در اسلام بود . او پديد آورنده فرهنگ جامع شيعه بود . او پايه‏گذار تئوری حرکت تمام موجودات و ده‏ها نظريه جديد علمی بود که تفصيل آن را در همان کتاب بايد مطالعه نمود. (17)

 


تبليغ در حساس ترين لحظه ‏ها

«ابوبصير» می‏گويد: امام صادق (عليه السلام) در آخرين لحظه‏های عمرش فرمود: همه اقوام و خويشان مرا خبر کنيد .
همين که همه بستگانش را خبر کرديم و همه در خانه حضرت جمع شدند، حضرت فرمود: شفاعت ما هرگز نصيب کسی که نماز را سبک می‏شمارد نخواهد شد . (18)
امام صادق (عليه السلام) با تدوين فقه و حديث و نشر معارف اهل‏بيت، تشيع را آسيب ناپذير ساخت و سهم ايشان چنان بزرگ است که مذهب شيعه را «مذهب جعفری‏» ناميدند .
«علامه طباطبايی‏» می‏گويد: احاديثی که از امام صادق (عليه السلام) و امام باقر (عليه السلام) نقل شده، از مجموع احاديثی که از پيامبر و ده امام بزرگوار ضبط شده بيشتر می‏باشد . (19) و به دليل همين رهبری مذهبی و فکری و علمی سياسی دستگاه خلافت‏سخت نگران بود .
به همين جهت هر از چند گاهی، به بهانه‏ای امام را به عراق احضار کرده و نقشه قتل ايشان را می‏کشيدند که هر بار به نحوی خطر از وجود مقدس امام برطرف می‏گرديد . ولی سرانجام، دستگاه خلافت در شوال سال 1418 امام را مسموم و به شهادت رسانيد .

 


پاورقی ها:
1) احزاب، آيه 39 .
2) مناقب ابن حليفه، ج‏1، ص‏173، تذکرة الحفاظ، ج‏1، ص‏157، دور نمايی از زندگانی امام جعفر صادق، عقيقی بخشايشی .
3) رجال نجاشی ، ص‏40: «لقد ادرکت فی هذا المسجد تسعماة شيخ کل يقول حدثنی جعفر بن محمد» .
4) زندگانی امام جعفر صادق، بخشايشی، ص‏19 .
5) صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق ، محمد حسين مظفر، نشر قلم، ص‏281، بيست گفتار شهيد مطهری، ص‏157 .
6) ميزان الحکمه، ج‏1، ص‏255 .
7) بحارالانوار، ج‏70، ص‏303 .
8) انوارالبهيه، ص‏194 .
9) کافی، ج‏2، ص‏209، بحارالانوار، ج‏47، ص‏58 .
10) بحارالانوار، ج‏47، ص‏349 .
11) تحت العقول ، ص‏330 .
12) کافی، ج‏2، ص‏186 .
13) بحارالانوار، ج‏1، ص‏170 .
14) ره توشه راهيان نور، ويژه محرم 1419 .
15) بر امام صادق چه گذشت، سيد محمد حسن موسوی کاشانی، ص‏103 .
16) مغز متفکر شيعه، ص‏59 .
17) دورنمايی از زندگانی امام صادق، عقيقی بخشايشی، ص‏75،
18) بحارالانوار، ج‏11، ص‏105 .
19) شيعه در اسلام، علامه طباطبايی، ص‏140 .

نظر خود را اعلام كنید

نظرات كاربران

نظری وجود ندارد
*
*

شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)