بهار قرآن و عرفان نگاهی به اعمال عبادی و عرفانی ماه مبارک رمضان
مقدمه
در اين باب روايات فراواني وارد گرديده است.
پيامبراکرم (ص) در عظمت و شرافت اين ماه عزيز، در خطبه معروف خويش فرمود : «ايها الناس! انه قد أقبل اليکم شهر الله بالبرکة و الرّحمة و المغفرة، شهر هو عند الله افضل الشهور، و ايامه افضل الأيام، و لياليه أفضل الليالي، و ساعاته افضل الساعات، و هو شهر دعيتم فيه الي ضيافة اللّه، و جعلتم فيه من اهل کرامة الله...؛ (1) يعني : مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و بخشش گناهان نزديک است؛ ماهي که نزد خدا برترين ماهها، روزهايش برترين روزها، شبهايش بهترين شبها و ساعتهاي آن بهترين ساعتها است؛ ماهي که در آن به ميهماني خدا دعوت شديد و شما را در اين ماه از کساني قرار دادهاند که شايسته کرامت خدا هستند...» (2)
عبدالله بن عباس از پيامبراکرم (ص) درباره فضيلت ماه رمضان و فوايد بي شمار آن براي امت اسلام، روايتي نقل کرده است، که انسان را به شگفتي واميدارد. آن حضرت در فرازي از اين حديث شريف فرمود : «و ان لله تعالي في آخر کلّ يوم من شهر رمضان عند الافطار ألف ألف عتيق من النّار، فاذا کانت ليلة الجمعة و يوم الجمعة، أعتق في کلّ ساعة منهما ألف ألف عتيق من النّار، و کلّهم قد استوجبوا العذاب، فاذا کان في آخر يوم من شهر رمضان أعتق الله في ذلک اليوم بعدد ما أعتق من اوّل الشّهر الي آخره؛ (3) خداوند متعال در آخر هر روز از ماه رمضان، به هنگام افطار يک ميليون نفر را و در شب جمعه و روز جمعه (در اين ماه شريف) در هر ساعت، يک ميليون نفر را که همگي سزاوار آتش جهنماند، از آتش آزاد ميکند و هنگامي که آخرين روز ماه رمضان فرا رسد، در أن روز به تعداد کساني که از اول تا أخر ماه رمضان آزاد کرده است، بندگان گناهکار خويش را از آتش جهنم آزاد ميکند.»
اميرمؤمنان علي بن ابي طالب (ع) در حديثي فرمود : نگوييد رمضان؛ زيرا نمي دانيد رمضان چيست؛ و اگر کسي گفت، بايد براي کفاره آن، صدقه دهد و روزه بگيرد. بلکه همانطوري که خداوند متعال فرموده است بگوييد : ماه رمضان. (4)
فضيلت و موقعيت ماه مبارک رمضان، بيش از آن مقداري است که ما بتوانيم در اين مقال بيان کنيم و بدين جهت به همين مقدار بسنده کرده و در اين جا تنها به برخي از اعمال عبادي و عرفاني آن اشاره ميکنيم :
1 ـ پيش از ورود به ماه مبارک رمضان
آمادگي ورود به ماه خدا و پيدا کردن لياقت و صلاحيت روحي و رواني جهت حضور در ضيافت الهي در اين ماه عزيز، بسيار مهم وقابل توجه است و مؤمنان و عارفان نبايد ازآن غافل بمانند.
در اين باب توصيه و تذکرهايي از سوي معصومين و اولياي ما وارد شده است که به برخي از آنها اشاره ميکنيم :
الف - آماده کردن روح و روان
بايد روح و روان خود را با دعا، استغفار، تلاوت قرآن کريم، توبه و انابه پذيراي اين مهماني بزرگ بنماييم. عبدالسلام بن صالح هروي، معروف به ابا صلت گفت : در آخرين جمعه ماه شعبان برمولايم امام رضا (ع) وارد شدم و آن حضرت درباره ورود به اين ماه و آمادگي درک آن، به من چنين فرمود : «يا اباالصلت انّ شعبان قد مضي اکثره و هذا آخر جمعة فيه، فتدارک فيما بقي تقصيرک فيما مضي منه، و عليک بالاقبال علي مايعنيک، و اکثر من الدعاء والاستغفار و تلاوة القرآن، و تب الي اللّه من ذنوبک، ليقبل شهر رمضان اليک و انت مخلص للّه عزّوجلّ، ولا تدعن امانة في عنقک الا اديتها، وفي قلبک حقدا علي مؤمن الا نزعته، ولا ذنباً انت مرتکبته الا اقلعت عنه، واتق الله و توکل عليه في سرک امرک و علانيتک» «ومن يتوکل علي اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره قد جعل لکل شيء قدرا» (5) و اکثر من ان تقول فيما بقي من هذا الشهر : «اللهم ان تکن غفرت لنا فيما مضي من شعبان فاغفر لنا فيما بقي منه» فان اللّه تبارک و تعالي يعتق في هذا الشهر رقابا من النار لحرمة شهر رمضان (6)
اي ابا صلت! بيشتر شعبان گذشت و اين آخرين جمعه آن است؛ کوتاهي گذشته خود را در اين ماه جبران کن، بسيار دعا و استغفار کن و خيلي قرآن بخوان؛ و از گناهانت توبه کن، تا وقتي ماه رمضان ميآيد مخلص براي خدا باشي و هيچ امانتي بگردنت نباشد مگر اين که آن را رد کني و هيچ کينهاي از مؤمني در دلت نباشد مگر اين که آن را از بين ببري و از هر گناهي که انجام ميدهي، دست برداري، تقواي خدارا پيشه کن و در نهان و آشکارت به او توکل کن «و کسي که به خدا توکل کند براي او کافي خواهد بود» و در باقي مانده اين ماه، اين دعا را زياد تکرار کن : «خدايا ! اگر در اين مدت که از شعبان گذشته، مارا نبخشيدهاي، در مدتي که از آن مانده است مارا بيامرز» زيرا خداوند متعال به احترام ماه رمضان، در اين ماه افراد زيادي را از آتش رها ميکند. (7)
از امام علي بن ابي طالب (ع) نيز روايت شده است : «عليکم في شهر رمضان بالاستغفار والدعاء، اما الدعاء فيدفع عنکم البلاء، واما الاستغفار فيمحو ذنوبکم.» (8)
ب ـ وصل شعبان به رمضان
ميتوان با روزه گرفتن آخرين روزهاي ماه شعبان، اين ماه را به ماه رمضان وصل و ثواب روزه هردو ماه را دريافت کرد. از امام جعفر صادق (ع) روايت شد : «من صام ثلاثه ايام من آخر شعبان و وصلها بشهر رمضان، کتب اللّه له شهرين متتابعين؛» (9) هرکه سه روز آخر ماه شعبان را روزه بگيرد و آن را به روزه ماه رمضان وصل نمايد، خداوند متعال ثواب دوماه روزه پشت سرهم (هردو ماه شعبان و رمضان) را براي وي منظور مينمايد.
ج ـ خواندن دعاهاي وارده
سيد بن طاووس (ره) در اقبال الاعمال گفت : ما از طرق متعدد به اين روايت دسترسي پيدا کرديم که امام صادق (ع) در آخرين شب ماه شعبان و در شب اول ماه رمضان، اين دعا را ميخواند : «اللهم انّ هذا الشهر المبارک، الذي انزلت فيه القرآن، وجعلته هدي للناس و بيّنات من الهدي والفرقان قد حضر، فسلمنا فيه و سلمنا منه، و سلمه لنا و تسلمه منا، في يسر منک و عافيه...» (10)
د ـ زيارت امام حسين (ع)
براساس روايات متعدد، زيارت حضرت اباعبد الله الحسين (ع) در اين ماه عظيم ثواب فراواني دارد. از جمله در روايتي از امام جعفر صادق (ع) آمده است : زيارت امام حسين (ع) در يکي از شبهاي اول، پانزده و آخر ماه رمضان، موجب عفو و ريزش گناهان انسان ميگردد و ثواب حج و عمره را براي وي در پي خواهد داشت. (11) و در حديثي ديگر فرمود : «من زار قبر الحسين (ع) في شهر رمضان و مات في الطريق، لم يعرض و لم يحاسب و يقال له : ادخل الجنه آمنا؛» (12) هرکه قبر اباعبدالله الحسين (ع) را در ماه رمضان زيارت کند و در اين راه بميرد (در روز قيامت) جلويش گرفته نميشود و از او بازخواست نميگردد و به وي گفته ميشود : با کمال امنيت و آرامش وارد بهشت شويد.
ه ـ شناخت هلال رمضان
يکي از وظايف مؤمنان و روزه گيران شناخت هلال رمضان است، تا روز بعد را به عنوان اولين روز ماه مبارک رمضان روزه بگيرند. براي شناخت هلال رمضان، راههاي فني و روايي مختلفي وجود دارد که در اين بحث، جاي پرداختن به آنها نيست. برخي از علما و دانشمندان شيعه، از جمله سيد بن طاووس (ره) در الاقبال و شيخ کليني (ره) در الکافي به بعضي از آنها اشاره کردهاند. (13)
و ـ دعاي رؤيت هلال
از سنتهاي رايج مؤمنان در آخرين دقايق آخرين روز ماه شعبان، رؤيت هلال رمضان و خواندن دعاي مأثوره است. در اين باره دعاهاي زيادي وارد شده است. از جمله اين دعاء که از رسول خدا (ص) روايت شده است : «اللهم اهله علينا بالامن والايمان، والسلامة والاسلام، والعافية المجلله ودفع الاسقام، والرزق الواسع، والعون علي الصلاة والصيام والقيام و تلاوة القرآن . اللهم سلمنا لشهر رمضان، و تسلمه منا و سلمنا فيه، حتي ينقضي عنا شهر رمضان، و قد عفوت عنا و غفرت لنا و رحمتنا.» (14)
2 ـ اعمال مشتر ک ماه مبارک رمضان
الف ـ خواندن دعا و مناجات دعاها و مناجات
فراواني ازامامان معصوم (ع) در اين ماه وارد شده است که به طور مشترک در تمامي اين ماه ميتوان خواند. مانند دعاي : اللهم ارزقني حج بيتک الحرام...، پس از هر نماز واجب؛ دعاي : يا علي يا عظيم، يا غفور يا رحيم...؛ پس از هر نماز واجب؛ دعاي : «اللهم ادخل علي اهل القبور السّرور...؛» پس از هر نماز واجب و دعاي : اللهم لک صمت و علي رزقک افطرت و عليک توکلت فتقبل مني، به هنگام افطار. (15)
ب ـ خواندن قرآن
ماه رمضان، ماه نزول قرآن است. بدين لحاظ سفارش فراوان در خواندن قرآن و تدبر وتفکر در آن شده است و چه خوب است که مؤمنان در هرچند روز، و حتي در هرروز يک ختم قرآن نمايند. امام محمد باقر (ع) در روايتي فرمود : لکل شيء ربيع، و ربيع القرآن شهر رمضان؛ (16) براي هرچيزي بهار است، و بهار قرآن ماه رمضان ميباشد.
برخي از ائمه اطهار (ع) در اين ماه، چهل ختم قرآن و حتي گاهي زيادتر از آن انجام مي دادند. (17)
ج ـ ذکر استغفار و گفتن «لا اله الا الله» و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد (ص). (18)
د ـ صدقه دادن و افطار دهی به روزه داران
اگر چه به چند دانه خرما و يا شربتي از آب باشد. پيامبر اکرم (ص) در روايتي فرمود : «من فطر في هذا الشهر مؤمنا صائماً، کان له بذلک عند اللّه عزّو جلّ عتق رقبة مؤمنة، و مغفرة لما مضي من ذنوبه. فقيل : يا رسول اللّه ليس کلنا نقدر ان نفطر صائما؟ فقال : انّ اللّه تبارک و تعالي کريم يعطي هذا الثواب منکم من لم يقدر الاّ علي مذقة من لبن يفطر بها صائماً، او شربة من ماء عذب، او تميرات لايقدر علي اکثر من ذلک.» (19)
ه ـ خواندن نمازهاي مستحبي ماه رمضان
فرصت مناسبي براي نماز و راز و نياز بامعبود محبوب است، به ويژه قضاي نمازهاي واجب فراموش شده و يا ترک شده. هم چنين بجا آوردن نمازهاي مستحبي فراواني که براي اين ماه تعيين شده است. مانند خواندن هزار رکعت نماز در مجموع اين ماه شريف. بدين گونه که در دهه اول و دهه دوم در هر شبي بيست رکعت خوانده شود، که هر دو رکعت به يک سلام باشد؛ که هشت رکعت آن را پس از نماز مغرب و دوازده رکعت آن را پس از نماز عشاء به جا آورد.
در دهه سوم، در هر شبي سي رکعت، به مانند شب هاي دهه اول و دهه دوم، که مجموع آنها، هفتصد رکعت ميگردد و باقي مانده را که سيصد رکعت ميباشد در سه شب قدر، و هر شبي يکصد رکعت به جا آورد. (20)
گفتني است، که اين نماز، غير از نمازهاي مستحبي معمولي، مانند غفيله و نافله است، که آنها نيز به جاي خويش اقامه گردند.
و ـ صله رحم و ديدار از والدين و فاميلان نزديک و زيارت برادران مؤمن.
زـ زيارت معصومين (ع)، به ويژه اميرمؤمنان (ع) و امام حسين (ع). (21)
ح ـ اعتکاف در تمام ايام ماه مبارک رمضان
به خصوص در دهه سوم اين ماه شريف، اعتکاف در مساجد از سنت ميباشد. (22)
به هر روي، اين ماه، ماه عبادت و بندگي در درگاه خداي سبحان است وبزرگان و پيشوايان معصوم ما براي آن اهميت ويژهاي قايل بوده و حساب خاصي براي آن باز مينمودند. در روايتي ازامام صادق (ع) آمده است : «کان علي بن الحسين (ع) اذا کان شهر رمضان لم يتکلم الّا بالدعاء، والتسبيح، والاستغفار، والتکبير فاذا افطر قال : اللهم ان شئت ان تفعل فعلت؛» (23) امام زين العابدين (ع) سيرهاش به اين بود هرگاه ماه رمضان ميرسيد، سخني نميگفت مگر به دعاء، تسبيح، استغفار و تکبير. همين که وقت افطار ميرسيد ميگفت : خدايا اگر بخواهي (چيزي را) انجام دهي ميدهي.
آنان که معصوم و پاک و پاکيزه سرشت بودند چنين رفتار و کرداري داشتند، ماها که جايزالخطا و پرونده اعمالمان سنگين و تيره است، بايد بيشتر به فکر خود بوده و از فيوضات ارزشمند اين ماه شريف بهره فراوان تري ببريم ولذا هرچه ميتوانيم بايد تلاش و کوشش کنيم و ذخيرهاي از اين ماه براي آخرت خويش تهيه کرده و خود را از گمراهي و ارتکاب به معصيت دور نگه داريم.
3 ـ اعمال ليالي قدر
شب هاي قدر (نوزدهم، بيست و يکم و بيست و سوم ماه رمضان) شبهاي بزرگ و شريف سال است و در تمامي سال، شبي به عظمت و فضيلت آنها نميرسد و عمل عبادي در اين شب، بهتر از عمل در هزار ماه است و در چنين شبي قرآن کريم بر پيامبراکرم (ص) نازل گرديد و قلب شريف آن حضرت با انوار آيات الهي منور گرديد. هم چنين در شب قدر، تقدير امور سال از سوي پروردگار متعال انجام ميگيرد و فرشتگان و روح (که اعظم فرشتگان است) در اين شب به اذن پروردگار متعال بر زمين نازلشوند و به محضر امام زمان (ع) مشرف شده و آن چه براي هر کسي مقدر شده است، بر امام زمان (ع) عرضه ميکنند. سوره قدر (نود و هفتمين سوره قرآن مجيد) در خصوص همين شب نازل گرديد.
به هر روي، أعمال و عبادات شبهاي قدر بر دو دستهاند :
دسته اول : اعمالي که به طور مشترک، در هر سه شب انجام ميگيرند.
دسته دوم : اعمال مخصوص هر يک از سه شب قدر.
اعمال مشترک ليالي قدر
الف ـ غسل
بهتر است مقارن غروب آفتاب روز قبل، اين غسل را انجام دهد و با همان، نماز مغرب شب نوزدهم را به جاي آورد.
ب ـ نماز شب قدر
اين نماز دو رکعت است، که در هر رکعت پس از حمد، هفت بار سوره توحيد را قرائت کند و پس از سلام، هفتاد بار بگويد : استغفراللّه و اتوب اليه
ج ـ قرآن به سر نمودن و خدا را به معصومين (ع) سوگند دادن
د ـ زيارت مخصوص امام حسين (ع)
ه ـ شب زنده داري (احياء)
و ـ صد رکعت نماز، به پنجاه سلام، که در هر رکعت پس از حمد، ده بار سوره توحيد را قرائت کند
ز ـ خواندن دعاي جوشن کبير
ح ـ خواندن دعاهاي وارده ديگر
اعمال مخصوص هر يک از سه شب قدر
الف ـ شب نوزدهم ماه رمضان
اولين شب قدر اعمال عبادي اين شب بزرگ، عبارتند از :
1ـ صد بار استغفار
2ـ صد بار لعن بر قاتلان اميرمؤمنان (ع) (اللهم العن قتلة اميرالمؤمنين)
3ـ خواندن دعاي : اَللهم اجعل فيما تقضي و تقدّر...
4ـ خواندن دعاهاي مأثوره ديگر.
ب ـ شب بيست و يکم ماه رمضان
دومين شب قدر فضيلت شب بيست و يکم ماه رمضان از فضيلت شب نوزدهم ماه رمضان زيادتر است.اعمال مشترکهاي که در آن جا ذکر کردهايم، براي شب بيست و يکم نيز جاري است.
از روايات متعدد به دست ميآيد، که شب قدر، يکي از دو شب بيست و يکم و بيست و سوم ماه رمضان است. از باب نمونه، به اين دو روايت توجه فرماييد :
1ـ عن حمران قال : سئلت أبا عبدالله (ع) عن ليلة القدر، قال : «هي في اِحدي و عشرين و ثلاث و عشرين.»
2ـ عن عبدالواحد بن المختار الانصاري قال : قلت لابي جعفر (ع) : «أخبرني عن ليلة القدر، قال : التمسها في ليلة اِحدي و عشرين و ثلاث و عشرين، فقلت : أفردهالي، فقال : و ما عليک أن تجتهد في ليلتين.»
به هر روي، اعمال اين شب عظيم عبارتند از :
1ـ آغاز اعتکاف در مسجد.
2ـ رفتن به سوي مرقد مطهر اباعبدالله الحسين (ع) و شب زنده داري در آن مکان شريف.
3ـ خواندن اين دعا در هر شب از دهه آخر ماه رمضان : اعوذ بجلال وجهک الکريم ان ينقضي عني...
4ـ خواندن اين دعا : اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لا شريک له، و اشهد انّ محمّداً عبده و رسوله و اشهد انّ الجنة حق و...
5 ـ خواندن اين دعا، پس از هر فرائض و نوافل : اللهم أدّعنا حقّ ما مضي...
6ـ خواندن اين دعا در هر شب از دهه آخر ماه رمضان : اللهم انّک قلت في کتابک المنزل شهر رمضان...
7ـ خواندن دعاي : يا مولج الليل في النهار و مولج النهار في الليل...
8 ـ خواندن دعاي : لا اله الا الله مدبر الامور،و مصرف الدهور و...
ج ـ شب بيست و سوم ماه مبارک رمضان
سومين شب قدر گرچه وجود شب قدر در ميان سه شب از ماه مبارک رمضان، يعني شبهاي نوزدهم، بيست و يکم و بيست و سوم محتمل است، وليکن احتمال دو شب آخري بيشتر است.
هم چنين در بين دو شب آخر، شب بيست و سوم احتمالش بيشتر است. بلکه از برخي روايات و توصيه هاي پيامبر (ص) و امامان معصوم (ع) به اصحاب و خانواده خويش، به دست ميآيد که شب قدر، متعينا شب بيست و سوم ماه رمضان است.
ضمره انصاري از پدرش روايت کرد، که وي از پيامبراکرم (ص) شنيده است که شب قدر، شب بيست و سوم است.
هم چنين «زراره» از عبدالواحد بن مختار انصاري روايت کرد : سألت اباجعفر (ع) عن ليلة القدر، فقال : «أخبرک و اللّه ثم لا أعمي عليک، هي اول ليلة من السّبع الآخر»؛ از امام محمد باقر (ع) پرسيدم : شب قدر چه شبي است؟ آن حضرت فرمود : به خدا سوگند، تو را به آن خبر ميدهم. پس فراموشت نشود و آن نخستين شب هفته آخر (ماه رمضان) است.
زراره پس از نقل حديث گفت : آن ماه رمضان، بيست و نه روز بود. بنابراين نخستين شب هفته آخر، همان شب بيست و سوم خواهد بود. اما از اين که معصومين (ع) آن را بالخصوص تعيين نمي کردند، بدين جهت بود که مسلمانان از اين ماه شريف، مخصوصا در اين سه شب بزرگ رمضان، با شب زنده داري و عبادت زياد، ثواب بيشتري نصيب خود نمايند.
به هر روي اين شب به مانند شب هاي قدر ديگر، أعمال مشترک و أعمال ويژهاي دارد، که اعمال مشترک آنها را در شب نوزدهم بيان کرديم.
اما اعمال ويژه اين شب [شب بيست و سوم ماه مبارک رمضان] عبارتند از :
1ـ غسل.
بريد بن معاويه نقل کرد که امام صادق (ع) را ديدم که يک بار در سر شب و يک بار در آخر شب بيست و سوم ماه رمضان غسل نمود.
2ـ خواندن دعايي که در آثار علما و محدثين قديم شيعه يافت شده است : «اللهم اِن کانَ الشّک في أنّ ليلة القدر فيها أو فيما تقدّمها واقع، فانه فيک وفي وحدانيک...»
3ـ خواندن دعاي روايت شده از رسول خدا (ص) : َ«سبوح قدّوس رِبُّ الملائکة و الرّوح...»
4ـ خواندن دعاي دهه آخر ماه رمضان: «يا ربّ ليلة القدر و جاعلها خيرا من الف شهر...»
5 ـ خواندن دعاي : «اللهم اِياکَ تعمدت الليلة بحاجتي و بک انزلت فقري...»
6ـ خواندن دعاي : «اللهم اجعلني من أوفر عبادک نصيبا من کل خير...»
7ـ خواندن دعاي : «اسألک مسألة المسکين المستکين، و ابتهل اليک...»
8 ـ خواندن دعاي : «اللهم ِاِني اسئلک سئوال المسکين المستکين، و ابتغي اليک...»
9ـ خواندن دعاي : «اللهمِ اجعل فيما تقضي و فيما تقدّر من الامر المحتوم...»
10 ـ قرائت سوره هاي عنکبوت، روم و دخان و هزار بار سوره قدر.
11ـ دعاي امام حسن (ع) در شب قدر : يا باطنا في ظهوره و يا ظاهرا في بطونه...
12ـ زيارت امام حسين (ع).
13ـ دعا براي هدايت گمراهان و دعا براي استمرار و استحکام توفيق اهل توفيق و ايمان.
14ـ شب زنده داري و عبادت در مسجد.
15ـ خواندن و تکرار کردن دعاي فرج آقا امام زمان (عج) : «اللهم کن لوليک الحجة بن الحسن (ع)...»
16ـ خواندن دعای : «اللهم امدد في عمري و اوسع في رزقي...» (24)
از خداوند منان مسئلت مينماييم که ما و همه مومنان و پيروان مکتب اهل بيت (ع) را در اين ماه عزيز و شريف، مهمان ضيافت و خوان گسترده خويش قرارداده و با بخشايش گناهان و خطاياي ما، سعادت دنيا و آخرت را نصيبمان بفرمايد و قلب نازنين مولا و سرورمان حضرت حجة بن الحسن (ارواحنا لمقدمه الفداه) را از ما خشنود و راضي بگرداند.
پي نوشت ها :
1. الاقبال بالاعمال الحسنه (سيد بن طاووس)، ج1، ص 26.
2. ترجمه المراقبات (ميرزا جواد ملکي تبريزي)، ص 211؛ مفاتيح الجنان (شيخ عباس قمي)، فضيلت ماه رمضان.
3. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 24.
4. همان، ص 28.
5. سوره طلاق، آيه 36.
6. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 42.
7. ترجمه المراقبات، ص 190.
8. الکافي (شيخ کليني)، ج 4، ص 88 ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 69.
9. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 43.
10. همان، ص 43.
11. همان، ص 46.
12. کامل الزيارات - ابن قولويه - ص 546.
13. الکافي، ج 4 ص 78 ؛الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 56.
14. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 62 ؛ الکافي، ج 4، ص 70؛ من لايحضره الفقيه - شيخ صدوق - ج 2،ص 96.
15. مفاتيح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج 1، ص 246.
16. الکافي، ج 2، ص 630.
17. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 231.
18. مفاتيح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان ؛ترجمه المراقبات، ص 243.
19. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 38 ؛ترجمه المراقبات؛ ص 280؛ المحاسن - البرقي - ج 2،ص 396.
20. وقايع الايام ( شيخ عباس قمي)، ص 15؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج 1،ص 46؛ ترجمه المراقبات، ص 267.
21. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 45.
22. همان، ص 230.
23. الصحيفه السجاديه (ابطحي)، ص 313.
24. نک : الکافي ( شيخ کليني)، ج 2 ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه (سيد بن طاووس)، ج1، از ص 313 الي 387 ؛ مفاتيح الجنان (شيخ عباس قمي)، اعمال شب بيست و يکم ماه رمضان ؛ وقايع الايام (شيخ عباس قمي)، از ص 38 الي 45