چهل حديث امام مهدى (عليه السلام) در كلام اميرالمومنين (عليه السلام)
مقدمه
(يا صاحب الزمان ادركنا)
قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «مَنْ حَفِظ مِنْ اُمَّتى اَرْبَعينَ حَديثا مِمّا يَحْتاجُونَ اِلَيْهِ مِنْ أَمْرِ دينِهِمْ بَعَثَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقيامَةِ فَقيها عالِما.» (1)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: هر كسى از امّت من چهل حديث در مورد مسائل دينى كه مردم به آن نياز دارند حفظ كند خداوند در روز قيامت او را فقيه و دانشمند بر انگيزد.
صرف نظر از مجموعه احتمالاتى كه در معناى حفظ حديث مطرح شده است (2)
يكى از شيوههاى رايج در بين علماى پيشين اين بوده است كه از طريق تدوين مجموعه هاى چهل حديث در زمينه موضوعات مختلف دينى كه مردم بدان نياز داشته اند به نشر معارف دين میپرداختند.
اين كار را علما و انديشمندان اسلامى به عنوان مرزبانان فرهنگ اسلامى با هدف حفظ و تحكيم و ترويج احكام و تعاليم دينى انجام میدادند. البته وجود روايات زيادى كه در آنها به حفظ چهل حديث سفارش شده است انگيزهاى بوده است كه اغلب علما در كنار تمام كارهاى علمى و فكرى و فرهنگى خود، به تدوين مجموعه هاى چهل حديث اهتمام بورزند تا از اين طريق هم به انجام وظيفه خود يعنى ترويج فرهنگ اسلامى پرداخته باشند و هم به ثواب و فضيلتى كه در اين روايات وعده داده شده است نائل آيند.
متأسفانه به مرور زمان به موازات رواج پيدا كردن شيوههاى جديد آموزشى و تبليغات، مسأله تدوين چهل حديث به فراموشى سپرده شد و يا حداقل از رونقى كه پيش از اين داشت افتاده است.
امّا به نظر میرسد در شرايط كنونى يعنى كم شدن فرصت مطالعه افراد در نتيجه گسترش زندگى ماشينى تأليف مجموعه هاى چهل حديث در موضوعات مورد نياز، هنوز از كار آيى بيشترى برخوردار میباشد.
از آنجا كه در دروه غيبت توجه به مسأله امامت و آشنايى با ابعاد مختلف معارف امام زمانعليه السلام از اهميت بسيار مهمى برخوردار است و از طرف ديگر راه شناخت درست اين موضوع مراجعه به روايات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه اطهارعليهم السّلام است، و به پاسداشت سال امام علی عليه السلام كه از طرف رهبر معظم انقلاب اسلامى با هدف تبيين هر چه بيشتر معارف و رهنمودهاى آن حضرت انجام گرفته است بر آن شديم تا از طريق بررسى مجموعه فرمايشات حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بخشى از آن روايات را كه ابعاد مختلف شخصيت حضرت صاحب الزمان عليه السلام و وقايع زندگى و ويژگيهاى ياران و دوران حكومت آن حضرت را مورد اشاره قرار داده است با ترتيب مناسب به صورت يك مجموعه چهل حديث جهت استفاده علاقمندان تهيه و منتشر سازيم. اميد آن كه اين تلاش ناچيز در حدّ خود به ترويج فرهنگ انتظار كمك نموده باشد.
سيد صادق سيد نژاد
پانزده شعبان 1421
پاييز 1379
زمين خالى از حجّت نمیماند
در جهان بينى مكتب اهلبيت عليهم السّلام انسان بدون امام معصوم، و زمين خالى از حجّت بحق الهى، نخواهد ماند؛ چرا كه بدون امام معصوم هدايت و كمال صحيح و شايسته انسانى ميسّر نخواهد شد. بعلاوه حفظ نظام هستى به بركت وجود حجتهاى خداوند است. بر اين حقيقت در جاى جاى روايات رسول اكرمصلى الله عليه و آله و ائمه اطهارعليهم السّلام به شيوههاى مختلف تصريح شده است. منتهى گاهى زمينه و شرايط براى حضور علنى و آشكار امام عليه السلام فراهم است در نتيجه او به گونهاى كه همه مردم او را میشناسند و به او دسترسى دارند در ميان آنها زندگى میكند، اما در شرايط خاصى به جهت وجود خطرات جانى يا مصالح ديگرى كه خداوند به آنها عالمتر است مشيّت الهى اقتضاء مینمايد كه امام عليه السلام پنهان از چشم مردم زندگى كند. در اين باره روايات زيادى نقل شده است. جهت آشنايى بيشتر با اين موضوع به ذكر دو حديث از روايات حضرت علی عليه السلام اكتفا میشود.
«عن علی عليه السلام قال: اللّهم انه لابدَّ لارضك من حجّة لك على خلقك، يهديهم الى دينك و يعلّمهم علمك لئلا تبطل حجّتك و لا يضلّ أتباع اوليائك بعد اذ هديتهم به اما ظاهر ليس بالمطاع او مكتتم مترقّب، ان غاب عن النّاس شخصُهُ فى حال هدايتهم فانّ علمه و آدابه فى قلوب المؤمنين مثبتة، فهم بها عاملون.» (3)
بار خدايا! همواره بايد در روى زمين تو حجتى براى بندگانت داشته باشى تا خلق را به دينت راهنمايى كند، و علم تو را به آنها بياموزد تا حجّت تو تباه نشود و پيروان اولياء تو بعد از آنكه آنها را هدايت كردهاى دوباره گمراه نگردند. [حجت تو] يا ظاهر و آشكار خواهد بود كه اطاعت او را نمیكنند و يا از ديدهها نهان خواهد بود كه مردم در انتظار او به سر میبرند. اگر شخص و جسم او در حال هدايت مردم از آنان غائب باشد علم و آدابش در قلبهاى عاشقان حق پايدار است و آنها به آن علم و آداب پايبند هستند و به آن عمل میكنند.
«اللّهم بلى لا تخلو الارض من قائم لِلّه بحجّةٍ: امّا ظاهراً مشهوراً و امّا خائفاً مَغموراً لئلا تبطُلَ حجج اللّه و بيّناته و كم ذا و أين؟ اولئك واللّهِ الاقلّون عدداً و الاعظمون عنداللّه قدراً يحفظُ اللّه بهم حُججه و بيّناته... اولئك خلفاء اللّه فى ارضهِ و الدعاةِ الى دينهِ.» (4)
... بارخدايا آرى! زمين از امامى كه قيام بر حق كند خالى نخواهد ماند. او يا آشكار و شناخته شده است يا ترسان و پنهان است تا حجتها و دليلهاى روشن خدا (يعنى اصول و احكام دين و تعاليم انبياء) از بين نرود. اما اينكه ايشان چند نفرند و كجايند؟ به خدا سوگند از نظر تعداد آنها بسيار كم هستند ولى از جهت منزلت و بلندمرتبهگى در نزد خداوند بسيار بزرگوارند. خداوند به وسيله ايشان حجّتها و دليلهاى روشن خود را حفظ میكند... آنان خلفا و نمايندگان خدا در روى زمين هستند و مردم را به سوى دين و احكام و مقررات او دعوت میكنند...
نَسَب حضرت مهدی عليه السلام
در لابلاى سخنان على بن ابيطالبعليه السلام روايات زيادى در زمينه معرفى نسب امام زمان عليه السلام به چشم میخورد كه به يك بيان مجموعه اين قبيل از روايات به سه دسته تقسيم میشوند. در بخشى از آنها او را فرزند خودشان معرفى میكنند، در قسمتى ديگر آن حضرت را از فرزندان حضرت فاطمه عليها السّلام و بالاخره در دستهاى از روايات حضرت مهدی عليه السلام را از اولاد امام حسين عليه السلام معرفى كرده اند.
- عن ابى جعفر محمد بن علی عليه السلام قال: «خطب اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام بالكوفة بعد منصرفه من النهروان... فحمد اللّه و اثنى عليه و صلىّ على رسول اللّه صلى الله عليه و آله و ذكر ما انعم اللّه على نبيّه و عليه ثم قال: ...و مِنْ وُلدى مهدىُّ هذِهِ الاُمّة» (5)
امام محمد باقرعليه السلام میفرمايند: اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام وقتى كه از جنگ نهروان به كوفه برگشتند براى مردم خطبه اى خواندند... در آن خطبه نخست خدا را سپاس گفتند و درود به روان پيامبرصلى الله عليه و آله فرستادند و نعمتهايى را كه خداوند به رسولش و بر خود آن حضرت عنايت كرده است يكى يكى شمردند سپس در ادامه فرمودند: از جمله نعمتهاى خداوند بر من آن است كه مهدىّ اين امّت از فرزندان من است.
- عن زرّبن حبيش سمع عليّاً [عليه السلام ] يقول: «المهدىّ رجلٌ منّا مِنْ وُلد فاطمة.» (6)
زرّبن حبيش شنيد كه على بن ابيطالبعليه السلام میفرمود: مهدى مردى از ما اهلبيت و از فرزندان حضرت فاطمه زهرا است.
- ...عن على بن موسى الرضاعليه السلام عن ابيه... عن ابيه اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام انه قال: «التّاسِعُ مِنْ وُلْدِك يا حُسَيْنُ هُوَ القائِمُ بالحق...» (7)
... حضرت امام رضا عليه السلام از پدر بزرگوارش موسى بن جعفر عليه السلام و او نيز از پدرش... او از امام حسين عليه السلام و آن حضرت از اميرالمؤمنين على بن ابيطالبعليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت خطاب به امام حسين عليه السلام فرمودند: نهمين فرزند تو اى حسين! قائم بر حقّ (مهدی عليه السلام ) است...
- عن ابن العياش قال: «حدثّنى الشيخ الثقة ابوالحسين بن عبدالصمد بن علىّ... عن نوح بن دراج عن يحيى عن الاعمش ... انهم كانوا عند علیبن ابيطالب عليه السلام ... و اذا اقبل الحسين عليه السلام يقول: بأبى انت يا ابا ابن خيرة الاماء. فقيل يا اميرالمؤمنين ما بالك؟ تقول هذا للحسن و هذا للحسين عليه السلام ؟ و من ابن خيرة الاماء؟ فقال: ذاك الفقيد الطريد الشريد م-ح-م-د بن الحسن بن علی بن محمّد بن علیبن موسى بن جعفر بن محمّدبن على بن الحسين هذا و وضع يده على رأس الحسين عليه السلام.» (8)
ابن عياش در كتاب مقتضب میگويد: شيخ ابوالحسين بن عبدالصمد بن على از نوح بن دراج و چند نفر ديگر نقل كرد كه آنها در حضور اميرالمؤمنين عليه السلام بودند، وقتى امام حسين عليه السلام وارد شد حضرت به ايشان فرمودند: پدرم به قربان پدر فرزند بهترين كنيزها!
به آن حضرت گفته شد: يا اميرالمؤمنين علّت چيست كه براى امام حسين عليه السلام اين تعابير را به كار میبريد؟ فرزند بهترين كنيزها كيست؟
حضرت علی عليه السلام در جواب فرمودند: او گمشدهاى است كه از نزديكان و خويشاوندان و وطن خود دور است، نام او م-ح-م-د فرزند حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين است؛ در اين هنگام دست خود را بر سر مبارك امام حسين عليه السلام نهاده فرمودند: همين حسينعليه السلام .
خاندان مهدی عليه السلام
اميرالمؤمنين عليه السلام در معرفى خاندان حضرت مهدی عليه السلام از تعابير زيادى استفاده كردهاند و هر يك از آنها به گوشه اى از واقعيّت دلالت دارند كه در مجموع به همراه توصيفات ديگرى كه از ساير ائمه عليهم السّلام نقل شده است به طور كامل شخصيّت امام عصرعليه السلام را به انسانها میشناسانند. به عنوان مثال در يك جا میفرمايند: آن حضرت از قريش است. در مورد ديگر وى را از بنیهاشم معرفى میكنند. در ضمن يكى ديگر از سخنانشان او را از عترت پيامبر صلى الله عليه و آله میخوانند و... كه هر كدام از اين عبارات به بُعد خاصّى از شخصيت امام زمان عليه السلام دلالت دارند و در نتيجه اين اختلاف در الفاظ و عبارات با يكديگر منافاتى ندارند و همه آنها اوصاف يك حقيقت نورانى را روشن میكنند.
- عن الحسين بن علی عليه السلام قال: «جاء رجل الى اميرالمؤمنين عليه السلام فقال له: يا اميرالمؤمنين نبئّنا بمهديكم هذا؟ فقال: اذا درج الدارجون و قلّ المؤمنون و ذهب المجلبون فهناك. فقال: يا اميرالمؤمنين عليك السلام ممّن الرجل؟ فقال عليه السلام : من بنیهاشم من ذروة طود العرب...» (9)
از حسين بن علی عليه السلام نقل شده است كه آن حضرت فرمود: شخصى خدمت علی عليه السلام آمد و به آن حضرت گفت: اى اميرمؤمنان براى ما از مهدی عليه السلام سخن بگو. على بن ابيطالب عليه السلام فرمودند: هنگامى كه رفتنیها بروند و اهل ايمان كم شوند و آشوبگران و جنگ طلبان نابود گردند، در چنين شرايطى او ظهور خواهد كرد. آنگاه همان شخص عرضه داشت يا اميرالمؤمنين! درود و سلام بر تو باد، حضرت مهدی عليه السلام از كدام طايفه است؟ حضرت فرمودند: او از بنیهاشم است كه بهترين طايفه عرب و قُلّه شرف و جوانمردى به حساب میآيد.
- «...عن ابن زرير الغافقى، سمع علياً عليه السلام يقول هو من عترة النبی صلى الله عليه و آله» (10)
نقل شده است كه ابن زرير غافقى شنيد كه على بن ابيطالب عليه السلام میفرمايند: مهدی عليه السلام از عترت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است.
- قال على بن ابیطالب عليه السلام : «هو فتىً من قريش...» (11)
على بن ابيطالب عليه السلام فرمودند: او (حضرت مهدی عليه السلام ) از قبيله قريش... است.
نام مبارك مهدی عليه السلام
در مجموعه سخنان حضرت علی عليه السلام با روشهاى مختلفى از نام مبارك امام زمان عليه السلام ياد میشود. در يك مورد تصريح به نام آن حضرت غير جايز دانسته شده است. در مورد ديگر از آن با اشاره سخن به ميان میآيد و بالاخره در مورد ديگر به صراحت نام مخصوص بيان میشود.
- «...عن جابر بن يزيد الجعفى قال: سمعت ابا جعفر عليه السلام يقول: سأل عمر اميرالمؤمنين عليه السلام عن المهدىّ فقال: يا ابن ابى طالب اخبرنى عن المهدىّ ما اسمُهُ؟ قال عليه السلام : امّا اسمُهُ فلا، انّ حبيبى و خليلى عَهِدَ اِلىَّ ان لا اُحدِّث باسمِهِ حتّى يبعثه اللَّه عزّوجلّ و هو ممّا استودع اللَّه عزّوجلّ رسوله فى علمه.» (12)
جابربن يزيد جعفى میگويد: از امام باقر عليه السلام شنيدم كه میفرمود: روزى عمر بن خطاب به اميرالمؤمنين عليه السلام گفت: اى پسر ابوطالب! نام مهدى چيست؟ آنرا براى من بيان كن.
علی عليه السلام فرمود: اسم اورا نمیگويم، چون حبيب و خليل من (رسول اكرم صلى الله عليه و آله) با من عهد كرده است اسم او را براى كسى بيان نكنم تا اينكه خداوند وى را مبعوث و ظاهر گرداند و اين از امورى است كه خداوند عزّوجلّ علم آن را نزد پيامبرش امانت و وديعه نهاده است.
- «...عن على بن ابيطالبعليه السلام قال: المهدىُّ مولِدُهُ بالمدينة من اهل بيت النبىُّ اسمُهُ اسم نبىٍّ...» (13)
على بن ابيطالب عليه السلام فرمودند: مهدى در مدينه به دنيا میآيد. او از اهل بيت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است. و هم اسم با يكى از پيامبران است...
در يكى از اشعار منسوب به حضرت علی عليه السلام در اين باره آمده است:
«فثم يقوم القائم الحق منكم و بالحق ياتيكم و بالحق ّ يعمل
سمىُّ نبى ّ اللّه نفسى فدائه فلا تخذلوه يا بنىّ و عجّلوا» (14)
سپس آن قيام كننده بر حق، از ميان شما قيام خواهد كرد. او حق را خواهد آورد و به آن عمل خواهد كرد.
جانم فداى او كه همنام رسول خدا صلى الله عليه و آله است. اى فرزندان من! به يارى او بشتابيد، مبادا او را بى يار و ياور رها سازيد.
- عن علی عليه السلام قال: «اسم المهدىُّ محمد» (15)
حضرت علی عليه السلام فرمود: اسم حضرت مهدی عليه السلام محمد است.
سيماى مهدی عليه السلام
به خصوصيات جسمانى و ويژگيهاى بدنى حضرت مهدی عليه السلام در بخشى از روايات حضرت علی عليه السلام اشاره میشود. در يكى از اين روايات بطور كلى اين ويژگيها بيان شده تا آنجا كه میفرمايد آن حضرت در خلقت خود شبيه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است، اما در تعدادى ديگر از روايات به توصيف خصوصيات چهره واعضاء بدن امام زمان عليه السلام میپردازد.
حضرت علی عليه السلام در توصيف ويژگيهاى جسمى مهدی عليه السلام فرمودند:
- ...فقال عليه السلام : «رجلٌ اجلى الجبين، اقنى الأنف، ضخم البطن، اذيل الفخذين، ابلج الثنايا، بفخذه اليمنى شامة.» (16)
او مردى است كه پيشانیاش گشاد و درخشان است، بينى او خوش تراش و شكمش نسبتا بزرگ و رانهايش عريض میباشد. دندانهاى سفيد و درخشان دارد، و در ران سمت راست او علامتى هست.
اوصاف مهدی عليه السلام
در دستهاى از روايات على بن ابيطالب عليه السلام به اوصاف و ويژگیهاى روحى و اخلاقى امام زمانعليه السلام پرداخته میشود كه از جمله آنهاست:
- «...ثم رجع الى صفة المهدی عليه السلام فقال: اوسعكم كهفا و اكثركم علما و اوصلكم رحما، اللهم فاجعل بيعته خروجا من الغمّة و اجمع به شمل الامة...» (17)
حضرت علی عليه السلام در ادامه يكى از سخنانشان به تبيين صفات حضرت مهدی عليه السلام پرداخته، فرمودند: آستانه او در پناه دهى به بى پناهان از همه آستانه ها وسيعتر، و علم و دانش آن حضرت از همه زيادتر است و از همه مردم بيشتر به صله ارحام و پيوند با خويشاوندان توجه مینمايد. پروردگارا! بيعت او را پايان بخش همه اندوه ها قرار بده و تفرّق و پراكندگى امت اسلامى را به دست با كفايت آن حضرت به يگانگى مبدّل فرما...
- «...عن اصبغ بن نباته قال: سمعت اميرالمؤمنينعليه السلام يقول: صاحب هذا الامر الشريدُ الطريدُ الفريد الوحيد.» (18)
اصبغ بن نباته میگويد: شنيدم كه اميرالمؤمنين عليه السلام میفرمود: صاحب الامر (مهدی عليه السلام) كسى است كه در سرزمينهاى دور دست ساكن میشود و از ميان مردم كناره میگيرد و به تنهايى زندگى میكند.
غيبت امام زمان عليه السلام
يكى از پيشامدهاى بسيار مهم زندگى حضرت مهدی عليه السلام واقع شدن غيبت میباشد كه در دو مرحله انجام گرفته است. اولى بنام غيبت صغرى معروف است كه از سال 260 هجرى يعنى از زمان شهادت امام عسكری عليه السلام آغاز شد و تا سال 329 هجرى ادامه داشت و از اين سال به بعد دوره غيبت كبرى آغاز میشود كه تاكنون نيز ادامه دارد. در رهنمودهاى اميرالمؤمنين عليه السلام به اين موضوع و وقايعى كه در اين دوره پيش خواهد آمد نيز اشاره شده است. در ضمن روايتى كه آن را حضرت عبد العظيم حسنى؛ با سلسله سند از على بن ابيطالب عليه السلام نقل میكند چنين وارد شده است:
- «...عن اميرالمؤمنين عليه السلام قال: للقائم منّا غيبة امدها طويل كانّى بالشيعة يجولون جولان النّعم فى غيبته يطلبون المرعى فلا يجدونه، ألا فمن ثبت منهم على دينه و لم يقْسُ قلْبُهُ لطول امد غيبة امامه فهو معى فى درجتى يوم القيامة.» (19)
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: براى قائم ما غيبتى هست كه مدت آن طولانى خواهد شد. شيعيان را در اين زمان میبينم كه همانند گلّه بى صاحبى كه در دشت پراكنده شده باشند به دنبال چرا گاه و مرتع میگردند ولى آن را پيدا نمیكنند (به جستجوى آن حضرت میپردازند ولى او را نمیيابند.)
آگاه باشيد! در اين دوره هر كسى از آنها (شيعيان) در دين و عقيده خود استوار و ثابت قدم بماند و قلبش به جهت طولانى شدن غيبت امامش قساوت پيدا نكند، او روز قيامت در نزد من و در جايگاهى كه من هستم خواهد بود.
- «... عن الاصبغ بن نباته عن اميرالمؤمنينعليه السلام انّه ذكر القائمعليه السلام فقال: أما ليَغيبَنَّ حتّى يقولَ الجاهلُ: ما للّه فى آلِ محمّدٍ حاجةٌ.» (20)
از اصبغ بن نباته نقل شده است كه اميرالمؤمنين عليه السلام روزى حضرت قائم عليه السلام را ياد كردند و فرمودند: آگاه باشيد! او غيبتى (طولانى) خواهد داشت به گونهاى كه نادانان (به مصالح الهى) بگويند: خداوند را در آل محمد صلى الله عليه و آله برنامهاى نيست. (يعنى افراد نادان به جهت طولانى شدن دروه غيبت از ظهور آن حضرت مأيوس و نااميد خواهند شد).
علت غيبت امام زمان عليه السلام
براى غيبت امام عصرعليه السلام علت و حكمتهاى زيادى در مجموعه روايات اهلبيت عليهم السّلام ذكر شده است. در روايات اميرالمؤمنين عليه السلام حداقل به سه علت اشاره شده است؛ يعنى شناخته شدن اهل هدايت از اهل گمراهى و ضلالت، و نداشتن بيعت ظاهرى هيچيك از سلاطين، و كوتاهى و ناسپاسى و ظلم مردم به عنوان فلسفه غيبت بيان گرديده است.
- «اِنّ القائم منّا اذا قام لم يكن لاحد فى عنقه بيعة فلذلك تخفى ولادته و يغيب شخصه» (21)
همانا قائم از ما آنگاه كه قيام كند بيعت كسى در گردن او نخواهد بود و به همين خاطر است كه تولد او به صورت پنهانى واقع خواهد شد و وجود او از ديد و نظر مردم غايب خواهد بود.
- فقال علی عليه السلام: «...اما واللّه لَأقتلنَّ انا و ابناى هذان و ليبعثنّ اللّه رجلا من ولدى فى آخر الزمان يطالب بدمائنا و ليغيبنّ عنهم تمييزا لاهل الضلالة حتى يقول الجاهل ما للّه فى آل محمد من حاجة.» (22)
اميرمؤمنان عليه السلام در حاليكه امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام حضور داشتند خطاب به مردم فرمودند: اى مردم! آگاه باشيد، سوگند به خدا من و اين دو فرزندم به قتل خواهيم رسيد. آن گاه خداوند شخصى از فرزندان مرا در آخر الزمان ظاهر خواهد كرد تا خون ما را از ستمگران طلب كند. او از ديده مردم غايب خواهد بود تا اهل ظلالت و گمراهى از ديگران شناخته شوند و اين غيبت به قدرى طولانى خواهد شد كه مردمان نادان خواهند گفت: خداوند برنامهاى در آل محمد صلى الله عليه و آله ندارد.
- «...ان اميرالمؤمنين عليه السلام قال عَلى منبر الكوفة...: واعلموا ان الارض لا تخلو من حجة للّه و لكن اللّه سيعمى خلقه منها بظلمهم و جورهم و اسرافهم على انفسهم»(23)
... مفضل بن عمر از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمود: روزى اميرالمؤمنين عليه السلام در بالاى منبر مسجد كوفه فرمودند: ...اى مردم! بدانيد زمين هرگز از حجت خدا (امام معصوم) خالى نخواهد ماند. اما خداوند متعال به زودى مردم را به خاطر ظلم و ستم و همينطور اسرافى كه درحق خودشان انجام میدهند از ديدن حجت الهى محروم خواهد كرد. [يعنى مردم به جهت اعمال خودشان در آينده از ديدن امام معصوم محروم خواهند شد]
فضيلت انتظار فرج
همانطور كه پيش از اين اشاره شد در دوره غيبت امام زمان عليه السلام مشكلات و پيشامدهاى سختى بوقوع میپيوندد به گونهاى كه اعتقادات بسيارى از مردم در نتيجه اين امور متزلزل میشود. جهت جلوگيرى از دچار شدن به اين قبيل خطرات، هشدارهاى زيادى توأم با روشنگريهاى لازم در رهنمودهاى اهلبيت عليهم السّلام داده شده است كه به دو نمونه از آنچه در اين زمينه در مجموعه روايات على بن ابيطالب عليه السلام وارد شده است اشاره میگردد.
- عن محمد بن مسلم عن ابى عبداللَّه عليه السلام قال: ...قال علی عليه السلام : «...انتظروا الفرج و لا تيأسوا من روح اللَّه، فانّ احبَّ الاعمال الى اللَّه عزّوجلّ انتظار الفرج... و المنتظر لأمرنا كالمُتَشَحِّطِ بدمه فى سبيل اللَّه.» (24)
محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام نقل میكند كه آن حضرت از پدران بزرگوارش و آنها از علی عليه السلام روايت كردند كه علی بن ابيطالب عليه السلام فرمودند: منتظر فرج [امام زمانعليه السلام] باشيد و از عنايت و توجهات خداوند نااميد نشويد. همانا محبوبترين كارها در نزد خداوند عزّوجلّ انتظار فرج [امام زمانعليه السلام ] است.
آنگاه در ادامه بيان فضيلت انتظار فرمودند:
كسى كه منتظر امر ما (فرج امام زمانعليه السلام ) باشد، مانند رزمندهاى است كه در راه خداوند به خون خود آغشته شده باشد (اجر و پاداش شهيد را دارد).
- «قال زيدبن صوحان العبدى: يا اميرالمؤمنين! أى الاعمال احبّ الى اللّه عزّوجلّ؟ قالعليه السلام : انتظار الفرج من اعظم الفرج.» (25)
زيدبن صوحان عبدى گفت: يا اميرالمؤمنين! كداميك از اعمال در نزد پروردگار عالم محبوبتر است؟ حضرت فرمودند: انتظار فرج.
احوال مردم آخرالزمان
شايد بتوان گفت كه بيشترين مطالب مربوط به معارف امام زمان عليه السلام كه از زبان حضرت علی عليه السلام نقل شده است به تبيين اوضاع آخرالزمان و وقايعى كه در آن دوره پيش میآيد اختصاص دارد. آن حضرت ضمن تشريح آن پيشامدها چگونگى مقابله با آنها را نيز بيان مینمايند.
اين حوادث شامل مسايل فرهنگى و اجتماعى و اخلاقى و تربيتى و طبيعى میگردد. از آنجا كه كم و بيش خيلى از اين ويژگیها در دوره ما حداقل در بعضى از عرصه ها به چشم میخورد، جهت آشنايى بيشتر و چاره انديشى مناسبتر به مواردى از آنها اشاره میشود. بدان اميد كه موجب تنبه و بيداریمان شده و از طريق آشنا شدن با اين امور پيشاپيش تدابيرى را اتخاذ كنيم كه از عوارض منفى آنها خود و جامعهمان را در امان نگه داريم.
- «يأتى على النّاس زمان لا يُقَرَّبُ فيه الّا الماحِلُ و لا يُظَرَّفُ فيه الّا الفاجِرُ، وَ لا يُضَعَّفُ فيهِ اِلّا الْمُنْصِفُ، يَعُدّونَ الصَّدَقَة فيه غُرْما، و صِلةَ الرَّحِمَ مَنّاً، و العبادَةَ اسْتِطالَةً على النّاسِ! فَعِنْدَ ذلِكَ يكونُ السُّلْطانُ بمشوَرَةِ الاِماءِ و امارة الصبيانِ و تدبير الخِصيان.» (26)
روزى خواهد آمد كه در آن سخن چينها مقرّب خواهند شد و افراد بدكار، زيرك خوانده میشوند، افراد با انصاف را ناتوان به حساب میآورند، صدقه و انفاقِ در راه خدا را غرامت پندارند، و صله رحم و آمد و شد با خويشاوندان را با منّت انجام میدهند، و بندگى و اطاعت خدا را وسيله فخر فروشى براى مردم قرار میدهند. در چنين زمانى حكومت با مشورت زنان و امارت كودكان و تدبير خواجه گان انجام میگيرد.
- روى اصبغ بن نباته عن اميرالمؤمنين عليه السلام قال: «سمعته يقول: يظهر فى آخرالزمان و اقتراب الساعة و هو شرّ الازمنة نسوة كاشفات عاريات متبرجات، من الدين خارجات، و الى الفتن مائلات، و الى الشهواتِ و اللّذّاتِ مسرعات، للمحرماتِ مستحِلّات، و فى جهنم خالدات.» (27)
اصبغ بن نباته میگويد: شنيدم كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: در آخر الزمان كه بدترين زمانهاست در موقعى كه روز قيامت نزديك شود زنانى ظاهر میشوند بدون حجاب، در حالى كه زينتهاى آنها پيداست در انظار عمومى رفت و آمد میكنند، آنها از دين خارج میگردند (به احكام دينى پايبند نمیباشند) و به امور فتنه انگيز وارد میشوند و به سوى شهوات و لذت جويیها روى میآورند، حرام هاى خدا را حلال میشمارند. اينگونه از زنان در جهنم خواهند ماند.
- «و فقهاؤهم يفتون بما يشتهونَ، و قُضاتُهُم يقولونَ مالا يَعْلمونَ و اكثُرهمْ بالزورِ يشهدونَ! من كان عنده دراهم كان موقّراً مرفُوعاً و من يعلمون انه مقلّ فهو عندهُم موضُوع» (28)
فقيهان آخرالزمان طبق آنچه كه دلشان بخواهد فتوا میدهند، و قاضی هايشان به چيزى كه نمیدانند حكم میكنند و بيشتر آنها به دروغ شهادت میدهند. كسى كه پول دارد در نزد آنها عزيز و محترم است، ولى شخصى كه بی پول باشد در پيش آنها زبون و حقير است.
- عن النزال بن سبرة قال خطبنا علىّبن ابيطالب عليه السلام فحمد اللّه و اثنى عليه، ثم قال: سلونى ايها الناس قبل ان تفقدونى ثلاثاً فقام اليه صعصعة بن صوحان، فقال: «يا اميرالمؤمنين! متى يخرج الدجّال؟...فقال عليه السلام احفظ! فان علامة ذلك اذا امات الناس الصلاة، واضاعوا الامانة و استحلّوا الكذب، و اكلوا الربا، و اخذوا الرّشا، و شيّدوا البنيان و باعوا الدين بالدنيا و استعملوا السفهاء و شاوروا النساء، و قطعوا الارحام، و اتّبعوا الاهواء و استخفّوا بالدماء و كان الحلم ضعفاً، و الظلم فخراً...» (29)
نزال بن سمره میگويد: علی بن ابيطالب عليه السلام براى ما خطبه اى خواند و خداوند را حمد گفته و ستايش كرد، سپس فرمود: قبل از آنكه من از ميان شما بروم از من سؤال كنيد (اين جمله را سه مرتبه تكرار كرد) در اين موقع صعصعة بن صوحان از جاى خود بلند شد و گفت: يا اميرالمؤمنين! دجال در چه زمانى خروج میكند؟
...حضرت فرمود: آنچه را میگويم به خاطر بسپار! دجال وقتى ظهور خواهد كرد كه مردم نماز را ترك كنند و امانت را ضايع سازند و دروغ گفتن را مباح شمارند و رباخوارى كنند و رشوه بگيرند و ساختمانها را محكم سازند و دين را به دنيا بفروشند و سفيهان را به كار بگمارند و با زنان مشورت نمايند (در آن مواردى كه خارج از عهده آنهاست) و صله ارحام را قطع كنند و از هوى و هوسها پيروى كنند و خون يكديگر را ناچيز بشمارند. حلم و بردبارى را نشانه و علامت ضعف و ناتوانى بدانند و ستم را افتخار به حساب آورند...
- عن علی عليه السلام قال: «يأتى على الناسِ زمان همّتُهم بطونهم، و شرفُهُم متاعهم و قبلتهم نساؤهم و دينهم دراهمهم و دنانيرهم، اولئك شرار الخلق، لا خلاق لهم عنداللّه.» (30)
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: براى مردم زمانى خواهد آمد كه در آن زمان همّت و هدف آنها شكمشان خواهد بود. شرف و اعتبارشان به كالا و اموالشان بستگى دارد. قبله آنها زنانشان و دينشان درهم و دينارشان (پولشان) است. آنها بدترين مردمند كه در نزد خداوند بهره و سهمى براى آنها نيست.
- عن علی عليه السلام قال: «ياتى على الناس زمان لا يتبع فيه العالم و لا يستحيى فيه من الحليم و لا يوقّر فيه الكبير و لا يُرحَمُ فيه الصغير يقتل بعضهم بعضاً...» (31)
على بن ابيطالب عليه السلام فرمودند: براى مردم زمانى میآيد كه در آن زمان از عالم پيروى نمیشود و از افراد صبور و با حلم حيا نمیكنند (او هر اندازه در مقابل بدى مردم حلم نشان میدهد آنها حيا نمیكنند) در آن دوره بزرگ را گرامى نمیدارند و به كوچك رحم نمیكنند. بعضى از مردم بعض ديگر را به قتل میرسانند... (مردم همديگر را بدون دليل میكشند)
- «عن عاصم بن ضمرة عن علیعليه السلام انه قال: لتملانّ الارض ظلما و جوراً حتى لا يَقُولَ اَحَد اللّه الاّ مستخفياً، ثم ياتى اللّه بقومٍ صالحين يملَؤُونها قِسطاً و عدلاً كما مُلِئَتْ ظلماً و جوراً.» (32)
عاصم بن ضمره از حضرت علی عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمودند: [در آخر الزمان] زمين پر از ظلم و ستم خواهد شد به گونهاى كه حتى يك نفر لفظ اللّه را بر زبان جارى نخواهد كرد مگر در نهان، بعد از اين دوره است كه خداوند مردم صالحى را خواهد آورد كه زمين را پر از عدل و داد كنند همان گونه كه پيش از آن پر از ظلم و ستم شده است.
- «ان بين يدى القائم عليه السلام سنين خدّاعة يُكَذَّبُ فيها الصادق و يصدّق فيها الكاذِبُ و يُقَرّبُ فيها الماحِلُ و ينطق فيها الرُّويَبْضَةُ قلت و ما الرُّويَبْضَةُ و ما الماحِلُ؟ قال: او ما تقرؤون القرآن قوله و هو شديدُ المِحال قال: يُريدُ المكر، فقلتُ و ما الماحِلُ؟ قال: يريد المكّارَ.» (33)
حضرت علیعليه السلام میفرمايند: قبل از قيام قائم سالهاى پر خدعه و نيرنگى در پيش است، در اين سالها راستگويان دروغگو شمرده میشوند در عوض دروغگويان راستگو شناخته میشوند، در اين سال ماحل تقرب پيدا میكند و رويبضة در سخن گفتن پيشقدم میگردد.
راوى میگويد: عرض كردم ماحل و رويبضه به چه كسانى گفته میشود؟ حضرت فرمودند: مگر در قرآن نخواندهاى كه خداوند میفرمايد: و هو شديد المحال قالعليه السلام : يريد المكر فرمودند: منظور از ماحل آدم مكارى است كه به وسيله مكر زياد مردم را به خود متوجه میكند.
تذكر: در اين روايت رويبضة معنى نشده است در جاى ديگر به مناسبتى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله میفرمايند:
«رويبضة الرجلُ التّافِهُ ينطقُ فى امر العامّةِ»
يعنى مرد حقير و بى شخصيتى كه عليرغم عدم شايستگى، در امور عامّه مردم دخالت میكند و به جاى آنها اظهار نظر مینمايد.
نشانه هاى ظهور مهدی عليه السلام
در روايات، براى ظهور امام زمانعليه السلام نه تنها وقت خاصى تعيين نشده بلكه از تعيين كردن وقت براى آن منع شده است. ولى در عين حال براى آن علائم و نشانههايى ذكر شده كه مردم میتوانند از طريق آن علامتها، نزديكى وقت ظهور را تشخيص دهند. اين نشانه ها به چند قسم تقسيم میشوند: علائم حتمى و غير حتمى، علائم سال ظهور و علائم سالهاى دورتر، علائم اجتماعى و اخلاقى و طبيعى و... از ميان مجموعه رواياتى كه از حضرت علی عليه السلام در اين باره نقل شده است به ذكر دو مورد اكتفا میشود:
- «...عن ابى رومان، عن علی عليه السلام قال: اِذا نادى منادٍ من السماء، ان الحقّ فى آل محمّدٍ فعند ذلك يظهر المهدىُّ على أَفواهِ النّاس، و يشربون ذكره فلا يكون لهم ذكرٌ غيرُهُ.» (34)
ابى رومان از على بن ابيطالبعليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمودند: وقتى كه منادى از آسمان ندا دهد كه به تحقيق حق با آل محمد صلى الله عليه و آله است. در اين ايام نام حضرت مهدیعليه السلام بر سر زبانها میافتد و جهان مالامال از نام آن حضرت میشود به گونهاى كه از غير او ذكرى به ميان نمیآيد.
- عن الصادق عليه السلام عن آبائه عليهم السّلام ان عليّا عليه السلام قال: «اذا وَقَعَت النارُ فى حجازكم و جرى الماء فى نجفكم فَتَوَقَّعوا ظُهورَ قائِمكُمْ.» (اثباة الهداة، ج 3،ص578) .
امام صادق عليه السلام از پدران بزرگوارشعليهم السّلام و آنها از علیبن ابيطالب عليه السلام روايت میكنند كه آن حضرت فرمودند: آنگاه كه آتش در حجاز شعله ور شود و سيل در نجف جارى گردد منتظر ظهور قائمعليه السلام باشيد.
ياران مهدى عليه السلام
درباره اوصاف ياران امام زمان عليه السلام و تعداد آنها و شهرهايشان و رابطه آنان با امام عليه السلام و چگونگى بيعت و تبعيّتشان از آن حضرت، روايات زيادى وارد شده است. در اين زمينه از على بن ابيطالب عليه السلام چنين آمده است:
- عن حكيم بن سعد عن اميرالمؤمنين عليه السلام قال: «اصحاب المهدىّ شبابٌ لاكهول فيهم الّا مثل كحل العين و الملح فى الزاد و اقل الزاد الملح.» (35)
حكيم بن سعد از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت میكند كه آن حضرت فرمودند: ياران مهدی عليه السلام همه جوان هستند، در ميان آنها پيرمرد يافت نمیشود مگر به اندازه سرمه در چشم و نمك در طعام، و همانطور كه بر همگان معلوم است كمترين قسمت غذا را نمك تشكيل میدهد.
- قال اميرالمؤمنين عليه السلام : «...ثم اذا قام تجتمع اليه اصحابه على عدّة اهل بدر و اصحاب طالوت و هم ثلثمأة و ثلاثة عشر رجلا، كلّهم ليوث قد خرجوا من غاباتهم مثل زبر الحديد لو انّهم همّوا بازالة الجبال الرّواسى لازالوها عن مواضعها فهم الذين وحّدوا اللّه به حق توحيده، لهم بالليل اصوات كاصوات الثواكل خوفا من خشية اللّه تعالى، قوّام الليل، صوّام النهار، و كانّما ربّاهم أبٌ واحدةٌ قلوبهم مجتمعة بالمحبة و النصيحة...» (36)
اميرالمؤمنين عليه السلام میفرمايد: ...چون قيام كند جمع میشوند به سوى او يارانش كه به شماره اصحاب بدر و اصحاب طالوتند و ايشان سيصد و سيزده نفرند. همه آنها شيرانى هستند كه از كمينگاههاى خود بيرون آيند مانند پارههاى آهن، اگر ايشان اراده كنند كه كوههاى سخت را از جا بِكَنند هر آينه آنها را از جاهاى خود میكَنند. پس ايشانند كسانى كه خدا را به وسيله مهدى بيگانگى پرستش میكنند. براى ايشان در شبها، صداهايى مانند صداهاى زنهاى جوان مرده از ترس خدا است نماز گذارندگانند در شبها و روزه دارانند در روز، گويا يك پدر و يك مادر آنها را تربيت كردهاند. دلهاشان در دوستى كردن به همديگر و پند دادن به يكديگر با هم جمع و يكى است
حكومت مهدى عليه السلام
به اعتقاد شيعه، امام زمان عليه السلام از طريق تشكيل يك حكومت جهانى بر اساس تعاليم عاليه اسلام تمام نارسايیها را از سرتاسر عالم برطرف خواهد كرد و عدل و داد را در روى زمين مستقر خواهد ساخت. در سخنان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و هر يك از ائمه اطهارعليهم السّلام درباره ويژگیهاى حكومت حضرت مهدیعليه السلام و كارهايى كه در آن دوره انجام خواهد يافت مطالب زيادى به چشم میخورد كه مجموعه آنها تصوير بسيار روشنى از يك حكومت اسلامى كامل را نشان میدهند. در اينجا به عنوان نمونه به بعضى از رواياتى كه در اين زمينه از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده است اشاره میگردد:
- «حدثنا عبداللّه بن مروان، ...عن علىٍ عليه السلام قال: يلى المهدىُّ امرَ النّاسِ ثلاثين سنة او اربعين سنة...» (37)
عبداللّه بن مروان روايت كرده است كه علیبن ابيطالبعليه السلام فرمودند: حضرت مهدیعليه السلام سى يا چهل سال زمام امور مردم را در دست خواهند داشت.
- «يعطف الهوى على الهدى اذا عطفوا الهُدى على الهوى و يَعْطِفُ الرأىَ على القرآنِ اذا عطفوا القرآنَ على الرّأىِ ... فَيُريكُمْ كيف عدلُ السيرةِ، و يُحيىِ مَيِّتَ الكتابِ و السّنةِ...» (38)
[امام زمانعليه السلام وقتى كه ظهور كند] هواهاى نفسانى را به هدايت و رستگارى برمیگرداند در آن روزگارى كه مردم هدايت الهى را به متابعت هواهاى نفسانى درآورده باشند. آراء و انديشه هاى مردم را تابع قرآن میكند در آن روزگارى كه آنها قرآن را تابع آراء و انديشه هاى خود كرده اند... او به شما نشان خواهد داد كه عدالت در كشوردارى چگونه است. هم چنين او تعاليم فراموش شده قرآن و سنّت را زنده خواهد ساخت...
- قال اميرالمؤمنين عليه السلام : «...فلا يترك عبداً مسلما الّا اشتراه واعتقه، و لا غارماً الّا قضى دينه، ولا مظلمةً لِاَحَدٍ من النّاس الّا ردّها، و لا يُقْتَلُ منهم عبدٌ الّا ادّى ثمنه... و لايُقتَلُ قتيلٌ الا قضى عنه دينهُ، و اَلْحَقَ عيالَهُ فى العطاء حتى يملأ الارض قسطا و عدلاً كما مُلِئَتْ ظلماً و جوراً و عدواناً...» (39)
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: ...حضرت مهدیعليه السلام برده مسلمان را نخواهد واگذاشت مگر اينكه آن را خريده و آزاد خواهد ساخت و بدهكارى نخواهد ماند مگر آنكه بدهى او را پرداخت خواهد نمود. مظلمه و حقى به گردن و ذمه هر كس كه باشد آن را به صاحب حق بازخواهد گرداند. كسى كشته نمیشود مگر اينكه ديه آن را خواهد پرداخت. هيچ كسى كشته نخواهد شد مگر اينكه بدهیهاى او را آن حضرت پرداخت خواهد نمود و خانوادهاش را همانند ساير افراد جامعه اداره خواهد كرد تا زمين را از عدل و داد پر كند به همان صورتى كه پيش از آن از ظلم و بيداد پر شده باشد...
- قال علی عليه السلام : «...لو قد قام قائمنا لَذَهبَتِ الشحناء من قلوب العباد و اصطلحتْ السباع و البهائم حتى تمشى المرأة بين العراق الى الشام... على رأسها زينتها لا يهيجُها سبعٌ و لا تخافه...» (40)
اميرالمؤمنين عليه السلام میفرمايد: ...آنگاه كه قائم ما اهلبيت عليه السلام قيام كند كينه ها از دلها بيرون خواهد رفت حتى حيوانات درنده و وحشى نيز با هم سازگار خواهند شد و به يكديگر ضرر نخواهند رساند، در آن روزگار به اندازهاى امنيّت زياد خواهد بود كه يك زن در حالى كه همه زينت و زيور آلاتش همراه اوست از عراق تا شام را بدون ترس و دلهره به تنهايى خواهد پيمود.
حضرت مهدی عليه السلام در قرآن
در آيات قرآن كريم به صراحت نامى از امام زمان عليه السلام به ميان نيامده است، ولى از آنجا كه ائمه اطهارعليهم السّلام مفسران حقيقى قرآنند در تفسير بسيارى از آيات، آنها را به مسأله مهدويّت و معارف امام زمان عليه السلام تطبيق و تفسير نمودهاند. از جمله آياتى كه آنها را حضرت علی عليه السلام مربوط به امام زمان عليه السلام دانسته اند اين دو آيه است:
- عن اميرالمؤمنين عليه السلام قال: «النُورُ القرآن، و النور اسمٌ من اسماء اللّه تعالى... قال اللّه تعالى فى سورة النور: اللّه نور السماواتِ و الارضِ مَثَلُ نورهِ كمشكاةٍ فيها مصباح المصباح فى زجاجة الزجاجة كانها كوكب درّىٌ...» (41)
«فالمشكاةُ رسول اللّه صلى الله عليه و آله و المصباحُ الوصىُّ، و الاوصياءُ عليهمُ السلامُ و الزجاجةُ فاطمةُ، و الشجرة المباركة رسول اللّه صلى الله عليه و آله و الكوكب الدُّرى القائم المنتظر الذى يملأ الارضَ عدلاً.» (42)
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: نور همان قرآن است. و نور اسمى از اسمهاى خداوند تبارك و تعالى نيز هست. خداوند عزّوجلّ در سوره نور میفرمايند: خدا نور آسمانها و زمين است، نور او همانند مشكاتى است كه درآن چراغى باشد و آن چراغ در ميان شيشهاى كه تلألؤ آن همچون ستارهاى است درخشان و روشن از درخت مبارك زيتون...
آنگاه فرمودند: مشكات رسول خدا صلى الله عليه و آله است و مصباح وصى و اوصياء هستند، منظور از زجاجه حضرت فاطمه زهراعليها السّلام است، و مراد از كوكب دُرّى حضرت قائم المنتظرعليه السلام است. كسى كه زمين را پر از عدل و داد میكند.
- [قال] اميرالمؤمنين علی بن ابيطالب عليه السلام : «المستضعفون في الارض، المذكورون فى الكتاب (43) الذين يجعلهم اللّه ائمّة، نحن اهل البيت؛ يبعث اللّه مهديّهم فيعزّهم و يذلّ عدوّهم.» (44)
حضرت على عليه السلام میفرمايند: مستضعفان در زمين كه در قرآن ياد شدهاند و خداوند وعده داده است آنها را پيشوايان مردم قرار دهد، ما اهل بيت هستيم و خداوند، مهدى ما اهل بيت عليهم السّلام را [در آخر الزمان] بر میانگيزاند تا آنها را عزيز و دشمنانشان را خوار و ذليل كند.
پاورقى ها :
1. خصال، ج 2ص 541ح .15
2. در مورد معناى حفظ حديث نظرات زيادى ابراز شده است كه از جمله آنهاست:
- به ذهن سپردن.
- محافظت و نگهبانى از احاديث تا از بين نروند خواه از طريق به ذهن سپردن يا نوشتن يا نقل كردن براى ديگران با هر وسيله ممكن...؛ به يكى از وجوه شش گانه كه علماى حديث میگويند يعنى شنيدن از استاد، خواندن بر استاد، شنيدن از ديگرى در حال خواندن آن بر استاد، با اجازه استاد آن را نقل كردن، و... (اربعين شيخ بهايى، ص 65و 66)
3. كمالالدين، ج 1ص 302ح .11
4. نهجالبلاغه فيض الاسلام، حكمت 139ص .1158
5. معانیالاخبار، ج 1ص 138باب 28ح 9ط دار الكتب الاسلاميه؛ بحارالانوار، ج 35ص .45
6. ملاحم ابن طاووس، ص 175ح 203 كنزالعمال، ج 14ص 591ح .39675
7. كمال الدين، ج 1ص 304 اثباةالهداة، ج 6ص 395
8. بحارالانوار، ج 51ص 110و 111
9. بحارالانوار، ج 51ص 115
10. فتن ابن حماد، 264ح 1043ط دار الكتب العلمية،؛ ملاحم ابن طاووس، ص 320ح 459ط مؤسسه صاحب الامرعليه السلام .
11. ملاحم ابن طاووس، ص 155ح 193
12. كمال الدين، ج 2باب 56ص 648
13. عقدالدرر، ص 64 عرف السيوطى، الحاوى، ج 2ص 73
14. بحارالانوار، ج 51ص 132
15. برهان المتقى، ص 101ح .8
16. منتخب الاثر، ص 151ح 30
17. غيبة نعمانى، ص 212 – 214، بحار الانوار، ج 51ص 115
18. كمال الدين، ج 1ص 303 اثباة الهداة، ج 3ص 571
19. كمال الدين، ج 1ص 303ح 14
20. كمال الدين، ج 1ص 302ح )) .9
21. بحار الانوار، ج 51ص 109و 110ح 1
22. غيبت نعمانى، ص 140و 141
23. بحار الانوار، ج 51ص 112و 113ح 8
24. الخصال، ج 2ص 740حديث اربعمأة، ط انتشارات علميه اسلاميه.
25. بحار الانوار، ج 52ص 122
26. نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 98ص 1132
27. منتخب الاثر، ص 426ح 4ط مكتبة الصدر.
28. بشارة الاسلام، ص 80ط دار الكتب الاسلامى؛ الزام الناصب، ص 185ط مؤسسه مطبوعاتى حق بين، با كمى اختلاف، به نقل از روزگار رهايى.
29. بحارالانوار، ج 52ص 192و 193
30. كنزالعمال، ج 11ص 192ح 31186
31. كنزالعمال، ج 11ص 192 ح 31187
32. بحارالانوار، ج 51ص 117 منتخب الاثر، ص 484
33. غيبت نعمانى، ص 278
34. منتخب الاثر، ص 163و 443 ملاحم ابن طاووس، ص 129ح .136
35. بحارالانوار، ج 52ص 333ح 63
36. نوائب الدّهور فى علائم الظهور، ج 2ص 114ط كتابخانه صدوق.
37. كنزالعمال، ج 14ص 591ح 39646 منتخب الاثر، ص 487
38 نهج البلاغه فيض الاسلام، خ 138ص 424و 425
39. ارالانوار، ج 52ص 224و 225
40. بشارة الاسلام ص 236
41. سوره نور، آيه 35
42. معجم احاديث المهدی عليه السلام ، ج 5ص 274ح 1699
43. اشاره به آيه و نريد انّ نمنّ على الذين استضعفوا فى الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثين؛ و خواستيم بر كسانى كه در آن سرزمين مستضعف واقع شده بودند منت نهيم و آنان را پيشوايان [مردم] گردانيم و ايشان را وارث [زمين] كنيم. سوره قصص، آيه 5
44. منتخب الانوار المضيئة، سيد بهاء الدين على النيلى النجفى، ص 30