شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه (سلام الله علیها)

1 نظرات 05.0 / 5

 

مدینه شهر پیامبر

 

 

خانه رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله)

پیامبر اکرم (صلّى الله علیه وآله) پس از بعثت ‏با رفتار ناشایست مشرکان مکه روبرو شد و به ناچار یثرب را براى هجرت و ترویج دین خدا انتخاب‏ کرد. شهرى که پس از هجرت «مدینة ‏النبى صلّى الله علیه وآله» نام‏ گرفت.
اولین پیمان بین رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله) و اهالى یثرب در ایام حج ‏سال 620 میلادى هنگامى که عده ‏اى از مردم یثرب به مکه عزیمت کرده ‏بودند، و پیمان دیگر در سال 622 م (سال هجرت) انعقاد یافت (1).
هجرت از مکه به مدینه آغازشد، تا آنکه رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله) روز دوشنبه هشتم ربیع ‏الاول سال اول هجرى به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف‏ نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع‏ الاول قبا را ترک‏ فرمود. (2) وجود رسول گرامى سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودى (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت کردند و بنی قریظه از مدینه خارج‏شد.
رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله) خانه و مسجد خود را در یک واحد معمارى برپا کرد و خانه‏ هاى صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراکنده‏ شد. در کنار مسجد خیمه ‏اى به عنوان بیمارستان و مکانى به امور نظامى اختصاص‏ یافت.
خانه پیامبر (صلّى الله علیه وآله) همزمان با تاسیس بناى مسجد، به دست مبارکشان و همکارى صحابه در سمت‏ شرقى مسجدالنبى (صلّى الله علیه وآله) بناگردید. این خانه دارای 9 اتاق بود که بوسیله شاخه ‏هاى خرما و کاه و گل پوشیده شده‏ بود. به طورى که اگر انسانى دستش را بلند می کرد به سقف می رسید.
خانه ‏ها از مقابل باب ‏النساء فعلى شروع و در جنوب شرقى (3) ادامه می یافت. خانه فاطمه ‏زهرا (سلام الله علیها) نیز مجاور و پشت ‏خانه پیامبر (پشت‏ خانه عایشه) قرارداشت و هر وقت پیامبر از خانه عایشه بیرون می آمدند، از روزنه‏ اى که بین خانه بود، جویاى حال دخترشان می شدند. (4)
در اطراف مدینه دیوارى نبود، چنانچه در زمان رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله) بازارى تجارى در خارج مدینه، در مکان مناخه فعلى بر پا میشد و از اینجا آشکار میگردد که نظام تجارى مدینه به همان شیوه اولى خود ادامه می یابد و آن جدایى مناطق مسکونى از مناطق تجارى است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدان هاى بزرگى بود که کالاهاى تجارى در آن عرضه میشد و ساختمان ثابتى در آنجا موجود نبود.
مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال‏ 36 هجرى برابر 657 میلادى همچنان مرکز حکومت اسلامى بود تا آنکه حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) مرکز دولت اسلامى را از مدینه به کوفه انتقال‏ دادند. و پس از صلح امام حسن (علیه السلام) اهل‏بیت صمت‏ به مدینه بازگشتند. با مرورى به تاریخ حیات ائمه شیعه (علیه السلام) درمی یابیم که اکثر این خاندان در مدینه تولد یافته و تمامى عمر شریفشان یا اکثر آن را در مدینه گذرانده‏ اند.

 


خانه امام‏ صادق و امام ‏کاظم (علیهم السلام)

حضرت امام صادق (علیه السلام) خانه حارثة ‏بن نعمان را در سالهاى (100-147) به ملکیت‏ خود درآورد و خانه مسکونى خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبى خانه ابوایوب انصارى قرارداشت، خانه‏ اى که پیامبرخدا (صلّى الله علیه وآله) در بدو ورود به مدینه در طبقه هم‏کف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگى کردند (5) و پس از ساخت مسجدالنبى (صلّى الله علیه وآله) به منزلى که مجاور آن بنا شده ‏بود، نقل ‏مکان فرمود.
بدین ‏ترتیب خانه امام صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام) نیز چون ائمه شیعه (علیه السلام) در مدینه بود و همین خانه‏ اى که ذکرش گذشت، محل رشد و تعالى امام کاظم (علیه السلام) و مرکز پاسخ به سؤالات مختلف علمى اعم از فقهى، کلامى و تفسیرى و حدیثى بود.
هرچند خلفاى وقت ‏با به شهادت ‏رساندن امام صادق (علیه السلام) بر آن بودند تا نظام آموزشى و سازماندهى شیعه از هم بپاشد، لیکن مکتب علمى شیعه با امامت امام کاظم (علیه السلام) ادامه‏ یافت.
سید بن طاووس مینویسد:
«گروه زیادى از یاران و شیعیان خاص امام کاظم (علیه السلام) و رجال خاندان هاشمى در محضر آن حضرت گرد می آمدند و سخنان گهربار و پاسخ هاى آن حضرت به پرسش هاى حاضران را یادداشت می نمودند و هر حکمى که در مورد هر پیش ‏آمدى صادر می نمود، ضبط می کردند».
قیام هاى شیعى رو به فزونى نهاده ‏بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده‏ می شد. شیعیان براى رسیدن به آرمان الهى و حکومت اسلامى لحظه ‏شمارى میکردند. سازماندهى منظم «وکلا» موجب شده ‏بود تا بیت‏ المال سرزمین پهناور اسلامى به سوى امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل می کرد. لذا امام کاظم (علیه السلام) تحت‏ نظر قرار گرفت و از زندانى به زندان دیگر انتقال‏ یافت تا در بغداد به شهادت رسید.

 


خاندان امام کاظم (علیه السلام)

در تعداد اولاد امام کاظم (علیه السلام) اختلاف است. چنانکه یعقوبى براى آن حضرت هیجده پسر و بیست‏ و سه دختر ذکر می کند. (6) و برخى از کتب انساب مانند «عمدة‏ الطالب‏» و المجدى امام کاظم (علیه السلام) را داراى شصت فرزند میدانند که بیست‏ و سه نفر از آنها پسر و سی و هفت تن دختر می باشند (7) در هرحال بر ما روشن می شود که امام کاظم (علیه السلام) اولاد بسیارى داشتند.
علل عمده این امر به چند مساله برمیگردد:
1 - همانگونه که در مورد همسران رسول خدا (صلّى الله علیه وآله) گفته‏ میشود، امام نیز به پیروى از پیامبر اکرم (صلّى الله علیه وآله) میخواسته با ازدواج با خانواده ‏هاى مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق‏ سازد و یا اگر با خانواده‏هاى شیعى ازدواج میکرد، در صدد بود با توجه به نابسامانى اقتصادى جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشى میشد، آن خانواده‏ ها را علاوه بر پوشش فرهنگى و رهبرى سیاسى، پوشش اقتصادى دهد.
2 - علت دیگر فراوانى فرزندان امام کاظم (علیه السلام) شاید از این جهت‏ باشد که امام (علیه السلام) جو سیاسى وقت را مخالف سادات و علویان می دید، به گونه ‏اى که با زندانی کردن و به ‏شهادت‏ رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.
3 - شاید امام (علیه السلام) میخواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیت‏ خاص واقع ‏می شدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق (علیه السلام) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرارگرفت و بیم آن میرفت در آینده کسى جز وصى وى، از اسرار آل‏ محمد (صلّى الله علیه وآله) آگاهى نداشته‏ باشد تا آن را منتشرسازد.
4 - فرزندان امام کاظم (علیه السلام) پس از وى، یاران صمیمى امامت در عصر امام‏ رضا(علیه السلام) شدند و امام کاظم (علیه السلام) به این مساله توجه‏داشت.

 


ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها)

حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) از فرزندان امام کاظم (علیه السلام) و شخصیت هاى برجسته خاندان موسوى است که دو امام را در عصر خویش درک ‏کرده و از رهنمود هاى آن بزرگان بهره برده‏ است. با توجه به محدودیتى که شیعیان در عصر موسوى داشتند، تاریخ تشیع در این دوره به صورت کامل تدوین‏ نشده و یا تالیفات و آثار پیشینیان در طى حوادث و رویدادها از بین رفته ‏است. چنانکه روایات و احادیث امام کاظم (علیه السلام) هم نسبت ‏به ائمه پیش از خود چون امام صادق (علیه السلام) رواج‏ نیافته و تنها بخشى از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده‏ است.
این مساله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) نیز مطرح ‏است. برخى به نقل از کتاب «نزهة ‏الابرار فى نسب اولاد ائمة‏ الاطهار» (8) و کتاب «لواقع الانوار فى طبقات الاخیار» (9) ولادت ایشان را در مدینه اول ذیقعده سال ‏173 هجرى میدانند، چنانکه میرزا ابوطالب تبریزى گوید:
«... از کتاب نزهة ‏الابرار فى نسبة اولاد الائمه ‏الاطهار نقل ‏شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یکصد وهفتاد و سه متولد شده و در دهم ماه ربیع ‏الثانى سال دویست ‏و یک در قم وفات ‏کرده‏». (10)
برخى دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال ‏183 هجرى ذکر می کنند (11) که ظاهرا لغزشى در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته ‏است و با توجه به شهادت امام کاظم (علیه السلام) در سال ‏183 هجرى (12) و زندانی بودنشان در طى سال های 179 (13) تا 183 منطقى به نظر نمیرسد که حضرت معصومه (سلام الله علیها) در سال ‏183هجرى تولد یافته ‏باشد.
مؤلف «مستدرک سفینة‏ البحار» (14) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها) مینویسد:
«فاطمة المعصومة المولودة فى غرة ذی القعدة سنة ‏173». (15)
«فاطمه معصومه در اول ذیقعده ‏173 هجرى دیده به جهان گشود».
البته باید متذکرشد که این اختلاف تنها در سال ولادت رخ‏داده و همگى روز ولادت را اول ذیقعده عنوان کرده ‏اند.
علاوه بر اینکه سال ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها) با شهادت امام کاظم (علیه السلام) مصادف میشود و موجب خدشه ‏دار شدن قول سال ‏183 است، نکته دیگرى مطرح ‏است و آن این که حضرت امام کاظم (علیه السلام) چهار دختر به نام «فاطمه‏» داشتند (16) که حضرت معصومه (سلام الله علیها) بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغرى، فاطمه وسطى و فاطمه اخرى فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال ‏173 هجرى قمرى روز ولادت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) می باشد. (17)

 


محیط تربیتى

حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در محیطى پرورش ‏یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقى آراسته‏ بودند. عبادت و زهد، پارسایى و تقوا، راستگویى و بردبارى، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگى و پاکدامنى و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(صلّى الله علیه وآله) بود (18). پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت ‏بودند و هریک در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه کافى مبذول می داشتند. همانگونه که رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله)، خدیجه‏ کبرى را به همسرى انتخاب ‏کرد تا به تربیت فرزندانش همت ‏گمارد و او نخستین ایمان‏ آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتى چون حضرت فاطمه ‏زهرا (سلام الله علیها) را پرورش‏ داد. ائمه طاهرین (علیه السلام) نیز به پیروى از رسول اکرم(صلّى الله علیه وآله) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومى که پس از آنها به امامت‏ خواهد رسید، از مادرى پاکدامن و پارسا متولد شود. امام کاظم(علیه السلام) نیز از این اصل تبعیت ‏نمود.

 


مادر حضرت معصومه (سلام الله علیها)

حمیده مادر بزرگوار امام کاظم (علیه السلام) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(علیه السلام) به همسرى فرزندش امام صادق (علیه السلام) درآمده‏ بود. امام‏صادق درباره مقام والاى همسرش که مادر امام کاظم(علیه السلام) شد فرماید:
«حمیدة مصفاة من الادناس کسبیکة الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتى ادیت الى کرامة من الله لى، والحجة من بعدی». (19)
«حمیده مانند شمش طلاى خالص، از ناپاکی ها و ناخالصی ها، پاک ‏است، فرشتگان او را همواره نگهدارى کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتى که ‏خدا نسبت ‏به من، و حجت پس از من (فرزندش امام کاظم علیه السلام) عنایت فرمود.»
حمیده بانویى آگاه و حدیث‏دان بود و احادیثى را که از امام صادق (علیه السلام) و دیگران شنیده ‏بود، همچون یک راوى مورد اعتماد به مردم نقل‏ میکرد و در واقع یکى از اساتید مجامع علمى بانوان در عصر امام صادق (علیه السلام) محسوب میشد (20). وى در حوزه آموزشى خویش با دخترى از اهالى مغرب به نام «نجمه‏» آشنا شد. نجمه علوم اسلامى را از همسر امام صادق (علیه السلام) فرا می گرفت و نشانه‏ هاى عقل و هوشیارى و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملى وى مشهودبود.
حمیده گوید: روزى که نجمه به خانه ما راه‏ یافت، پیامبر(صلّى الله علیه وآله) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (اى حمیده نجمه را به پسرت موسى (علیه السلام) ببخش و همسر او کن، همانا به زودى بهترین فرد روى زمین از او متولد میشود. من به این دستور عمل‏کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم (علیه السلام) نمودم و از او حضرت امام رضا(علیه السلام) به دنیا آمد». (21)
نجمه به اندازه‏ اى از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهره برد که در ایام شیردادن به امام رضا (علیه السلام) نمیتوانست چون سابق به اعمال عبادى خویش بپردازد، از این رو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمک‏ کنید.
از او سؤال ‏شد، مگر شیرت کم شده ‏است؟
در پاسخ گفت:
«لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن على ورد من صلاتى وتسبیحى، وقدنقص منذ ولدت‏». (22)
«سوگند به خدا دروغ نمیگویم، شیرم کم ‏نشده، ولى براى من ذکرهایى از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستارى و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شده ‏است‏».


پاورقى ها:
1 - «تاریخ العرب‏» فلیپ‏حتى، ص‏167، «مدینه منوره‏»، صالح لمعى مصطفى، ص‏17.
2 - «تاریخ یعقوبی»، ج‏1، ص‏400.
3 - «طبقات ابن ‏سعد» ج‏1، ص‏499.
4 - «سیرى در وادى عشق‏»، ص‏33،34.
5 - «الانوار البهیة‏»، محدث قمى، ص‏170.
6 - «تاریخ یعقوبی»، ج‏2، ص‏421.
7 - «عمدة ‏الطالب‏»، ص‏196-197، «المجدی»، ص‏106.
8 - این اثر تالیف «سید موسى برزنجى شافعى مدنی» است، «الذریعة)، ج‏24، ص‏107.
9 - از تالیفات «عبدالوهاب شعرانى شافعی»، متوفای937هجرى است، «کشف ‏الظنون‏»، ج‏2، ص‏1565.
10 - «وسیلة‏ المعصومیة‏»، ص‏65.
11- «گنجینه آثار قم‏»، ج‏1، ص‏386; به نقل از «نزهة ‏الابرار» ولواقع الانوار.
12 - «تاریخ اهل‏بیت‏»، ص‏82.
13 - «اصول کافی»، ج‏1، ص‏397، «تاریخ بغداد»، ج‏13، ص‏27، «اقبال‏»، ص‏677، «تاریخ قم‏»، ص‏199.3
14- محدث گران قدر و رجالى توانا مرحوم آیة ‏الله شیخ ‏على نمازى متوفى دوم ذیحجه 1405ه.ق مؤلف این اثر است که در ده جلد تدوین یافته ‏است. مرقد وى در یکى از حجره ‏هاى صحن رضوى در کنار بارگاه ملکوتى امام رضا (علیه السلام) قراردارد.
15 - «مستدرک سفینة ‏البحار» ج‏8، ص‏257.
16 - «بحارالانوار»، ج‏48، ص‏286، «تذکرة ‏الخواص‏»، ابن ‏جوزى، ص‏315.
17 - و نیز رجوع‏ کنید به: «کریمه اهل‏ بیت‏» ص‏97-103، «زندگانى حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)، عماد زاده، ج‏2، ص‏375، «حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردى، ص‏111،113.
18 - برگرفته از آیه‏35 سوره احزاب.
19 - اصول کافى، ج‏1، ص‏477.
20 - علاوه بر حوزه علمیه‏اى که توسط رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله) و ائمه شیعه (علیه السلام) بنیان نهاده ‏شد و در هر دوره ده ها و صدها مرد دانشمند و راوى و دین ‏شناس به جامعه اسلامى عرضه کرد، در همان ردیف حوزه‏ هاى علمى بانوان از سوى رسول اکرم (صلّى الله علیه وآله) و حضرت فاطمه‏ زهرا(سلام الله علیها) تاسیس‏ گردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبری کرده و به واسطه خویشى با امامان و بهره‏ گیرى از لحظه ‏لحظه حیات پربارشان در هر عصرى از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوع ‏کنید به: «مسند فاطمه معصومه(سلام الله علیها) از همین قلم.
21 - «اعلام ‏الوری»، ص‏302.
22 - عیون اخبارالرضا(علیه السلام)، ج‏1، ص‏15.

نظر خود را اعلام كنید

نظرات كاربران

نظری وجود ندارد
*
*

شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)