تئوری مديريت از ديدگاه امام علی (ع)
-
- منتشر شده در
-
- نویسنده:
- فائزه عظيم زاده اردبيلی
منابع :
- آيين کشورداري از ديدگاه امام علي عليه السلام : آيت الله فاضل لنکراني، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1379، چاپ هفتم
- اصول مديريت : دکتر علي رضائيان، تهران، انتشارات سمت، 1374، چاپ ششم
- اصول مديريت و رفتار سازماني : دکتر منوچهر حاضر و دکتر امير عابديني راد، تهران، ناشر مؤلف، 1375، چاپ اول
- اقرب الموارد في نصح العربيه : سعيد الخوري الشرطوني، قم، مکتبة آيت الله العظمي مرعشي، 1403 ه . ق
- امامت و رهبري : استاد شهيد مرتضي مطهري، تهران، صدرا، 1369، چاپ يازدهم
- بحار الانوار : علامه محمدباقر مجلسي، بيروت، موسسة الوفاء، 1965 م
- تئوريهاي مديريت : دکتر کمال پرهيزگار، تهران، اشراقي، 1357، چاپ سوم
- تحليلي از مديريت اسلامي : غلامرضا اشرف سمناني، تهران، بعثت، 1364، چاپ اول
- تصميم گيري و تحقيق عمليات در مديريت : دکتر محمد جواد اصغرپور، تهران، دانشگاه تهران، 1365، چاپ سوم
- تفسير الميزان : علامه سيد محمد حسين طباطبايي، تهران، بنياد علمي فرهنگي علامه طباطبايي، 1363
- تفسير موضوعي قرآن مجيد : آيت الله عبدالله جوادي آملي، تهران، مرکز فرهنگي رجاء، 1365
- حکمت نظري و عملي در نهج البلاغه : عبدالله جوادي آملي، قم، نشر اسراء ، 1376، چاپ اول
- الحياة : محمدرضا، محمد و علي الحکيمي، طهران، نشر الثقافة الاسلاميه، 1370، چاپ ششم
- دانش مديريت امروز دستنامه مديران : دکتر عبدالرضا رضائي نژاد، تهران، مؤسسه رساء، 1375، چاپ اول
- الدر المنثور في تفسير بالماثور : جلال الدين سيوطي، قم، کتابخانه آيت الله نجفي مرعشي، 1404 ه . ق
- ديباچه اي بر مديريت اسلامي : عبدالمجيد رشيدپور، تهران، موسسه ديني و دانش، 1365
- راه علي عليه السلام : آيت الله سيد رضا صدر، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1377، چاپ دوم
- رهبري در اسلام : آيت الله محمد محمدي ري شهري، قم، دار الحديث، 1376، چاپ دوم
- سازمان و مديريت سيستم و رفتار سازماني : دکتر علي محمد اقتداري، تهران، مولوي، 1372، چاپ ششم
- سيره سياسي امام علي عليه السلام : سيد احمد خاتمي، تهران، نشر مطهر، 1379
- سيري کوتاه در مديريت اسلامي : حجة الاسلام سيد محمود سياهپوش، تهران، نشر دفتر مرکزي جهاد، 1364
- شرح فارسي غرر الحکم و دررالکلم : جمال الدين محمد خوانساري، تهران
- غرر الحکم و دررالکلم : آوري، بيروت، موسسة الاعلمي للمطبوعات، 1945
- مثنوي معنوي : مولانا جلال الدين بلخي، تهران، مرکز نشر دانشگاهي، 1371
- مجمع البحرين : شيخ فخرالدين طريحي، بيروت، مکتبة الهلال، 1989م
- مديريت اسلامي : دکتر سيد علي اکبر افجه اي، نشر ساجد، تهران، 1377، چاپ چهارم
- مديريت اسلامي : محمد حسن نبوي، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1375، چاپ دوم
- مديريت علمي مکتبي از ديدگاه اسلام : عباسعلي اختري، تهران، مرکز چاپ سازمان تبليغات، 1369
- مديريت عمومي : سيد مهدي الواني، تهران، نشر ني
- مديريت منابع انساني : دکتر ناصر ميرسپاسي، ناشر مؤلف، تهران، 1368، چاپ هشتم
- مديريت و روابط عمومي : دکتر لطفي، تهران
- مديريت و فرماندهي در اسلام : آيت الله مکارم شيرازي، قم، هدف، 1370، چاپ هشتم
- مصنف ابن شيبه : ابن ابي شيبه، بيروت، دار العلم الکتب
- مناسبات انساني در مديريت اسلامي : سيد محمود سياهپوش، قم، جامعه مدرسين، 1401 ه . ق
- ميزان الحکمه : محمد محمدي ري شهري، قم، دفتر تبليغات اسلامي
- نظام مشارکت زيربناي مديريت اسلامي : فريور باتمانقليچ، تهران، جمهوري اسلامي، 1375، ج اول و دوم
- نگرشي بر مديريت اسلامي : سيد رضا تقوي دامغاني، تهران، شرکت چاپ تبليغات اسلامي، 1377، چاپ دهم
- نهج البلاغه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام : ترجمه محمد دشتي، قم، نشر مشرقين، 1379، چاپ ششم
- نهج البلاغه خطبه ها و سخنان کوتاه اميرالمؤمنين عليه السلام : سيد علينقي فيض الاسلام، موسسه انتشارات فقيه، تهران، 1379، چاپ پنجم
- وسائل الشيعه : شيخ حر عاملي لبناني، قم، موسسه آل البيت، 1409 ه . ق
- Metcalf andviwick, Dynamic Adninistrain : The collected papers of mary parker falett (New York؛ 1940) p.p 295.307.
- Thompson؛ Organization in action؛ 1967.
- Daniel katz and Robert L.kahn؛ The social psychogy of organization 1967.
- Gulick andvrwick(ed). papers on the science of Administration, New York, 1937
- Richard John son and others the theory and mangement of systems 3 th(ed), New York, 1979.
- Henry Mintzbery : The mangers job : Foxlklor and fact, Harvard Business Review, 1975.
- Jeseph. A. Litter : organization, New York, 1969.
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1) اقرب الموارد، ذيل ماده دور
2) مديريت و روابط عمومي، دکتر لطفي، ص 10
3) نازعات، 5
4) مجمع البحرين، الطريحي، ج 3، ص 298، ذيل کلمه دبر
5) تصميم گيري و تحقيق عمليات در مديريت، دکتر اصغرپور، ص 1
6. Rationality
7. James d. Thompson (1967)
8) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به :
Thompson؛ organization in action 1967 p.97
9. Uncertainty
10. Joan Wood Ward (1968)
11. Prof. T. Duncan
12) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به :
From F. Luthans (1969), Jeseph. A. Litlerer, organization (1969)؛ pp. 449-453.
13) در همين مقاله به صفات و وظايف مديران اشاره شده است .
14) اصول مديريت، دکتر رضائيان، ص 6
15) نهج البلاغه، نامه 5 خطاب به اشعث بن قيس فرماندار امام در آذربايجان
16) الميزان، ج 16، ص 370
17) نگرشي بر مديريت اسلامي، تقوي دامغاني، ص 37- 40
18) بنگريد به : نهج البلاغه، نامه 53 خطاب به مالک اشتر نخعي
19) نهج البلاغه، فيض الاسلام، نامه 5 3
20) مديريت فرماندهي در اسلام، آيت الله مکارم شيرازي، ص 20- 21
21) الحياة، حکيمي، ج 2، ص 365
22) نهج البلاغه، خطبه 1
23. Leader ship
24) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : مديريت اسلامي، دکتر افجه اي، ص 30- 33
25) امامت و رهبري، شهيد مطهري، ص 28
26) زمر، 22
27) مصنف ابن ابي شيبه، ج 7، ص 107 ؛ درالمنثور، ج 1، ص 548
28) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : رهبري در اسلام، محمدي ري شهري، ص 206- 208؛ ديباچه اي بر مديريت اسلامي، مجيد رشيدپور، ص 94
29. Scientific Management
30. Frederick w. Taylor
31) دانش مديريت امروز، دکتر رضايي نژاد، ص 18- 20
32. Henry Fayol
33. Urwick
34. Guleick
35. Posdvrob : (plannig, organizing, staffing, Directing, Coordinaling, Reporting and Budgeting
36. Max weber
37. Bureaucracy
38) دانش مديريت امروز، دکتر رضايي نژاد، ص 26- 28
39. Behavioral Approach
40. Elton Mayo
41. Hawthorne
42. Western Electric
43) دانش امروز مديريت، دستنامه مديران، دکتر رضايي نژاد، ص 30- 32
44. System Approach
45) اصول مديريت، دکتر رضائيان، ص 16
46. Contingency Approach
47. Richard A Johnson and others The Theory and mangement of systems 3th.ed (New York : Mcgrow - Hill 1979, p.19
48. Henry Mintzberg, The mangers job : Folklor andFact, Harvard Business Review pp. 49-667,1975
49) بنگريد به : مديريت اسلامي، دکتر افجه اي، ص 15- 22
50) مديريت و فرماندهي در اسلام، آيت الله مکارم شيرازي، ص 25
51) حمد : ستايش در مقابل صفات و افعال نيک اختياري است .
52) غرر الحکم و درر الکلم، ج 2، ص 77
53) نظام مشارکت زيربناي مديريت اسلامي، باتمانقليچ، ج 1، ص 224
54. Planinig
55) مديريت منابع انساني، ميرسپاسي، ص 19
56) مديريت اسلامي، دکتر افجه اي، ص 150- 151
57) نظام مشارکت زيربناي مديريت اسلامي، ج 1، ص 278
58) ميزان الحکمه، ج 2، ص 551
59) مديريت اسلامي، نبوي، ص 40
60) بحارالانوار، ج 68، ص 338
61) ميزان الحکمه، ج 2، ص 551
62) همان منبع
63) همان منبع
64) مديريت عمومي، الواني، ص 26
65) تئوريهاي مديريت، کمال پرهيزکار، ص 15؛ سازمان و مديريت، دکتر اقتداري، ص 104
66) اصول مديريت و رفتار سازماني، منوچهر حاضر و امير عابديني راد، ص 350
67) مديريت اسلامي، نبوي، ص 79- 80
68) سيري کوتاه در مديريت اسلامي، حجة الاسلام سياهپوش، ص 111؛ نيز بنگريد به : نهج البلاغه، ج 5، نامه 53
69) ميزان الحکمه، ج 8، ص 393
70. Operations
71. Gulick and Urwick(ed)Papers on the science of Administration (New York : Institute of public Administration, 1937. p.4)
72) نهج البلاغه، فيض الاسلام، نامه 53، ص 1003 ؛ نيز بنگريد به : آيين کشورداري از ديدگاه امام علي (ع)، آيت الله فاضل لنگراني، ص 136- 137
73) همان منبع، ص 1016، نيز بنگريد به : مديريت علمي مکتبي، عباسعلي اختري، ص 226- 228
74) نهج البلاغه، نامه 31
75) نگرشي بر مديريت اسلامي، سيد رضا تقوي، ص 91- 94
Metcalf and urwick, Dynamic Administrain : The collected papers of Maryparker Follett. (New York : Harper and Brothers 1940, p.p 295,307
77) غرر الحکم و درر الکلم، ص 55
78) همان منبع
79) همان منبع، ص 474
80. Daniel Katz and Robent L. Kahn؛ The Social psychology of organization 1976,p.191
81) همان بازده عمل مي باشد .
82) اصول مديريت، دکتر علي رضائيان، ص 57
83) مديريت عمومي، سيد مهدي الواني، ص 178؛ مديريت اسلامي، محمدحسن نبوي، ص 256
84) غرر الحکم و دررالکلم، ص 481
85) ميزان الحکمة، ج 4، ص 34
86) همان منبع، ص 36
87) اصول مديريت و رفتار سازماني، دکتر حاضر، ص 192- 198
88) نهج البلاغه، خطبه 153
89) مثنوي مولوي، دفتر ششم، ص 565
90) بحار الانوار، ج 78، ص 25
91) مجادله، 10
92) نهج البلاغه، خطبه 152، ص 1165
93) بنگريد به : رساله حقوق امام سجاد (ع)
94) غرر الحکم و درر الکلم، ص 56
95) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : نهج البلاغه، نامه 53 ؛ سيري کوتاه در مديريت اسلامي، حجة الاسلام سياهپوش، گفتار 8، ص 95- 108
96) غرر الحکم و دررالکلم، ص 479
97) بحار الانوار، ج 68، ص 341
98) الحياة، ج 1، ص 341
99) يونس، 62
100) نهج البلاغه، نامه 53، ص 1011؛ نيز بنگريد به : تحليلي از مديريت اسلامي، غلامرضا اشرف سمناني، ص 163
101) نهج البلاغه، نامه 53
102) همان منبع، حکمت 177
103) نهج البلاغه، خطبه 172، ص 558
104) شرح غرر الحکم و دررالکلم، خوانساري، ج 5، ص 349، ح 8692 ؛ نيز بنگريد به : سيره سياسي امام علي (ع)، سيد احمد خاتمي، ص 132- 138
105) منافقون، 8
106) نهج البلاغه، محمد دشتي، نامه 45، ص 553
107) بنگريد به : نهج البلاغه، خطبه 200
108) شعرا، 214
109) بحار الانوار، ج 78، ص 80
110) همان منبع، ج 75، ص 119
111) نهج البلاغه، خطبه 193
112) نهج البلاغه، محمد دشتي، نامه 53، ص 558
113) راه علي، آيت الله صدر، ص 53
114) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : مناسبات انساني در مديريت اسلامي، سيد محمد سياهپوش، ص 61- 63
115) از جمله عقايد ماکياولي است؛ وي ديپلمات ايتاليايي بود و اعتقاد به تلفيق سه عنصر شوم «زر» ، «زور» «تزوير» در سلطه طلبي داشت .
116) بقره، 11
117) برگرفته از مناسبات انساني، سيد محمود سياهپوش
118) مائده، 54 ؛ جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : شريان حيات مديريت، دکتر رضائيان به نقل از چهارمين سمينار بين المللي مديريت دولتي از ديدگاه اسلامي، ص 2
119) تفسير موضوعي قرآن، آيت الله جوادي آملي، ج 1، ص 337
120) حکمت نظري و عملي در نهج البلاغه، آيت الله جوادي آملي، ص 157
121) حيات مديريت، دکتر رضائيان، ص 2
122) غرر الحکم، ج 2، ص 622 ؛ جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : مديريت علمي مکتبي، اختري، ص 172- 176
123) شريان حيات مديريت، دکتر رضائيان، ص 3- 8
بخش دوم : تئوري و مباني مديريت از ديدگاه امام علي عليه السلام
فصل اول : اهداف و مباني اصلي در مديريت از آنجا که اهداف مديريت در اسلام، جدا از اهداف حکومت اسلامي - که مديريتها جزئي از پيکره آن است - نيست، بايد اهداف حکومت اسلامي اهداف اصلي يک مدير در چهار چوب مديريتش باشد؛ البته اهداف خرد و کلان هر سازمان و اداره اي خاص آن سازمان است، ولي بايد در راستاي اهداف جامع نظام اسلامي باشد .
در يک بررسي، چهار هدف عمده بيش از همه موارد جلب توجه مي کند (50) که حکومت اسلامي و مديريتهايي که از آن نشات مي گيرد در مسير اين اهداف گام برمي دارند :
1- آگاهي بخشيدن به انسانها
2- تربيت معنوي و احياي ارزشهاي اخلاقي
3- اقامه قسط و عدل بصورت حرکتي مردمي برخاسته از متن جامعه
4- آزادي انسانها در حريم قانون و شريعت
مباني مديريت اسلامي :
مباني مديريت اسلامي داراي ويژگيهاي زير است :
1- قائل بودن به نظام حمد و تشکر (51)
حمد - تفکر + تشکر
2- تقوا و نظم : تقوا و نظم عواملي هستند که باعث فراگير شدن نظام مديريت الهي مي گردند . بنابراين نظام حمد در يک جامعه اسلامي اينچنين تعبير مي شود :
نظام فراگير (حمد) نظام تفکر (باتقوا) + نظام تشکر (باتقوا)
امام علي عليه السلام مي فرمايد : العجب يفسد العقل؛ «خودپسندي و خودبيني عقل را فاسد مي کند .» (52)
اي برادر تو همه انديشه اي مابقي خود استخوان و ريشه اي گربود انديشه ات، گل، گلشني وربود خاري، تو هيمه گلخني
اصليترين هدف نظام مديريت الهي، قرآني و اسلامي (نظام مشارکت) کرامت بخشيدن به متقيان، مؤمنان و تمامي انسانهاي وارسته عالم است که آن را با ايجاد نظام حمد و تشکر فراگير انجام مي دهد . در اين نظام بايد از پيشنهادهاي خوب و مفيد مردم به شايستگي تقدير و تشکر کرد؛ اين کار موجب رشد فکرها، انديشه ها و انسانها مي گردد .
3- اصل مشارکت : در نظام مديريتي اسلامي، مدير، کارکنان، دولت و ملت همگي از مشارکت سود مي برند تنها کساني که ضرر مي بينند، سودجويان و ظالمان هستند . (53)
تقوا و نظم مغز نوآوري، خلاقيت - تذکر ويادآوري
4- عبادات و اصول اخلاقي :
صلاة و امر به نماز (نظام رحمت و نعمت و برکات فراگير)
تسبيح (نظام پاک و منزه سازي فراگير)
ايمان (نظام ايمن سازي فراگير)
ناس (نظام مردم گرايي فراگير)
حسنات (نظام بهترين سازي فراگير)
رسالت (نظام ارتباطات با کيفيت فراگير)
اسلام (نظام سلامت طلبي فراگير)
اين ويژگيها ضامن اجراي قوانين در جامعه است .
فصل دوم : ارکان مديريت
برنامه ريزي 1- تعريف برنامه ريزي : (54)
برنامه ريزي عبارت است از : «تفکر در کليات و جزئيات برنامه» يا تعيين و اتخاذ شيوه ها و روشهايي که ما را به بهترين نتيجه مطلوب برساند . (55)
به عبارت ديگر برنامه، هدف و خط مشي، شرح عمليات و روش اجراي عمليات در هر سازمان است . (56)
در هر برنامه ريزي مديريتي صنعتي، اقتصادي، اجتماعي، علمي و . . . بايد به شش سؤال پاسخ داد : (57)
1- چه ؛ 2- چگونه؛ 3- کي ؛ 4- کجا؛ 5- چرا ؛ 6- بوسيله چه کسي
2- اهميت برنامه ريزي :
از آيات و روايات برمي آيد که برنامه ريزي در اسلام از اهميت بسزايي برخوردار است . اميرالمؤمنين عليه السلام در زمينه برنامه ريزي مي فرمايد : امارات الدول انشاء الحيل؛ «بقاي مناصب و دولتها، برنامه ريزي و چاره انديشي در امور است .» (58)
يقينا فرد و سازمان براي رسيدن به اهداف خويش به برنامه ريزي نياز دارند . (59) نياز به برنامه ريزي از اين واقعيت نشات مي گيرد که همه نهادها و سازمانها در محيطي متحول فعاليت مي کنند .
3- هدفهاي برنامه ريزي
اين اهداف عبارتند از :
1- 3) افزايش احتمال رسيدن به هدف از طريق تنظيم فعاليتها
2- 3) افزايش جنبه اقتصادي
3- 3) تمرکز بر مقاصد و اهداف
4- 3) تهيه ابزاري براي کنترل
4- فوايد برنامه ريزي :
1- 4) برنامه ريزي مانع ندامت است و به انسان تدبير مي دهد . علي عليه السلام مي فرمايد : التدبير قبل العمل يؤمنک من الندم؛ «آينده نگري قبل از شروع کار تو را از پشيماني ايمن مي سازد .» (60)
2- 4) برنامه ريزي حلال مشکلات است .
امام علي عليه السلام در اين خصوص مي فرمايد : من قعد عن حيلته اقامتة الشدائد؛ «کسي که چاره انديشي را رها کند، با شدايد درگير خواهد شد .» (61)
3- 4) برنامه ريزي راه استفاده صحيح از امکانات را ميسر مي سازد .
امام علي عليه السلام در اين باره مي فرمايد : التلطف في الحيلة اجدي من الوسيلة؛ «ظرافت و دقت در برنامه ريزي، بهتر از امکانات است .» (62)
امام علي عليه السلام در اين باره مي فرمايد : التلطف في الحيلة اجدي من الوسيلة؛ «ظرافت و دقت در برنامه ريزي، بهتر از امکانات است .» (63)
5- انواع برنامه ريزي و اولويتهاي آن
برنامه ريزيها يا دراز مدت (جامع يا استراتژيک) و يا کوتاه مدت (عملياتي) هستند . در برنامه ريزي دراز مدت و جامع، خطوط کلي و آينده سازمان تبيين مي گردد . اين برنامه ريزي کلان و جامع، به برنامه هاي مقطعي و کوتاه مدت جهت مي دهد . و از پراکندگي و گاهي تعارض و تضادها در برنامه جلوگيري مي کند . در برنامه ريزي عملياتي خطوط کلي برنامه جامع در اجزاي مناسب خرد شده و هر جزء بصورت هدف در برنامه هاي عملياتي تعيين مي گردد . پس مي توان برنامه ريزي عملياتي را اينگونه تعريف نمود : «برنامه ريزي عملياتي را مي توان پيش بيني عمليات براي نيل به هدفهاي معين با توجه به امکانات و محدوديتها و خطوط کلي ترسيم شده در برنامه جامع تعريف کرد .» (64)
بايد گفت برنامه ريزي در راس وظايف مدير قرار دارد و شالوده مديريت است .
پس براي رسيدن به هدف مورد نظر، بايد قبل از تلاش فيزيکي يا اقدام به انجام کار، تلاش ذهني يا برنامه ريزي کافي صورت بگيرد .
سازماندهي 1- سازمان و سازماندهي
يکي ديگر از ارکان مديريت، سازماندهي است . سازمان مجموعه مرکبي است از واحدهاي جزئي که هريک به سود بقيه، عهده دار انجام کار معيني هستند . (65)
سازماندهي نيز تجويز چرخه روابط رسمي بين افراد يک سازمان و منابع آن، به منظور دست يابي به اهداف آن است . (66)
2- مباني سازماندهي و عمليات آن (67)
براي سازماندهي، مباني مختلفي چون هدف، وظيفه، نوع توليد، عمليات، منطقه عمليات، ارباب رجوع يا مشتري وجود دارد .
از مهمترين مسائل در سازماندهي و تجديد سازمان، گزينش و بکارگيري افراد درستکار و شايسته در سازمان است . حضرت علي در نامه اي خطاب به مالک اشتر ملاکهاي گزينش کارگزاران را بيان مي فرمايد؛ از جمله اصالت مذهبي و خانوادگي، تقوا، شرم، حيا و حزم؛ (68) نکته مهمي که امام در اين گزينش به آن اشاره مي کنند «والقدم في الاسلام المتقدمة» است يعني کساني را برگزين که در اسلام پيشگام تر بوده اند . در جاي ديگر حضرت در سازماندهي نيروهاي يک مدير مي فرمايد : لا تتکل في امورک علي کسلان؛ «بر انسانهاي کسل در کارهايت تکيه نکن» (69)
تقسيم کار در تئوري حضرت امير عليه السلام تقسيم کار يکي از مباني و اصول مديريت است؛ زيرا مدير بوسيله تقسيم کار مي تواند به اصل کنترل و نظارت مبادرت کند و بدون تقسيم کار اين امر باطل است .
وظايف داخل يک سازمان يا اداره به دو بخش عمده تقسيم مي شود :
1- وظايف خاص مديريت
2- وظايف مربوط به اجراي عمليات . (70)
1- اهميت تقسيم کار :
هانري فايول مي گويد : تقسيم کار يکي از قوانين طبيعي است که منظور از آن بدست آوردن نتيجه بهتر و زيادتر است . هرچه عمليات سازمان توسعه يابد، اهميت تخصص و تقسيم کار بيشتر مي شود . در تقسيم کار بايد از تمايلات طبيعي افراد استفاده کرد؛ زيرا افراد کاري را که از عهده انجام آن بخوبي برمي آيند ؛ با ميل بيشتري قبول مي کنند و اين عمل به کارآيي آنها مي افزايد . اين تقسيم کار بايد در اموري باشد که عرفا نياز به آن هست؛ در اموري که فقط به خدمات يک نفر نياز هست تقسيم کار مفهومي ندارد . (71)
در مکتب اميرالمؤمنين عليه السلام تقسيم کار بر اساس شايستگيها انجام مي پذيرد . مدير امور را بر مبناي لياقت و شايستگي افراد توزيع مي کند . اگر مجاري امور، مشخص و معين نباشد و به اصل تقسيم کار توجه نشود، امور مختل مي گردد و حتي در برخي موارد اصطکاک ايجاد مي شود . وظيفه مدير و حاکم اسلامي تبيين وظايف است . رعايت اصل لياقت از احراز مشاغل بر مبناي جايگزيني روابط بر ضوابط جلوگيري مي کند .
و في الله لکل سعة و لکل علي الوالي حق بقدر ما يصلحه و ليس يخرج الوالي من حقيقة ما الزمة الله من ذلک الا بالاهتمام و الاستعانة بالله و توطين نفسه علي لزوم الحق و الصبر عليه فيما خف عليه او ثقل؛ «براي تمامي اين گروهها نزد خداوند گشايشي است و هريک به مقدار اصلاح کارشان بر حاکم حق دارند، والي نسبت به انجام وظايفي که خداوند برعهده او گذاشته است توفيق پيدا نمي کند؛ مگر به کوشش و کمک خواستن از خداوند و مهيا ساختن خود بر ملازمت حق و شکيبايي و استقامت در برابر آن؛ خواه بر او سبک باشد، خواه سنگين .» (72)
کار انجام شدني بايد به يک فرد و يا واحد اداري مناسب اختصاص يابد . مديران نبايد خود کارهاي عملي فراواني را عهده دار شوند و يا در گسترش سرپرستي مستقيم بکوشند .
پس از دسته بندي کارها بايد براي هر قسمت مسؤولي را انتخاب و حدود اختيارات او را مشخص کرد . حضرت علي عليه السلام در ادامه نامه خود به مالک اشتر مي فرمايد : واجعل لراس کل امر من امورک راسا منهم لا يقهره کبيرها و لا يتشتت عليه کثيرها؛ «اي مالک! بايد براي هر کدام از کارهايت يک رئيس انتخاب کني، رئيسي که کارهاي مهم او را مغلوب نسازد و کثرت کارها او را پريشان و خسته نکند .» (73)
امام عليه السلام همچنين در وصيت به امام مجتبي عليه السلام مي فرمايد : واجعل لکل انسان من خدمتک عملا تاخذه به فانه احري ان لا يتواکلوا في خدمتک ؛ «فرزندم! براي هريک از زيردستانت کاري تعيين کن تا اگر آن را انجام نداد او را مؤاخذه و بازپرسي کني؛ زيرا اين روش سزاوارتر است تا يکديگر را وانگذارند .» (74)
هماهنگي مدير تشکيلات با يک سلسله حرکتها و برنامه هاي منظم، واحدهاي مختلف سازمان را به يکديگر ارتباط مي دهد و عامل اصلي براي ايجاد پيوند بين افراد و واحدهاي سازمان مي باشد . هماهنگي و هم سويي در يک سازمان از چنان اهميتي برخوردار است که هرگاه در مجموعه اي وجود نداشته باشد آن مجموعه ديگر مجموعه نخواهد بود و مديري که قادر به ايجاد اين هماهنگي در سطح سازمان خود نباشد، مدير نيست . مسائلي که در هماهنگي بايد در نظر گرفته شود، عبارتند از :
1- تقويت انسجام سازمان
2- توزيع تلاشها بين همه افراد و واحدها
3- جلوگيري از اصطکاک و خنثي سازي
4- بازدهي بيشتر و بهتر در مقابل زحمت کمتر
5- سرعت بخشيدن به کارها
6- تقويت روابط انساني و افزايش محبت
در مديريت اسلامي، «وحدت» و هماهنگي از اصول بنيادي محسوب مي شود؛ زيرا «امامت» سازمان «امت» را از طريق آموزشهاي گوناگون فکري و عملي با پيوندهاي مختلف به يکديگر مرتبط مي سازد . (75)
در واقع تقسيم کار و طبقه بندي وظايف و نيز هماهنگ کردن عمليات واحدها در يک سازمان در تشکيل سازمان اهميت بسزايي دارد : يکي از طرق مؤثر، هماهنگ کردن عمليات، تقويت رياست سازمان است . هر واحد در يک سازمان مانند چشم و گوش رئيس سازمان است . يکي از اصول هماهنگي، تقابل در هماهنگي است ؛ به عنوان مثال، اگر يک سازمان از چهار واحد (الف)، (ب)، (ج) و (د) تشکيل شده باشد، کافي نيست که فقط واحد (الف) با سه واحد (ب و ج و د) هماهنگ باشد، بلکه واحد (ب) با سه واحد ديگر و همينطور ساير واحدها با واحدهاي ديگر مي توانند تضمين کننده يک هماهنگي کلان در يک سازمان باشد . (76)
تصميم گيري يکي از بزرگترين و مهمترين ارکان مديريت که مي تواند رمز شکست و يا موفقيت مدير باشد، «تصميم گيري» است . اميرالمؤمنين عليه السلام راي افراد عاقل را موجب نجات آنان مي داند : راي العاقل ينجي (77) و نيز مي فرمايد : راي الرجل ميزان عقله (78)؛ «ميزان عقل مرد، انديشه اوست .»
تصميمهاي صحيح و عاقلانه، امور مختلف سازمان را نظام مي دهد و حرکت و ارتقا به سوي اهداف را رقم مي زند؛ چه بسا «تصميم گيري» دقيق که موجب کمال سعادت انسان شمرده شود . حضرت مي فرمايند : اذا اقترن العزم بالحزم کملت سعادة (79)؛ «هنگامي که تصميم با دقت همراه شود، سعادت کامل مي شود .»
1- جريان تصميم گيري و تئوري سيستم
نقش مدير از ديد تئوري سيستم حاوي دو جنبه عمده (80) و قابل بحث مي باشد : جنبه اول : آنکه مي تواند فعاليت و وظيفه اصلي مدير در هر سازمان را به تصميم گيري در مورد مسائلي از قبيل سياستهاي اجرايي، مقررات، روشها، نيروي انساني . . . بيان نمود و جنبه دوم آنکه جريان تصميم گيري از طريق يک سيستم فعال بين «داده ها» و «ستاده ها» (81) شکل مي گيرد . در يک سيستم درست، مديران بر اساس نتايج حاصل از تصميم گيريهايشان ارزيابي مي شوند؛ معمولا مديران بنا بر ضرورت حرفه اي تصميم گيرنده اند ولي بيشتر آنان از اينکه چگونه از تحليل به تصميم برسند، ناتوانند . تصميم گيري فرايندي است که در شرايط مختلف مديران تصميمات مختلف مي گيرند که ارتباط مستقيم با «مساله يابي» دارد تا يک مدير مساله يابي نکند و مسائل را نشناسد، نمي تواند آن را حل کند؛ لذا در تعريف تصميم گيري بايد بگوييم :
«تصميم گيري فرايندي را تشريح مي کند که از طريق آن راه حل مساله معيني انتخاب مي گردد .» (82)
2- مراحل تصميم گيري
با توجه به مسائل ذکر شده در صفحات قبل، تصميم گيري نياز به شش مرحله دارد :
1- 2- تشخيص و تعيين مشکل اساسي در سيستم
2- 2- يافتن راه حل ممکن براي مشکل شناسايي شده
3- 2- انتخاب معيار و ملاک جهت سنجش و ارزيابي راه حلها
4- 2- مقايسه راه حلها با هم و بررسي نتايج هر راه حل
5- 2- سنجش راه حلها با توجه به معياري که در بند (3- 2) تعيين گرديد و نتايج بدست آمده در (4- 2)
6- 2- انتخاب يک راه حل مناسب از بين همه راه حلها (83)
به تعبير اميرالمؤمنين عليه السلام براي هر مشکلي راه حلي هست وليکن يافتن آن نياز به تدبير دارد : لکل ضيق مخرج (84)؛ «براي هر تنگنايي راه خروجي هست .»
کسي که آرا و راه حلهاي مختلف را بيازمايد، مي تواند لغزشگاهها را با ديد وسيع بشناسد .
حضرت علي عليه السلام مي فرمايد : من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء (85)؛ «کسي که از آراي گوناگون استقبال کند، لغزشگاهها را خواهد شناخت .» و نيز مي فرمايند : اضربوا بعض الراي ببعض يتولد منه الصواب (86)؛ «افکار مختلف را با يکديگر مقايسه کنيد؛ راه صحيح از آن به دست خواهد آمد .»
3- عوامل مؤثر (لوازم) در تصميم گيري
در چرخه تصميم گيري عوامل زيادي دخيل هستند . تصميم گيريها در خلا صورت نمي گيرد و عوامل محيطي، دروني، فرصت زماني، همه و همه در تصميم گيري مؤثرند . تصميمات معمولا دو بخش هستند : 1- تصميمهاي متعارف (عادي) 2- تصميهاي غير متعارف (غيرعادي .) معمولا تصميماتي که بر اساس خط مشي روشهاي اجرايي، قوانين و عادات گرفته مي شوند، از نوع متعارف هستند و وقت زيادي از مدير مي گيرند، ولي آنچه مهم است و عوامل شکست مديران را معمولا ايجاد مي کند «تصميمات غير متعارف» هستند؛ تصميماتي که در رابطه با مشکلات و وضعيتهاي غير معمول اخذ مي شوند . (87)
از جمله عوامل مؤثر در تصميم گيري عبارتند از :
الف - عاقبت انديشي و دورانديشي :
هنگام تصميم گيري بايد به عواقب و جوانب امر بينديشيم و نتايج آينده آن را لحاظ کنيم . اميرالمؤمنين عليه السلام در اين خصوص مي فرمايد : و ناظر قلب اللبيب به يبصر امده و يعرف غوره و نجده (88)؛ «چشم دل انسان خردمند پايان کارش را مي بيند و نشيب و فراز خويش را مي شناسد .»
مولوي در کتاب مثنوي موضوع عاقبت انديشي را چنين مي بيند :
حبذا دو چشم پايان بين راد که نگه دارند دين را از فساد آنکه پايان ديد احمد بود که ديد دوزخ را همينجا توبتو ديد عرش و کرسي و جنات را بردريده پرده غفلات را گر همي خواهي سلامت از ضرر چشم ز اول بند و پايان را نگر (89)
«عاقبت نگري» در کارها که در واقع نگرشي عميق به آينده است از اصل «آينده نگري» سرچشمه مي گيرد و اين اصل از اهميت فوق العاده اي برخوردار است . المؤمنون هم الذين عرفوا ما امامهم . (90)؛ «مؤمنان کساني هستند که آينده خويش را مي شناسند .»
ب - ابهام زدايي : يکي از وظايف مدير جهت ايجاد هماهنگي اين است که از هرگونه حرکتي که به اين هماهنگي ضربه مي زند، قاطعانه بپرهيزد . اسلام دين صفا، صميميت و محبت است . يکي از حرکات شيطاني که مي تواند ساختار يک سازمان را بر هم ريزد «اصل نجوي» است . در گوشي صحبت کردن يکي از اعمال شيطاني جهت فتنه انگيزي است : انما النجوي من الشيطان ليحزن الذين آمنوا (91)؛ در گوشي سخن گفتن از اعمال شيطان است و منافقان با چنين عملي مي خواهند مؤمنان را دلتنگ و اندوهناک کنند .»
مدير موفق کسي است که از هرگونه حرکت و اعمال ابهام آور و شبهه انگيز در محيط کار ممانعت و پيشگيري کند و اجازه ندهد رفتار و گفتار مشکوک و چند پهلو سازمان موفق او را به انحطاط بکشد و ذهن کارکنان را مغشوش سازد . ابهامات و شبهات ايجاد شده مي تواند در تصميمات مدير مؤثر واقع شود .
ج - مشورت : «مشورت» از ماده «شور» به معناي استخراج راي و نظر صحيح است . مشورت، عامل بازدارنده از استبداد راي و شخصيت دهنده زيردستان، مشوق و محرک افراد براي همکاري، باعث ايجاد هماهنگي صميمانه و مشارکت در عقل ديگران و به دست آوردن راي صحيح است . در اين خصوص حضرت امير عليه السلام فرموده اند :
من استبد بدايه هلک و من شاور الرجال شارکها في عقولها (92)؛ «هرکس مشورت نکرد، تباه گشت و هر که با خردمندان با تجربه شور کند با آنها در خردهايشان شريک مي شود .»
در اسلام مشاور و مشورت گيرنده حقوق متقابلي دارند . محفوظ بودن حق تصميم براي سرپرستان و شيوه مشورت از جمله اموري است که بايستي بدانها توجه شود . (93) مشاور بايد عاقل، دلسوز و با تجربه باشد . انسانهاي بخيل و حريص و ترسو نبايد طرف مشورت قرار گيرند . چنانکه اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد : اطع العاقل تغنم (94)؛ «از انسان دانا اطاعت کن تا بهره مند شوي .»
مشورت، فوايد زيادي براي مدير دارد که از آن جمله به موارد ذيل مي توان اشاره نمود (95) :
1- باعث رشد استعداد زيردستان مي شود .
2- مشورت از خطاهاي انسان مي کاهد .
3- اگر نتيجه شکست باشد، ملامت کمتري براي مدير بدنبال دارد .
4- بر اعتماد، دوستي و علاقه افراد به مدير مي افزايد .
د - قاطعيت : قاطعيت به معني فيصله دادن به امور و حل مشکلات است . اين امر با لجبازي و يکدندگي تفاوت دارد . برخي 0قاطعيت» را پافشاري بيش از حد و «عدم انعطاف پذيري» و برخي ديگر آن را سختگيري مي دانند . اميرالمؤمنين عليه السلام در اين خصوص مي فرمايد : العسر لؤم (96)؛ «فشار و سختگيري پستي است .» قاطعيت داراي دو نمود مهم است : يکي يافتن تصميمي کارساز و کامل، ديگري ابراز تصميم قاطع و بدور از شک و ترديد .
يقينا ترديد، دودلي، ترس، هوسهاي زودگذر و انتظار نزديکان فرد، استهزا و حرف مردم همه از موانع قاطعيت هستند . اميرالمؤمنين عليه السلام در اين باره مي فرمايد :
- رو تحزم فاذا استوضحت فاجزم (97)؛ «در کارها فکر کن، به محکم کاري دست خواهي يافت . پس هنگامي که امور برايت روشن شد، تصميم بگير .» و نيز مي فرمايد : قدر ثم اقطع و فکر ثم انطق و تبين ثم اعمل؛ «اندازه بگير سپس قطع کن، فکر کن و سپس سخن بگو، واضح کن و سپس عمل کن .» (98)
علل ترس و واهمه مديران در تصميم گيري و قاطعيت معمولا عبارت است از :
1- مسؤولان مافوق
2- برکناري از رياست
3- اخراج
4- بي آبرويي
5- افراد تواناي موجود در مجموعه
6- قدرتهاي مافوق خارج از مجموعه
و يقينا انساني که خدا ترس باشد از هيچ يک از اين عوامل نمي ترسد و براي خدا کار مي کند . ترسهاي بي مورد زاييده ايمان ضعيف است؛ الا ان اولياء الله لا خوف عليهم و لا هم يحزنون (99)؛ «آگاه باشيد اولياي خدا نه ترسي دارند و نه غمگين مي شوند .»
کنترل کنترل عبارت از توجه به نتايج کار و پيگيري آن براي مقايسه فعاليتهاي انجام شده و اعمال اصلاحات مقتضي بر مبناي اهداف تبيين شده است . کنترل داراي ارکاني است؛ مانند نظارت، ارزيابي و پيگيري .
1- نظارت و ارزيابي
نظارت و ارزيابي در برخي موارد آشکار و بيروني است . با بکارگيري ماموران تجسس و پيگيري مي توان امور را کنترل و ارزيابي نمود . گاهي با يک نظارت دروني مي توان افراد را معتقد به وظايف خود نمود که با نفس لوامه خود امور خود را به بررسي و ارزيابي بکشند . ناظران بيروني گاهي آشکارا و گاهي پنهاني کار خود را انجام مي دهند .
طبق فرموده اميرالمؤمنين عليه السلام خدمتگزاران توده مردم هستند و بر کنترل دائمي همه کساني که به هر نحوي به کاري گماشته شده اند، سفارش مؤکد شده است . بويژه امام توصيه فرموده است که علاوه بر آنکه مدير خود بايد ناظر اعمال آنان باشد، کار آنها را کنترل و مواظبت کند تا با سوء استفاده از قدرتي که وي به آنها داده است به رعيت ستم نکنند گروهي را نيز بايستي براي بازرسي هميشگي آنها بگمارد تا همواره او را در جريان شيوه عملکرد آنها قرار دهند . امام در قسمتي از سخنان گهربار خود خصوصيات لازم را جهت انتخاب اين بازرسان، براي مالک اشتر مي فرمايد : و ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم؛ «برآنها بازرسان و کنترل کنندگاني بگمار که به تو وفادار و راستگو باشند» (100). کلمه «عيون» به معني بازرسان و چشمهاي ناظر بر اعمال مي باشد . جهت يک ارزيابي و کنترل صحيح بايد به موارد ذيل توجه کرد :
- تعيين نتايج مورد انتظار
- تعيين استاندارد مطلوب
- تعيين شاخصها براي سنجش نتايج مورد انتظار
- تعيين نحوه و روش جمع آوري اطلاعات و آمار مورد نظر (طراحي شبکه اطلاعاتي)
- تعيين مقايسه اطلاعات جمع آوري شده و نتيجه گيري
2- پيگيري
رکن دوم کنترل، پيگيري امور ارزيابي شده، است . يقينا اگر پيگيري نباشد نقاط قوت و ضعف بررسي نمي گردد . پس از ارزيابي و رعايت شاخصهاي آن بايستي افراد شايسته مورد شناسايي و تشويق قرار بگيرند؛ زيرا عدم تشويق، ميل و انگيزه کار را از نيروهاي فعال و شايسته مي گيرد . تشويق باعث تنبيه خاطيان است؛ همانطور که امام علي عليه السلام تشويق نکردن نيکوکاران را به منزله تشويق خطاکاران مي شمارند و اين امر را لازم مي دانند .
عن علي عليه السلام : و لا يکونن المحسن و المسي عندک بمنزلة سواء فان في ذلک ترهيدا لاهل الاحسان في الاحسان و تدريبا لاهل الاسائة علي الاسائة و الزم کلا منهم ما الزم نفسه؛ (101) «هرگز نبايد افراد نيکوکار و بدکار در نظرت مساوي باشند ؛ زيرا اين کار سبب مي شود که افراد نيکوکار در کارهايشان بي رغبت شوند و بدکاران در عمل بدشان تشويق گردند و هرکدام از اينها را مطابق کارش پاداش بده .
و در جاي ديگر مي فرمايند : ازجر المسي ء بثواب المحسن ؛ (102) «خطا کار را به وسيله پاداش دادن به نيکوکار تنبيه کن .»
شايسته سالاري و صفات مديران موفق يکي از اصول اساسي در گزينش شايسته سالاري است . برخورداري از خصال و فضايل برجسته فردي بتنهايي محور گزينش يست بلکه بايد توان کاري هم در کنار آن باشد . تعهد و تخصص همراه با عشق و علاقه معيار اصلي گزينش است .
امام علي عليه السلام که تربيت يافته مکتب قرآن و پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله است، به شايسته سالاري در نظام مديريتي اعتقاد دارد : ايها الناس ان احق الناس بهذا الامر اقواهم عليه و اعلمهم بامرالله فيه ؛ «اي مردم همانا سزاوارترين مردم به امر خلافت و رهبري امت تواناترين بر اداره آن و دانا به فرمان خداوند در فهم مسائل است .» (103) و نيز مي فرمايد : من احسن الکفاية استحق الولاية ؛ «آن کس که از عهده امور بدرستي برآيد، شايستگي ولايت و رهبري را دارد .» (104)
مدير لايق و موفق کيست؟ 1- وقار و هيبت مدير :
انبيا و پيامبران الهي و همه امامان معصوم عليهم السلام بويژه اميرمؤمنان که اسوه يک مدير موفق است، از هيبت و وقار خاصي برخوردار بوده اند؛ زيرا خداوند در قرآن مي فرمايد : لله العزة و لرسوله و للمؤمنين ؛ «عزت و شوکت از آن خدا و رسولش و مؤمنان است .» (105)
بديهي است انسانها هيچگاه بدون ملاک خاصي در برابر افراد به خضوع درنمي آيند . کليه کمالات معنوي و روحي انسانها آنها را بر ديگران سلطه و تفوق مي دهد . بديهي است مديريت الهي توام با هيبت، قدرت و وقار بوده و زيربناي آن تقوا و خلوص مدير است . تا آدمي به زيور تقوا و ايمان راستين آراسته نباشد، به چنين وقار و هيبتي دست نمي يابد؛ بنابراين مديري که مهر و محبتش بر دلهاي همگان سايه افکنده باشد، بايد با تمام وجود در خدمت فرمانهاي الهي باشد؛ زيرا به ميزان اجراي اين فرمانها هيبت او افزايش مي يابد .
2- مشارکت :
يکي از ويژگيهاي مدير موفق آميختن قوانين خشک و غير قابل انعطاف با مهر و عطوفت است . موفقيت در اين کار نشانگر هنروري مدير است . رعايت قانون، مسؤوليت مدير و برخورد عاطفي او انسانيتش را تثبيت مي کند . اميرالمؤمنين در نامه اي به فرماندارش - عثمان بن حنيف - بخاطر شرکت در ميهماني شامي که فقرا از آن مجلس رانده شده بودند، مي فرمايد : ا اقنع من نفسي بان يقال اميرالمؤمنين و لا اشارکهم في مکاره الدهر؟ (106)؛ «آيا قناعت کنم به اين که مردم مرا اميرالمؤمنين بگويند در حاليکه در سختيهاي روزگار و تلخيهاي آنان با آنان شريک نباشم؟»
در خطبه اي ديگر نيز بيان فرموده اند که مديران و حکام بايد با جلوگيري از اسراف و تجمل پرستي، مشارکت و همدلي خود را با فقرا و نيازمندان سازمان تحت اداره خود اعلام کنند . (107)
3- تواضع :
انسانهاي متواضع هرچه درخت وجودشان پربارتر گردد، متواضعتر مي شوند . مدير اسلامي شخصيت خودساخته خويش را در کنار خصلتهاي انساني پرورش داده و هرگز احساس ضعف و بي ثمري نمي کند . او براي مقام و منصب اصالت قائل نيست؛ بلکه اصل اساسي را رضايت الهي مي داند . خداوند در تبيين اين صفت مديريتي خطاب به پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد : و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنين . (108)؛ «اي پيامبر! در مسند مديريت و رهبري بالت را براي مؤمنان و پيروانت فرود آور .»
امير مؤمنان نيز در خصوص رعايت اين اصل اخلاقي که ضامن اجراي ضوابط در مسند مديريت است، مي فرمايد :
- التواضع زينة الحسب (109)؛ «زينت بزرگواري، تواضع و فروتني است .»
- عليک بالتواضع فانه من اعظم العبادة (110)؛ «بر تو باد فروتني! پس همانا فروتني از بزرگترين عبادتهاست .»
. . . - و مشيهم التواضع (111)؛ «راه رفتنشان فروتنانه است .»
4- وفاي به عهد :
وفاي به عهد از اوصاف فطري انسانها و پيمان شکني از ويژگيهاي بارز منافقان است .
مولي الموحدين عليه السلام در عهدنامه مالک اشتر وفاي به عهد را از مهمترين فرايض خدايي مي داند .
و ان عقدت بينک و بين عدولک عقدة او البسة منک ذمة فحط عهدک بالوفاء و ارع ذمتک بالامانة و اجعل نفسک جنة دون ما اعطيت فانه ليس من فرائض الله شي ء الناس اشد عليه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت ارائهم من تعظيم الوفاء بالعهود؛ «اگر پيماني بين تو و دشمن منعقد گرديد يا در پناه خود او را امان دادي، به عهد خويش وفا دار باش و بر آنچه به عهده گرفتي امانت دار باش و جان خود را سپر پيمان خود گردان! زيرا هيچ يک از واجبات الهي همانند وفاي به عهد نيست . همه مردم جهان با تمام اختلاف آرائي که دارند، حتي در زمان جاهليت به عهد خود وفادار بودند .» (112) شايستگي، مهرباني، کارداني و رحمت از جمله اوصاف اين مدير لايق جهان تشيع است که رمز موفقيت ايشان در فتوحات اسلامي بخصوص فتح کشور يمن، بدون جنگ و خونريزي به شمار مي آيد . (113)
فصل چهارم : تئوري سيستم و مناسبات انساني در مديريت اسلامي
1- وحدت بزرگترين اصل در مناسبات اسلامي - انساني با توجه به اهميت موضوع مناسبات انساني در اسلام، نيروها، اشيا و افراد بايد از روياروييهاي کاهنده و مخرب بپرهيزند و راهي به سوي وحدت، همفکري همسويي و يگانگي طي نمايند؛ بديهي است که براي يافتن اين وحدت در مناسبات اسلامي بايد به مصداق «تعرف الاشياء باضدادها» مراجعه کرد . در زمينه پيوندها و مناسبات راهي جز رو کردن به قانون جهان شمول حرکت به سوي «الله» نيست و بايد هماهنگ با جهان، کليه ارتباطات را با (الله) برقرار کرد . «لااله الاالله» رمز وحدت و اصل اجتناب ناپذير در مناسبات انساني است . آنچه ما از توحيد نظري و عملي مي گوييم چيزي جز جايگزين کردن روابط توحيدي به جاي انحا و انواع مناسبات غير توحيدي نيست . (114)
2- نگاهي گذرا بر مناسبات انساني در مديريتهاي غربي - شرقي با بررسي و مطالعه پيرامون شيوه هاي عملکرد مديران و حکام در سراسر جهان به اين نتيجه مي رسيم که مديران موفق که ايده توحيدي دارند و از باورهاي ديني تبعيت مي کنند، در اعمال و رفتارشان نيز آن را به کار مي گيرند . کساني که از تئوري «اومانيسم» (انسان محوري) در اجراي قوانين بهره مي گيرند، به مسائلي همچون «سازمان گرايي» ، «اجبار و تحکم» ، «افزون خواهي» مبتلا مي شوند که از آفات عمده مديريت است .
در خطوط اصلي اجرايي مديريت امروز که بر اساس تفکر «ماکياولي» «تيلوريسم» «ماکس وبر» است، سلطه طلبي و برتري جويي يک امر عادي و ذاتي است؛ بنابراين طبيعي است که انسان براي رفع عطش برتري جويي خود اقدام کند تا با سلطه و توانايي بتواند به ايده آل خود برسد . (115)
بنا بر عقيده ماکياولي تنها با تقوا، انسانيت و عفت نمي توان به موفقيت و کاميابي رسيد . در رد اين نظريه بايد به اين آيه قرآن اشاره کنيم که اينگونه افراد همواره امور خود را «اصلاح» مفاسد جامعه مي دانند : و اذا قيل لهم لا تفسدوا في الارض قالوا انما نحن مصلحون . الا انهم هم المفسدون و لکن لا يشعرون؛ «هرگاه به آنها گفته مي شود در روي زمين فساد نکنيد مي گويند اين است و جز اين نيست که ما همان اصلاحگرانيم . بدانيد که آنها همان مفسدان هستند و ليکن شعور ندارند .» (116)
طبق نظر تيلور بايد افرادي را يافت که داراي قدرت جهاني بسيار و رشد فکري اندک باشند؛ در واقع با زور بازوي خود و با اطاعت کورکورانه بتوانند حاصل کار را افزايش دهند . از نظر ما انسان، ماشين نيست؛ بلکه خالق همه ماشينها و مسلط بر آنها مي تواند باشد . (117)
تيلوريستها افراد انسان را همچون «گوريلهاي هوشيار» مورد ملاحظه قرار مي دهند؛ اما از نظر اسلام، انسان، ماشين نيست بلکه خالق آن است؛ او «خليفة الله» و اشرف مخلوقات است و در مقام «لقدکرمنا بني آدم . . . و في احسن تقويم» قرار دارد .
3- تئوري عشق و محبت در مناسبات انساني و مديريت اسلامي انسان موجودي اجتماعي است و اجتماع نيز همچون شبکه اي درهم تنيده از روابط انساني است . آنچه در ارتباط بين انسانها حرف اول را مي زند محبت و عشق است . ماهيت ارتباط آدميان در سطح نيازهاي جسماني باقي نمي ماند؛ بلکه فراتر از آن به گستره محبت و عشق مي رسد . اين تکامل در ماهيت ارتباطات تا بدانجاست که اراده آدمي، حرکت او به سوي هدف و انجام کار از نوع علاقه و محبتي است که بدان موضوع دارد . اين واقعيتي انکارناپذير است که اگر انسان به امري دلبستگي داشته باشد، بي شک تلاشي پيگير در جهت رسيدن به آن خواهد کرد . محبت در ايدئولوژيها و فرهنگهاي مختلف، معاني خاصي دارد . طبيعي است که ماهيت ارتباطات در فرهنگ ديني رابطه اي زايشي با ارزشهاي برخاسته از پذيرش قادر مطلق براي هستي دارد . ارزشهاي متعالي، تعيين کننده نوع ارتباطات هستند؛ در همين زمينه رابطه انسان با خدا نيز از مقوله محبت و عشق است، تعريف مي شود : «يحبهم و يحبونه» (118).
تا آنجا که شرط وصول به لقاءالله اين است که آدمي علاقه و محبت خود را خاص خداوند کند و به غير خدا عشقي نورزد و آرامش ظاهري و باطني انسان در گرو علاقه تام او به خداوند باشد . (119) از طرفي اراده برخاسته از محبت است . همانگونه که اگر کراهت و انزجار نباشد، ترک و پرهيز نيست، اراده اي که در طول اراده خداوند باشد، در جهت انجام تکاليف مي تواند انسان را به فلاح و رستگاري برساند .
در جواب اين پرسش که علي عليه السلام چگونه خدا را شناخت که دوست خدا شد و سپس در راهش سرسپرد و همه کارهايش عبادت خدا بود و اگر مي خواهيم بدانيم چگونه وي هم در سجاده زهد، حق را مي جست «وفزت و رب الکعبه» گفت بايد اذعان کنيم که او در اثر توحيد افعالي هرگز چيزي را بد نمي ديد . (120)
حب به مطلق حب به اجراي امر مطلق اراده در جهت اجرا عمل به تکليف رسيدن به کمال
الگوي عمل منبعث از عشق و محبت (121) حضرت امير عليه السلام در مورد رسيدگي مسؤول به وضع افراد سازمانش مي فرمايد : از حال آنان جويا باشد، آنچنان که پدر و مادر از فرزندانشان تفقد مي کنند .
بايد بدانيم که خوشرفتاري و محبت عامل جذب ديگران است؛ البته اين محبت و خوش رفتاري بايد ظهور و بروز بيروني هم داشته باشد . يک مدير و مسؤول وقتي مورد اعتماد کارکنان قرار مي گيرد و آنها او را ملجا و حامي خود مي داند که محبت و خيرخواهي او را باور کرده باشند . محبت و احسان به ديگران اقتضا مي کند که مسؤول در اختيار افراد باشد تا بتوانند با او ارتباط برقرار کنند : من تالف الناس احبوه (122)؛ «هرکس با مردم انس و الفت داشته باشد، دوستش مي دارند .»
در الگوي ارائه شده، زماني رابطه تعاملي بين محبت و معرفت در نيل به کمال وجود دارد که برگرفته از ايمان و تقوي باشد . اگر انسان به حلقه محاسبه و مراقبه در اين الگو توجه کند، مي تواند مسير خود را در يک ساختار مديريت اسلامي بيابد . (123)
الگوي تعاملي رفتارهاي برخاسته از محبت و معرفت معرفت نيز از مقوله محبت است . اگر مدير خود را متصل به درياي حق مي داند، بايد در مقام عمل زيردستان خود را به عنوان تجلي حق بنگرد؛ ابتدا با اهرم جذب و محبت اعمال مديريت کندو سپس بر قلوب آنان حکومت کند؛ زيرا عشق و محبت قبل از قوانين حاکم بر روابط انساني و در واقع ضامن اجراي قوانين هستند . تنها ارتباطاتي که با محبت آميخته و براي سودرساني به ديگران باشد، مي تواند به بالاترين سطح اثربخشي دست يابد . ارتباطات مبتني بر محبت بطور طبيعي رفتار محبت آميز را به گيرنده پيام و مجريان قانون القا کرده رفتاري محبت آميز در او ايجاد مي کند که ارزشي الهي دارد .
خلل پذير بود هر بنا که مي بيني بجز بناي محبت که خالي از خلل است (سعدي)
سخن آخر اينکه مبنا و پايه مديريت ديني و اسلامي مبتني بر آميختگي معرفت و محبت است؛ به يقين مديري لايق و تواناست که بتواند با رسوخ در قلب کارکنان خود آنها را به تلاش و کوشش پيگير وادار نمايد؛ زيرا محبت و ايجاد علاقه در انسانها از ارکان حيات طبيعي جوامع انساني است و مي تواند به عنوان يکي از عوامل افزايش دهنده کيفي در سطح يک سازمان و اداره باشد . با ايجاد عشق و باورهاي قلبي، انسان با تمام وجودش به کار دل مي بندد و در راه رسيدن به اهداف تلاش مي کند . در واقع بايد گفت روح حاکم بر سازمان و مجموعه قوانين، عشق و محبت و باورهاي قلبي است که هدايتگر و ضامن اجراي قوانين است .
خلاصه کلام : مقاله با بررسي جايگاه علم مديريت و نظريه ها و مکاتب کلاسيک، نئوکلاسيک، نوين و اسلامي، گامي در تطبيق رويه ها و ديدگاهها برداشت تا به اثبات برساند که تئوري مديريت از ديدگاه امام علي عليه السلام مبتني بر اهداف و مباني و عناصري است که حول محور برنامه ريزي، سازماندهي، تصميم گيري، هماهنگي، تفويض اختيار، کنترل و نظارت مي چرخد . يقينا مديراني موفق هستند که علاوه بر ارکان فوق به مهارتها و تواناييهايي دست يازند که عوامل پيش برنده مديريت هستند؛ نظم، دقت، تواضع، وقار و هيبت، و از همه مهمتر محبت و عشق از اصلي ترين لوازم و عوامل در مناسبات انساني و اسلامي است . و بايد گفت : تئوري حضرت امير عليه السلام مبتني بر مديريتي حاکي از عشق و محبت به ذات اقدس الله است که همين محبت را نثار همه انسانهايي مي کند که خود والي، زمامدار و مدير آنهاست .
59% ملاقاتهاي برنامه ريزي شده
10% ملاقاتهاي برنامه ريزي نشده
3% بازديد
22% کارهاي جاري
6% پاسخ به تلفن
چکيده با توجه به اهميت و جايگاه مديريت در نظامها و سازمانهاي بين المللي و ترويج مديريت نوين بر آن شديم تا با تبيين ديدگاههاي ارزشمند امام علي عليه السلام به عنوان مديري مدبر و کارآمد در تشکيل نخستين حکومت اسلامي - شيعي گامي هرچند کوتاه در احياي اين تفکر شيعي برداريم؛ چرا که امروزه جزئيات اين مباني ديني به عنوان يک نظريه جديد علمي و کاربردي با موفقيت قابل اجرا است . مقاله حاضر با بررسي بيش از 65 منبع داراي دو بخش عمده است : بخش اول به تبيين مباني علم مديريت، معرفي مکاتب و ارائه نظريه هاي کلاسيک و نئوکلاسيک و نوين پرداخته است که مي تواند زمينه تطبيق اين نظريه را با افکار و آراي اميرالمؤمنين عليه السلام مهيا کند . بخش دوم نيز به تبيين تئوري و مباني اعتقادي حضرت امير عليه السلام در مديريت و عناصر و ارکان آن - سازماندهي، برنامه ريزي، کنترل، نظارت، هماهنگي - شايسته سالاري و ويژگيهاي مديران موفق به بررسي اقسام سوء مديريت و معضلات نظام مديريتي مي پردازد . ذکر نمونه هاي موفق، نقش مناسبات انساني، و از همه مهمتر مديريت عشق و خصوصيات اين مديريت از ديگر موضوعات مطرح شده در اين مقاله است .
حمد و ستايش خداي را که توفيق نگارش اين مقاله را عنايت فرموده؛ مقاله اي که تحت عنوان تئوري مديريت از ديدگاه امام علي عليه السلام و با الهام و تعمق در نهج البلاغه و کتب ارزشمند ديگر تدوين يافته است . به بهانه اين کلام تفحصي در نهج البلاغه نمودم؛ کتابي که رزمندگان آن را کتاب شجاعت مي خوانند و اهل دل آن را کتاب اشک و عشق مي دانند ولي تعبير زيباي حضرت امام خميني رحمه الله که نهج البلاغه را افتخار مکتب تشيع مي دانند، از همه رساتر و گوياتر است؛ چرا که در سير تطور حکومتها و خلافتها همواره تشتت آرا و عقايد منجر به اعمال روشهايي خلاف سير انسانيت و وحدانيت الهي گرديده است و در اين ميان صاحب نهج البلاغه مولي الموحدين الگوي تمام عيار مديريت و خلافت و امامت در لابلاي مفاهيم عميق خود به بيان عناصر، ارکان، وظايف، اهميت و شيوه هاي مديريت پرداخته اند که ما نيز اميد آن داريم در اين مجال کوتاه پيمانه اي از اين اقيانوس بيکران علم و معرفت برگيريم .
بخش نخست : ديباچه اي بر علم مديريت و جايگاه آن همراه با بررسي مکاتب مديريتي
فصل اول : علم مديريت و تعريف آن در مکاتب مديريتي
1- مديريت و معاني آن معناي لغوي مديريت «اداره کردن» است و مدير يعني اداره کننده، که اسم فاعل از مصدر اداره بر وزن اقامه مي باشد . (1) پس مدير يعني گرداننده و مديريت يعني گرداندن يک دستگاه، اداره، شهر يا . . . ، در جهت هدف خاص خودش؛ اين تعبيري از مديريت مطلق است که قريب الافق با وظايف روابط عمومي است؛ زيرا قبل از آنکه علوم مديريت تنظيم شود و شکل بگيرد، روابط عمومي مدتها بازوي شخصيتهاي تاريخ در اداره امور کشورداري بوده است . (2)
در متون اسلامي کلمه مدير نيامده ولي به کلمه مدبر اشاره شده است : فالمدبرات امرا (3) برخي از مفسران نيز اشاره به مديريت ملائکه دارند و ملائکه را مديران جهان مادي معرفي مي کنند . (4) البته لازمه مديريت، تدبير است زيرا تا کسي تدبيرکننده (مدبر) نباشد، نمي تواند مدير باشد .
2- تعريف علم مديريت در سير تحول دانش مديريت طي قرون و سالهاي اخير، کوششي مداوم در جهت يافتن عناصر مشترک در تصميم گيري و اداره سازمانها مشاهده مي گردد که اساس علم مديريت را تشکيل داده است .
پيشرفت علم و تمدن در زمينه هاي گوناگون زندگي جوامع بشري، همواره پيچيدگيهاي روزافزوني را از نظر تشکيلات و اداره در سازمانها به وجود آورده است که باعث تجديد نظر پژوهشگران علوم مديريت در اصالت تئوري مديريت شده است . (5)
از نظر سنتي مديريت عبارت است از : «به کار گرفتن کليه امکانات موجود در موقعيتي خاص به منظور رسيدن به هدف يا هدفهاي مشخص .»
تعريف سنتي مديريت مبتني بر قبول اصول منطق (6) و اعمال منطقي است . جيمز تامپسون (7) ضمن مطالعات خود در مورد سازمان به اين امر اشاره مي کند که اصل منطق سبب محدود کردن دامنه عمليات مديريت مي شود و اعمال سازمان منحصرا بايد در آن محدوده صورت گيرد (8).
يکي از مشخصات جديد و پديده هاي بارز رشته مديريت که از اهميت اصل منطق تئوري سنتي مي کاهد، مساله «عدم وجود ، جيمز تامپسون و پرفسور تي دانکن (11) نشان مي دهد که پيشرفت سريع تکنولوژي و تغييرات محيطي عوامل اصلي در محيط و شرايط کار سازمانهاست . يافتن عوامل مشترک در تصميم گيري و اداره سازمانها نياز به اتخاذ «روش علمي» دارد . با توجه به آنچه گذشت، تئوري مديريت براساس تعريف زير پايه گذاري مي گردد :
«مديريت دانشي است براي چگونگي اداره و هدايت سازمان جهت رسيدن به نتايج مطلوب .» (12)
توجه اساسي علم مديريت به اخذ تصميمات صحيح، با توجه به روابط موجود ميان هدفهاي مطلوب و امکانات سازمان مي باشد . از نظر دانش مديريت وظيفه اصلي يک مدير (13) تصميم گيري به روش علمي، با اتکا به باورهاي الهي است . ضمن آنکه در علم مديريت جهت مسائل و مشکلات کيفي، روشهاي کيفي وجود دارد، روشها و تکنيکهاي کمي نيز به چشم مي خورد . در علم ديريت خواه روشهاي کمي يا کيفي مورد نظر باشد، براي اتخاذ تصميمات منطقي و در نتيجه ايجاد طرحهاي مناسب عملياتي به طريقه علمي و تجربي از بررسي عمليات استفاده مي گردد . بطور خلاصه تعريف علم مديريت اسلامي را، شايد بتوان بدينگونه قالب بندي کرد :
باورهاي الهي و معارف ديني برنامه ريزي و سازماندهي تصميم گيري مهارتهاي مديريتي همراه با خلاقيت توليد يا اجراي طرح
به تعبير ديگر مديريت را مي توان متاثر از نظام ارزشي حاکم بر آن سازمان دانست؛ (14) بطور خلاصه مديريت در يک نظام ارزشي عبارت از : فرايند به کارگيري مؤثر و کارآمد منابع مادي و انساني در برنامه ريزي، سازماندهي و بسيج منابع و امکانات، هدايت و کنترل است که براي دستيابي به اهداف سازماني و بر اساس نظام ارزشي مورد قبول صورت مي گيرد . اين تعريف پنج محور دارد :
1- مديريت يک فرايند است .
2- مفهوم نهفته مديريت، هدايت تشکيلات انساني است .
3- مديريت مؤثر، تصميمات مناسب مي گيرد و به نتايج مطلوب مي رسد .
4- مديريت کارا، به تخصيص و مصرف مدبرانه منابع گويند .
5- مديريت بر فعاليتهاي هدفدار تمرکز دارد .
3- مديريت چيست ؟
1- 3- مديريت امانت است مسند مديريت، امانتي الهي است که به مدير سپرده شده است و او بايد از اين امانت الهي بشدت مراقبت کند . مولاي متقيان علي عليه السلام درباره اين امانت الهي مي فرمايد :
. . . و ان عملک ليس لک لطعمة و لکنه في عنقک امانة و انت مستدعي لمن فوقک . ليس لک ان تقتات في رعية و لا تخاطر الا بوثيقة و في يديک مال من مال الله عز و جل و انت من خزانه حتي تسلمه الي و لعلي ان لا اکون شر ولاتک لک و السلام؛ «مديريت و حکمراني براي تو طعمه نيست؛ بلکه امانتي بر گردن تو است و کسي که از تو بالاتر است از تو خواسته تا نگهبان آن باشي . وظيفه نداري که در کار مردم به ميل و خواسته شخصي خود عمل کني، يا بدون ملاک معتبر و فرمان قانوني، به کار بزرگي ست بزني . اموالي که در دست توست از آن خداوند مي باشد و تو خزانه دار هستي تا آن را به من بسپاري . اميدوارم که براي تو بدترين فرمانرواها نباشم . و السلام .» (15)
مرحوم علامه طباطبايي رحمه الله در تفسير الميزان اين امانت الهي را چنين تعريف مي کند : الامانة شي ء يودع عند الغير ليحتفظ عليه ثم يرده الي من اودعه؛ «امانت چيزي است که براي نگهداري به ديگري سپرده مي شود تا وي بر آن محافظ باشد و پس از محافظت به امانت گذار، باز گرداند . (16)»
2- 3- مديريت تکليف است نه حق حق و تکليف دو مقوله اند که در يک سو حرکت مي کنند؛ حق به معني استفاده، بهره و سود و تکليف، به معني وظيفه است .
در نظام اسلامي، واگذاري، قبول و احراز مناصب اجتماعي و مديريتي تکليف است؛ نه حق يا وسيله سودجويي . (17)
3- 3- مديريت يا رياست ؟ مدير بايد مديريت را براي خدمت بخواهد؛ به عبارت ديگر خدمت نبايد وسيله اي براي حاکميت باشد؛ بلکه حکومت بايد وسيله اي براي خدمت باشد .
مدير قبل از آنکه رياستمدار باشد، خدمتگزار است و با تيغ تيز مديريت در جهت خدمتگزاري، اقامه حق و عدل و دفع باطل و ظلم مي کند .
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله فرمود : هرگاه سه نفر با هم به سفري رفتيد، توافق کنيد و يکي را رئيس کنيد .
و گفتار حضرت علي عليه السلام در عهدنامه مالک اشتر (18) نيز گوياي اين امر است . رياست مستلزم مديريت است . رئيس بايد بتواند اداره کند؛ اداره کردن نيز تدبير مي خواهد و رئيس و مدير بايد اهل تدبير و دورانديشي باشد و بتواند دبيري کند . مسلم است که مدير بيش از آنکه حاکم باشد، هادي است . چنين مديراني مديريتي آميخته با هدايت و حکومت دارند .
حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد : و لا تکونن عليهم لعبا ضاريا تغتنم اکلهم؛ «مبادا در منصب مديريت برخوردهايت با آنان مانند جانور درنده اي باشد که خوردنشان را غنيمت شمري .» (19)
4- ضرورت و اهميت مديريت در اسلام مديريت يکي از ارکان زندگي اجتماعي است؛ زيرا در اجتماع، منافع و مقاصد افراد و سرنوشت اشخاص با يکديگر ارتباط و اشتراک پيدا مي کنند . ضرورت مديريت در زندگي اجتماعي تا آنجاست که حتي بسياري از حيوانات که بصورت اجتماعي زندگي مي کنند براساس فرمان غريزه، مديري را برمي گزينند . حال انسانها که بصورت اجتماعي زندگي مي کنند، بطريق اولي نيازمند سازماندهي، برنامه ريزي و سيستمي هستند که بتواند آنها را به اهدافشان رهنمون سازد . مديريت و راهکارهاي آن و تربيت مديران لايق از اهم مباني فکري ديني محسوب مي شود . انسان نمي تواند به گونه اي ناموزون و همچون وصله اي ناهمرنگ در جهان هستي زندگي کند . او به همان اندازه که از نظام، تشکيلات و مديريت فاصله گيرد با شکست و ناکامي روبرو خواهد شد و محکوم به فناست . (20)
تشيع و ضرورت مديريت در تفکر شيعي، ضرورت مديريت را بايد در امامت جستجو کرد؛ زيرا امامت از نظر شيعه، به عنوان يک اصل اعتقادي، چيزي جز مديريت جامع و کامل نيست : الامامة رياسة عامة في امور الدين و الدنيا؛ «امامت، رياستي عمومي در امور دين و دنياست .» (21)
شجره طيبه امامت، ريشه در زمين وحي دارد و با آب عصمت و طهارت سيراب مي گردد و از نور وجودي نبوت تغذيه مي کند و شاخه هاي سرسبزش بر سر امت اسلامي و جامعه بشري سايه مي افکند؛ مديريت يکي از شاخه هاي اين درخت تناور است . امير مؤمنان عليه السلام مي فرمايد : فبعث فيهم رسله و واتر اليهم انبيائه . . . ليثيروا لهم دفائن العقول؛ «خداوند پيامبران خود را در ميان مردم برانگيخت تا با مديريت خويش ذخاير پنهان استعدادها را استخراج کنند .» (22)
در نظام اداري و اجتماعي اسلامي، مديريتها از امامت ريشه مي گيرند؛ در واقع بايد گفت : مشروعيت مديريت در جامعه ديني ناشي از پيوندي است که با امامت دارد . هرگاه اين رابطه قطع گردد، کليه حرکتها مشروعيت و خاصيت خود را از دست مي دهند .
آنچه که بايد بدان اشاره کرد، اين است که مشکل جامعه ما مشکل «کمبودها» نيست، بلکه مشکل «ضعف بعضي از مديريتها» است که هرگاه با الهام از مباني معنوي اسلام اصلاح گردد، بسرعت مي توان بر مشکلات فايق آمد .
فصل دوم : نقش رهبري و تعليم و تجربه در مديريت
1- رهبري اصل تفکيک ناپذير مديريت اسلامي آنچه امروزه تحت عنوان رهبري (23) مطرح است، جايگاه ويژه اي را فراتر از کاربرد سياسي آن در امور دولتي، بازرگاني، صنعتي و از همه مهمتر مديريت علمي به خود اختصاص داده است . در زمينه مديريت، رهبري، اصلي تفکيک ناپذير از مديريت است؛ زيرا اگر بپذيريم که رسالت مدير اسلامي بر اساس تعالي و توليد است، تعالي انسانها جز با برخورداري از صفات رهبري ميسر نيست . و به عبارت ديگر، افزايش توليد و تکامل کمي و کيفي آن جز با حضور يک مدير رهبر امکان پذير نيست .
بدين ترتيب که مدير اسلامي داراي دو رسالت «تعالي» و «توليد» در درون سازمان است . مکتب منبع تغذيه فکري و روحي مدير جهت تحقق اهداف عالي و مقدس در درون سيستم است و بهره وري اکتشافي است . وليکن رسالت ديگر «مدير» يعني «توليد» در درون يک سيستم، متکي و متصل به علوم و پيشرفت آن است؛ لذا مدير اسلامي براي بهره وري در زمينه توليد، بايد در جريان پيشرفت علوم دنيا نيز قرار داشته باشد . هنر مدير اسلامي نيز اين است که توازن و تعادل بين «تعالي» و «توليد» را در صحنه زندگي اجتماعي حفظ کند . (24)
2- نقش تعليم و تجربه در مديريت شکوفايي سرشت مديريت در انسانها به دو عامل تعليم و تجربه نيازمند است . حتي رهبران الهي و انبيا نيز همراه با هدايت الهي تعليم ديده و تجربه مي اندوخته اند .
استاد شهيد مرتضي مطهري در يادداشتهاي خود چنين آورده است : برخي معتقدند علت اينکه پيامبران حنيف چوپان بوده اند، اين است که تمرين رهبري کنند و مخصوصا فاصله فکري آنها با امت، آنان را از رهبري مايوس نکند؛ البته هر رهبري فطري غير معصوم نيازمند تجربه و تعليم است . وقتي پيامبران تمرين چوپاني مي کنند، تکليف ديگران روشن است . (25)
تعليم و تجربه دو عامل اساسي براي شکوفايي استعداد و فطرت امامت، رهبري و مديريت است . و نياز رهبر به اين دو عنصر چه در جهت امامت نور و چه در جهت امامت نار قطعي و غير قابل ترديد است . و عنصر سومي هم هست که قرآن بدان اشاره مي کند .
3- نقش شرح صدر در مديريت شرح صدر در کنار تعليم و تجربه لازمه مديريت است و انسان را به سوي تکامل، پويايي و انسانيت سوق مي دهد .
شرح صدر ظرفيت فکري و روحي است . به تعبير قرآن هرگاه ظرفيت رواني انسان براي پذيرش حق گسترش يابد، نورانيت و بينشي براي او حاصل مي شود که در پرتو آن، حرکت انسان در جهت تکامل خود و جامعه تصحيح مي گردد .
افمن شرح الله صدره للاسلام فهو علي نور من ربه؛ «آيا کسي که خداوند ريشه اش را براي پذيرش اسلام گسترده ساخته و در نتيجه با نور الهي گام برمي دارد همانند انسان تاريکدل است؟» (26)
مولي الموحدين در روايتي مي فرمايد که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله در دعاي روز عرفه از خداوند مي خواست : اللهم اجعل في قلبي نورا و في سمعي نورا و في بصري نورا . اللهم اشرح لي صدري و يسرلي امري ؛ «خدايا! در قلبم نور، در گوشم نور، و در ديده ام نور بگذار! خدايا سينه ام را گشاده و کارم را آسان ساز!» (27)
4- مديريت امري فطري است يا اکتسابي؟ آيا مديريت دانشي است مانند خواندن و نوشتن که همگان مي توانند آن را بياموزند؟ آيا مديريت احساسي همچون شعر سرودن است؟ آيا ريشه در فطرت انسانها دارد و يا امري اکتسابي است؟ مديريت مانند سرودن شعر است که برخي ذوق آن را دارند و برخي ندارند . عده اي ممکن است دانش سرودن شعر را فرا بگيرند؛ ولي شاعر نشوند . تعليم و تجربه در سرودن شعر تنها براي کساني مفيد است که بطور فطري ذوق شعري داشته باشند . مديريت نيز با خون انسانها آميخته است . در واقع بايد گفت بينش مديريت و رهبري در برخي از انسانها فطري است و برخي سرشت مديريتي ندارند . به کسي که سرشت مديريتي ندارد در هيچ مدرسه اي نمي توان مديريت آموخت . ممکن است او فيلسوف توانايي بشود، ليکن بي ترديد مدير و رهبر خوبي نخواهد شد . دانش مديريت را فرا خواهد گرفت ولي هنر مديريت را نخواهد يافت . (28)
فصل سوم : معرفي اجمالي مکاتب و تئوريهاي مختلف در مديريت
الف) مکتبهاي مديريت دانش مديريت مبتني بر سير تحولي است که بنا به گفته دانشمندان اروپايي ريشه در انديشه ها، تجربه ها و نوشته هاي پشتيباني دارد که بويژه در سده بيستم به اين مهم همت گماشتند . وليکن ما امروز برآنيم که از مظلوميت ابرمرد تاريخ تشيع، اميرالمؤمنين عليه السلام سخن برانيم که بحق بنيانگذار علم مديريت و شيوه هاي صحيح حکومتداري بوده اند؛ هموکه اصول و مباني مديريتش بر پايه اعتقادات الهي، احياي ارزشها، نظم، برنامه ريزي عدالت و مساوات و . . . بود . در اين مجال کوتاه به بررسي اجمالي مکاتب مديريت مي پردازيم ؛ سپس تئوري مديريت امام علي عليه السلام را تبيين مي کنيم .
بررسيهاي تاريخي نشان مي دهد که اداره اماکن و سازمانها از دوره هاي پيشين در نزد مصريان، چينيان، ايرانيان، روميان و سايران داراي بينشي خاص بوده است .
1- نظريه هاي مکتب کلاسيک اين مکتب شامل سه نظريه است :
1- نظريه مديريت علمي
2- نظريه اصول گرايان
3- نظريه بوروکراسي
1- 1- نظريه مديريت علمي (29) صاحب اين نظريه فريدريک وينسلو (30) تيلور مي باشد . مديريت تيلور (31) مبتني بر چهار اصل است :
1- براي يافتن بهترين راه حل مي توان مشاغل را مشاهده و تجزيه و تحليل کرد .
2- براي هر شغل مي توان بهترين کارکن را به گونه اي علمي برگزيد و آموزش داد .
3- با پرداخت مزد تشويقي - بر پايه ميزان توليد مي توان بالاترين مقدار توليد ممکن را بدست آورد .
4- مدير، مسؤول برنامه ريزي، آماده سازي کار و کنترل است و کارکنان بايد تنها دستورات را انجام دهند . اين مديريت جنبه مکانيکي معيني دارد .
2- 1- نظريه اصول گرايان در بحبوحه جنگ جهاني اول، افرادي نظير هنري فايول (32) فرانسوي تجربيات خود را در کار مديريت بصورت اصول چهارده گانه ارائه دادند :
1- تقسيم کار؛ 2- اختيارات ؛ 3- انضباط ؛ 4- وحدت فرماندهي؛ 5- وحدت مديريت ؛ 6- وابستگي منافع فردي به هدف کلي ؛ 7- جبران خدمات کارکنان ؛ 8- تمرکز ؛ 9- سلسله مراتب ؛ 10- نظم ؛ 11- عدالت ؛ 12- ثبات ؛ 13- ابتکار عمل ؛ 14- احساس يگانگي .
POSDCORB(35) که مخفف برنامه ريزي، سازماندهي، کارگزيني، هدايت، هماهنگي، گزارش دهي و بودجه بندي است، جمع بندي کردند .
3- 1- نظريه بوروکراسي آنگاه که توجه عمده تيلور و فايول در سيستم مديريت به کسب مؤثر اهداف متمرکز بود، توجه ماکس وبر (36) (1920- 1864) به اين مساله معطوف شد که چگونه مي توان ساختار مناسبي به يک سازمان داد؟ نظريه وبر نظريه ديوان سالاري (37) است . اين جامعه شناس آلماني در آغاز سده بيستم نظريه خود را مبتني بر پنج محور تنظيم کرد (38) :
1- تقسيم کار و تخصص
(Division of labor and spicializaition)
2- جهت گيري غير شخصي
(Impersonality)
3- سلسله مراتب اداري
(Hierachy of Authoty)
4- قواعد و مقررات
(Rules and Regulations)
5- جهت گيري شغلي
(careerorientation)
2- مکتب روابط انساني (39) نهضت رفتارگرايي يا اصول روابط انساني در امريکا تحت رهبري «التون مايو» (40) شروع شد . نهضت روابط انساني با بررسيهاي وسيع در کارخانه «هارتون» (41) وابسته به شرکت «وسترن الکتريک» (42) در اواخر دهه 1930- 1920 تا اوايل دهه 1940 در شيکاگو پديد آمد . اين آزمايشها به منظور تعيين ارتباط شرايط فيزيکي کار با مقدار توليد آغاز شد و نتايج زير را در پي داشت : (43)
1- تاثير هنجارهاي اجتماعي و انگيزه هاي رواني بر توليد، بيشتر از مشوقهاي اقتصادي است .
2- کارگران براي رويارويي با تصميمهاي يکجانبه مديريت از سازمان غير رسمي بهره مي گيرند .
3- تخصص بتنهايي کارايي را افزايش نمي دهد .
4- افراد، انسانهاي فعال هستند و همچون ماشين بيجان عمل نمي کنند .
5- ارتباط بين اعضا و گروهها بسيار مهم است و رهبران غير رسمي از توانايي خوبي برخوردارند .
6- مؤثرترين روش رهبري برپايه مشارکت و رعايت انصاف و توجه به زيردستان استوار است .
3- نظريه هاي نوين مديريت
الف) نگرش نظام گرا (44) مديريت نظام گرا در بردارنده کاربرد نظريه سيستمي در اداره نظامهاي بزرگ و کوچک است که با استفاده از کارهاي انجام شده، در ازاي کارهاي داده شده ماموريت کل سازمان را بر حسب مدل سيستمي داده، پردازش و بازده از ديدگاه بهبود بخشيدن به عملياتشان تحليل مي کند . (45)
ب) مديريت اقتضايي (46) کاربرد نگرش اقتضايي نيازمند آن است که مديران بتوانند موقعيتهاي گوناگون را بدرستي تشخيص داده وضعيت کنوني سازمان را با آن هماهنگ کنند؛ بعبارت ديگر، هرآنچه مدير در عمل انجام مي دهد به مجموعه شرايط موجود وابسته است . (47)
ج) نظريه نقشهاي مديري اين نظريه مينتز برگ (48) است، و با مطالعه منظم فعاليتهاي پنج مدير اجرايي به اين نتيجه رسيد که برنامه ريزي، سازماندهي، هماهنگي و کنترل، جزء وظايف مدير نيست؛ بلکه مدير به فعاليتهاي ديگري مي پردازد که عبارتند از :
(1- ج) نقشهاي متقابل شخصي : مانند رئيس تشريفات و رابط
(2- ج) نقشهاي اطلاعاتي : گيرنده، نشردهنده، سخنگو
(3- ج) نقشهاي تصميم گيري : سوداگري، آشوب زدايي، تخصيص منابع، مذاکره
ب - وجه تمايز مديريت اسلامي با ساير مکاتب مديريت مديريت اسلامي پيش از آنکه علم باشد، يک مکتب است؛ از اين رو وظيفه مکتب، ارائه راه حلهايي است که با مفهوم عدالت خواهي سازگار باشد . اگر علم نيز خواهان خدمت به مکتب يا تعالي انسانها باشد، بايد با سير مطالعاتي مکتبي که در يک سير اکتشافي است بدين نتيجه رسيد که جهان بيني حاکم بر کاربرد اين «علم» در حيطه «توليد» ، يک جهان بيني الهي و نشات گرفته از وحي است .
لذا سير مطالعاتي مکتبي پيرامون مديريت اسلامي يک سير اکتشافي است . و بايد از «روبنا» به طرف «زيربنا» باشد که با روش مطالعه «علمي» که يک سير تکويني و از «زيربنا» به «روبنا» است، متفاوت است .
وجه تمايز مديريت اسلامي با اشکال ديگر مديريت در اين است که در جوامع سرمايه داري (بورژوازي) و يا سوسياليستي، اداره امور مردم در دست عده اي از سردمداران حکومت است ؛ در حالي که در نظامهاي الهي بويژه اسلامي وجه تمايز در «اسلامي» بودن نظام مديريتي و متکي و مبتني بودن اين نظام بر پايه اصول لا يتغير «وحي» مي باشد .
اين مکتب اکتشافي است نه تکويني ؛ بدين معنا که هر لحظه بايد مطلب تازه اي از متن مکتب و از درياي زلال و عميق معاني قرآن برداشت شود؛ لذا بدنبال نزول قرآن، رسول اکرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام تبيين کننده اين مفاهيم بوده اند؛ پس هرگونه سير تکويني بر افکار الهي ممنوع است و مديران بايد تابع و حافظ ارزشهاي تبيين شده توسط رهبران حکومت اسلامي باشند؛ حکومتي که سياست و ديانت آن جداي از هم نيست و سياست آن متکي و مبتني بر فرامين الهي است .
وجه تمايز ديگر مديريت اسلامي اين است که مديريت اسلامي همانگونه که قبلا متذکر شديم مبتني بر دو اصل تعالي و توليد است تعالي انسان و توليد کالا . اين کالا زماني ارزشمند است که در خدمت تعالي انسان باشد، ولي در مکاتب شرق و غرب اصول مديريت مبتني بر محور توليد است؛ نه افزايش مکارم اخلاقي و اعتقادات .
پس نتيجه مي گيريم که مديريت اسلامي مبتني بر حضور يک مکتب «الهي» يا «اسلامي» است و قبل از آنکه «سازمان» تشکيل داده شود، مکتب پايه گذاري مي شود . (49)
تشويق، محبت و احترام متقابل از ارکان اين مديريت به شمار مي رود .
- آيين کشورداري از ديدگاه امام علي عليه السلام : آيت الله فاضل لنکراني، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1379، چاپ هفتم
- اصول مديريت : دکتر علي رضائيان، تهران، انتشارات سمت، 1374، چاپ ششم
- اصول مديريت و رفتار سازماني : دکتر منوچهر حاضر و دکتر امير عابديني راد، تهران، ناشر مؤلف، 1375، چاپ اول
- اقرب الموارد في نصح العربيه : سعيد الخوري الشرطوني، قم، مکتبة آيت الله العظمي مرعشي، 1403 ه . ق
- امامت و رهبري : استاد شهيد مرتضي مطهري، تهران، صدرا، 1369، چاپ يازدهم
- بحار الانوار : علامه محمدباقر مجلسي، بيروت، موسسة الوفاء، 1965 م
- تئوريهاي مديريت : دکتر کمال پرهيزگار، تهران، اشراقي، 1357، چاپ سوم
- تحليلي از مديريت اسلامي : غلامرضا اشرف سمناني، تهران، بعثت، 1364، چاپ اول
- تصميم گيري و تحقيق عمليات در مديريت : دکتر محمد جواد اصغرپور، تهران، دانشگاه تهران، 1365، چاپ سوم
- تفسير الميزان : علامه سيد محمد حسين طباطبايي، تهران، بنياد علمي فرهنگي علامه طباطبايي، 1363
- تفسير موضوعي قرآن مجيد : آيت الله عبدالله جوادي آملي، تهران، مرکز فرهنگي رجاء، 1365
- حکمت نظري و عملي در نهج البلاغه : عبدالله جوادي آملي، قم، نشر اسراء ، 1376، چاپ اول
- الحياة : محمدرضا، محمد و علي الحکيمي، طهران، نشر الثقافة الاسلاميه، 1370، چاپ ششم
- دانش مديريت امروز دستنامه مديران : دکتر عبدالرضا رضائي نژاد، تهران، مؤسسه رساء، 1375، چاپ اول
- الدر المنثور في تفسير بالماثور : جلال الدين سيوطي، قم، کتابخانه آيت الله نجفي مرعشي، 1404 ه . ق
- ديباچه اي بر مديريت اسلامي : عبدالمجيد رشيدپور، تهران، موسسه ديني و دانش، 1365
- راه علي عليه السلام : آيت الله سيد رضا صدر، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1377، چاپ دوم
- رهبري در اسلام : آيت الله محمد محمدي ري شهري، قم، دار الحديث، 1376، چاپ دوم
- سازمان و مديريت سيستم و رفتار سازماني : دکتر علي محمد اقتداري، تهران، مولوي، 1372، چاپ ششم
- سيره سياسي امام علي عليه السلام : سيد احمد خاتمي، تهران، نشر مطهر، 1379
- سيري کوتاه در مديريت اسلامي : حجة الاسلام سيد محمود سياهپوش، تهران، نشر دفتر مرکزي جهاد، 1364
- شرح فارسي غرر الحکم و دررالکلم : جمال الدين محمد خوانساري، تهران
- غرر الحکم و دررالکلم : آوري، بيروت، موسسة الاعلمي للمطبوعات، 1945
- مثنوي معنوي : مولانا جلال الدين بلخي، تهران، مرکز نشر دانشگاهي، 1371
- مجمع البحرين : شيخ فخرالدين طريحي، بيروت، مکتبة الهلال، 1989م
- مديريت اسلامي : دکتر سيد علي اکبر افجه اي، نشر ساجد، تهران، 1377، چاپ چهارم
- مديريت اسلامي : محمد حسن نبوي، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1375، چاپ دوم
- مديريت علمي مکتبي از ديدگاه اسلام : عباسعلي اختري، تهران، مرکز چاپ سازمان تبليغات، 1369
- مديريت عمومي : سيد مهدي الواني، تهران، نشر ني
- مديريت منابع انساني : دکتر ناصر ميرسپاسي، ناشر مؤلف، تهران، 1368، چاپ هشتم
- مديريت و روابط عمومي : دکتر لطفي، تهران
- مديريت و فرماندهي در اسلام : آيت الله مکارم شيرازي، قم، هدف، 1370، چاپ هشتم
- مصنف ابن شيبه : ابن ابي شيبه، بيروت، دار العلم الکتب
- مناسبات انساني در مديريت اسلامي : سيد محمود سياهپوش، قم، جامعه مدرسين، 1401 ه . ق
- ميزان الحکمه : محمد محمدي ري شهري، قم، دفتر تبليغات اسلامي
- نظام مشارکت زيربناي مديريت اسلامي : فريور باتمانقليچ، تهران، جمهوري اسلامي، 1375، ج اول و دوم
- نگرشي بر مديريت اسلامي : سيد رضا تقوي دامغاني، تهران، شرکت چاپ تبليغات اسلامي، 1377، چاپ دهم
- نهج البلاغه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام : ترجمه محمد دشتي، قم، نشر مشرقين، 1379، چاپ ششم
- نهج البلاغه خطبه ها و سخنان کوتاه اميرالمؤمنين عليه السلام : سيد علينقي فيض الاسلام، موسسه انتشارات فقيه، تهران، 1379، چاپ پنجم
- وسائل الشيعه : شيخ حر عاملي لبناني، قم، موسسه آل البيت، 1409 ه . ق
- Metcalf andviwick, Dynamic Adninistrain : The collected papers of mary parker falett (New York؛ 1940) p.p 295.307.
- Thompson؛ Organization in action؛ 1967.
- Daniel katz and Robert L.kahn؛ The social psychogy of organization 1967.
- Gulick andvrwick(ed). papers on the science of Administration, New York, 1937
- Richard John son and others the theory and mangement of systems 3 th(ed), New York, 1979.
- Henry Mintzbery : The mangers job : Foxlklor and fact, Harvard Business Review, 1975.
- Jeseph. A. Litter : organization, New York, 1969.
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1) اقرب الموارد، ذيل ماده دور
2) مديريت و روابط عمومي، دکتر لطفي، ص 10
3) نازعات، 5
4) مجمع البحرين، الطريحي، ج 3، ص 298، ذيل کلمه دبر
5) تصميم گيري و تحقيق عمليات در مديريت، دکتر اصغرپور، ص 1
6. Rationality
7. James d. Thompson (1967)
8) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به :
Thompson؛ organization in action 1967 p.97
9. Uncertainty
10. Joan Wood Ward (1968)
11. Prof. T. Duncan
12) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به :
From F. Luthans (1969), Jeseph. A. Litlerer, organization (1969)؛ pp. 449-453.
13) در همين مقاله به صفات و وظايف مديران اشاره شده است .
14) اصول مديريت، دکتر رضائيان، ص 6
15) نهج البلاغه، نامه 5 خطاب به اشعث بن قيس فرماندار امام در آذربايجان
16) الميزان، ج 16، ص 370
17) نگرشي بر مديريت اسلامي، تقوي دامغاني، ص 37- 40
18) بنگريد به : نهج البلاغه، نامه 53 خطاب به مالک اشتر نخعي
19) نهج البلاغه، فيض الاسلام، نامه 5 3
20) مديريت فرماندهي در اسلام، آيت الله مکارم شيرازي، ص 20- 21
21) الحياة، حکيمي، ج 2، ص 365
22) نهج البلاغه، خطبه 1
23. Leader ship
24) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : مديريت اسلامي، دکتر افجه اي، ص 30- 33
25) امامت و رهبري، شهيد مطهري، ص 28
26) زمر، 22
27) مصنف ابن ابي شيبه، ج 7، ص 107 ؛ درالمنثور، ج 1، ص 548
28) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : رهبري در اسلام، محمدي ري شهري، ص 206- 208؛ ديباچه اي بر مديريت اسلامي، مجيد رشيدپور، ص 94
29. Scientific Management
30. Frederick w. Taylor
31) دانش مديريت امروز، دکتر رضايي نژاد، ص 18- 20
32. Henry Fayol
33. Urwick
34. Guleick
35. Posdvrob : (plannig, organizing, staffing, Directing, Coordinaling, Reporting and Budgeting
36. Max weber
37. Bureaucracy
38) دانش مديريت امروز، دکتر رضايي نژاد، ص 26- 28
39. Behavioral Approach
40. Elton Mayo
41. Hawthorne
42. Western Electric
43) دانش امروز مديريت، دستنامه مديران، دکتر رضايي نژاد، ص 30- 32
44. System Approach
45) اصول مديريت، دکتر رضائيان، ص 16
46. Contingency Approach
47. Richard A Johnson and others The Theory and mangement of systems 3th.ed (New York : Mcgrow - Hill 1979, p.19
48. Henry Mintzberg, The mangers job : Folklor andFact, Harvard Business Review pp. 49-667,1975
49) بنگريد به : مديريت اسلامي، دکتر افجه اي، ص 15- 22
50) مديريت و فرماندهي در اسلام، آيت الله مکارم شيرازي، ص 25
51) حمد : ستايش در مقابل صفات و افعال نيک اختياري است .
52) غرر الحکم و درر الکلم، ج 2، ص 77
53) نظام مشارکت زيربناي مديريت اسلامي، باتمانقليچ، ج 1، ص 224
54. Planinig
55) مديريت منابع انساني، ميرسپاسي، ص 19
56) مديريت اسلامي، دکتر افجه اي، ص 150- 151
57) نظام مشارکت زيربناي مديريت اسلامي، ج 1، ص 278
58) ميزان الحکمه، ج 2، ص 551
59) مديريت اسلامي، نبوي، ص 40
60) بحارالانوار، ج 68، ص 338
61) ميزان الحکمه، ج 2، ص 551
62) همان منبع
63) همان منبع
64) مديريت عمومي، الواني، ص 26
65) تئوريهاي مديريت، کمال پرهيزکار، ص 15؛ سازمان و مديريت، دکتر اقتداري، ص 104
66) اصول مديريت و رفتار سازماني، منوچهر حاضر و امير عابديني راد، ص 350
67) مديريت اسلامي، نبوي، ص 79- 80
68) سيري کوتاه در مديريت اسلامي، حجة الاسلام سياهپوش، ص 111؛ نيز بنگريد به : نهج البلاغه، ج 5، نامه 53
69) ميزان الحکمه، ج 8، ص 393
70. Operations
71. Gulick and Urwick(ed)Papers on the science of Administration (New York : Institute of public Administration, 1937. p.4)
72) نهج البلاغه، فيض الاسلام، نامه 53، ص 1003 ؛ نيز بنگريد به : آيين کشورداري از ديدگاه امام علي (ع)، آيت الله فاضل لنگراني، ص 136- 137
73) همان منبع، ص 1016، نيز بنگريد به : مديريت علمي مکتبي، عباسعلي اختري، ص 226- 228
74) نهج البلاغه، نامه 31
75) نگرشي بر مديريت اسلامي، سيد رضا تقوي، ص 91- 94
Metcalf and urwick, Dynamic Administrain : The collected papers of Maryparker Follett. (New York : Harper and Brothers 1940, p.p 295,307
77) غرر الحکم و درر الکلم، ص 55
78) همان منبع
79) همان منبع، ص 474
80. Daniel Katz and Robent L. Kahn؛ The Social psychology of organization 1976,p.191
81) همان بازده عمل مي باشد .
82) اصول مديريت، دکتر علي رضائيان، ص 57
83) مديريت عمومي، سيد مهدي الواني، ص 178؛ مديريت اسلامي، محمدحسن نبوي، ص 256
84) غرر الحکم و دررالکلم، ص 481
85) ميزان الحکمة، ج 4، ص 34
86) همان منبع، ص 36
87) اصول مديريت و رفتار سازماني، دکتر حاضر، ص 192- 198
88) نهج البلاغه، خطبه 153
89) مثنوي مولوي، دفتر ششم، ص 565
90) بحار الانوار، ج 78، ص 25
91) مجادله، 10
92) نهج البلاغه، خطبه 152، ص 1165
93) بنگريد به : رساله حقوق امام سجاد (ع)
94) غرر الحکم و درر الکلم، ص 56
95) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : نهج البلاغه، نامه 53 ؛ سيري کوتاه در مديريت اسلامي، حجة الاسلام سياهپوش، گفتار 8، ص 95- 108
96) غرر الحکم و دررالکلم، ص 479
97) بحار الانوار، ج 68، ص 341
98) الحياة، ج 1، ص 341
99) يونس، 62
100) نهج البلاغه، نامه 53، ص 1011؛ نيز بنگريد به : تحليلي از مديريت اسلامي، غلامرضا اشرف سمناني، ص 163
101) نهج البلاغه، نامه 53
102) همان منبع، حکمت 177
103) نهج البلاغه، خطبه 172، ص 558
104) شرح غرر الحکم و دررالکلم، خوانساري، ج 5، ص 349، ح 8692 ؛ نيز بنگريد به : سيره سياسي امام علي (ع)، سيد احمد خاتمي، ص 132- 138
105) منافقون، 8
106) نهج البلاغه، محمد دشتي، نامه 45، ص 553
107) بنگريد به : نهج البلاغه، خطبه 200
108) شعرا، 214
109) بحار الانوار، ج 78، ص 80
110) همان منبع، ج 75، ص 119
111) نهج البلاغه، خطبه 193
112) نهج البلاغه، محمد دشتي، نامه 53، ص 558
113) راه علي، آيت الله صدر، ص 53
114) جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : مناسبات انساني در مديريت اسلامي، سيد محمد سياهپوش، ص 61- 63
115) از جمله عقايد ماکياولي است؛ وي ديپلمات ايتاليايي بود و اعتقاد به تلفيق سه عنصر شوم «زر» ، «زور» «تزوير» در سلطه طلبي داشت .
116) بقره، 11
117) برگرفته از مناسبات انساني، سيد محمود سياهپوش
118) مائده، 54 ؛ جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : شريان حيات مديريت، دکتر رضائيان به نقل از چهارمين سمينار بين المللي مديريت دولتي از ديدگاه اسلامي، ص 2
119) تفسير موضوعي قرآن، آيت الله جوادي آملي، ج 1، ص 337
120) حکمت نظري و عملي در نهج البلاغه، آيت الله جوادي آملي، ص 157
121) حيات مديريت، دکتر رضائيان، ص 2
122) غرر الحکم، ج 2، ص 622 ؛ جهت مطالعه بيشتر بنگريد به : مديريت علمي مکتبي، اختري، ص 172- 176
123) شريان حيات مديريت، دکتر رضائيان، ص 3- 8
بخش دوم : تئوري و مباني مديريت از ديدگاه امام علي عليه السلام
فصل اول : اهداف و مباني اصلي در مديريت از آنجا که اهداف مديريت در اسلام، جدا از اهداف حکومت اسلامي - که مديريتها جزئي از پيکره آن است - نيست، بايد اهداف حکومت اسلامي اهداف اصلي يک مدير در چهار چوب مديريتش باشد؛ البته اهداف خرد و کلان هر سازمان و اداره اي خاص آن سازمان است، ولي بايد در راستاي اهداف جامع نظام اسلامي باشد .
در يک بررسي، چهار هدف عمده بيش از همه موارد جلب توجه مي کند (50) که حکومت اسلامي و مديريتهايي که از آن نشات مي گيرد در مسير اين اهداف گام برمي دارند :
1- آگاهي بخشيدن به انسانها
2- تربيت معنوي و احياي ارزشهاي اخلاقي
3- اقامه قسط و عدل بصورت حرکتي مردمي برخاسته از متن جامعه
4- آزادي انسانها در حريم قانون و شريعت
مباني مديريت اسلامي :
مباني مديريت اسلامي داراي ويژگيهاي زير است :
1- قائل بودن به نظام حمد و تشکر (51)
حمد - تفکر + تشکر
2- تقوا و نظم : تقوا و نظم عواملي هستند که باعث فراگير شدن نظام مديريت الهي مي گردند . بنابراين نظام حمد در يک جامعه اسلامي اينچنين تعبير مي شود :
نظام فراگير (حمد) نظام تفکر (باتقوا) + نظام تشکر (باتقوا)
امام علي عليه السلام مي فرمايد : العجب يفسد العقل؛ «خودپسندي و خودبيني عقل را فاسد مي کند .» (52)
اي برادر تو همه انديشه اي مابقي خود استخوان و ريشه اي گربود انديشه ات، گل، گلشني وربود خاري، تو هيمه گلخني
اصليترين هدف نظام مديريت الهي، قرآني و اسلامي (نظام مشارکت) کرامت بخشيدن به متقيان، مؤمنان و تمامي انسانهاي وارسته عالم است که آن را با ايجاد نظام حمد و تشکر فراگير انجام مي دهد . در اين نظام بايد از پيشنهادهاي خوب و مفيد مردم به شايستگي تقدير و تشکر کرد؛ اين کار موجب رشد فکرها، انديشه ها و انسانها مي گردد .
3- اصل مشارکت : در نظام مديريتي اسلامي، مدير، کارکنان، دولت و ملت همگي از مشارکت سود مي برند تنها کساني که ضرر مي بينند، سودجويان و ظالمان هستند . (53)
تقوا و نظم مغز نوآوري، خلاقيت - تذکر ويادآوري
4- عبادات و اصول اخلاقي :
صلاة و امر به نماز (نظام رحمت و نعمت و برکات فراگير)
تسبيح (نظام پاک و منزه سازي فراگير)
ايمان (نظام ايمن سازي فراگير)
ناس (نظام مردم گرايي فراگير)
حسنات (نظام بهترين سازي فراگير)
رسالت (نظام ارتباطات با کيفيت فراگير)
اسلام (نظام سلامت طلبي فراگير)
اين ويژگيها ضامن اجراي قوانين در جامعه است .
فصل دوم : ارکان مديريت
برنامه ريزي 1- تعريف برنامه ريزي : (54)
برنامه ريزي عبارت است از : «تفکر در کليات و جزئيات برنامه» يا تعيين و اتخاذ شيوه ها و روشهايي که ما را به بهترين نتيجه مطلوب برساند . (55)
به عبارت ديگر برنامه، هدف و خط مشي، شرح عمليات و روش اجراي عمليات در هر سازمان است . (56)
در هر برنامه ريزي مديريتي صنعتي، اقتصادي، اجتماعي، علمي و . . . بايد به شش سؤال پاسخ داد : (57)
1- چه ؛ 2- چگونه؛ 3- کي ؛ 4- کجا؛ 5- چرا ؛ 6- بوسيله چه کسي
2- اهميت برنامه ريزي :
از آيات و روايات برمي آيد که برنامه ريزي در اسلام از اهميت بسزايي برخوردار است . اميرالمؤمنين عليه السلام در زمينه برنامه ريزي مي فرمايد : امارات الدول انشاء الحيل؛ «بقاي مناصب و دولتها، برنامه ريزي و چاره انديشي در امور است .» (58)
يقينا فرد و سازمان براي رسيدن به اهداف خويش به برنامه ريزي نياز دارند . (59) نياز به برنامه ريزي از اين واقعيت نشات مي گيرد که همه نهادها و سازمانها در محيطي متحول فعاليت مي کنند .
3- هدفهاي برنامه ريزي
اين اهداف عبارتند از :
1- 3) افزايش احتمال رسيدن به هدف از طريق تنظيم فعاليتها
2- 3) افزايش جنبه اقتصادي
3- 3) تمرکز بر مقاصد و اهداف
4- 3) تهيه ابزاري براي کنترل
4- فوايد برنامه ريزي :
1- 4) برنامه ريزي مانع ندامت است و به انسان تدبير مي دهد . علي عليه السلام مي فرمايد : التدبير قبل العمل يؤمنک من الندم؛ «آينده نگري قبل از شروع کار تو را از پشيماني ايمن مي سازد .» (60)
2- 4) برنامه ريزي حلال مشکلات است .
امام علي عليه السلام در اين خصوص مي فرمايد : من قعد عن حيلته اقامتة الشدائد؛ «کسي که چاره انديشي را رها کند، با شدايد درگير خواهد شد .» (61)
3- 4) برنامه ريزي راه استفاده صحيح از امکانات را ميسر مي سازد .
امام علي عليه السلام در اين باره مي فرمايد : التلطف في الحيلة اجدي من الوسيلة؛ «ظرافت و دقت در برنامه ريزي، بهتر از امکانات است .» (62)
امام علي عليه السلام در اين باره مي فرمايد : التلطف في الحيلة اجدي من الوسيلة؛ «ظرافت و دقت در برنامه ريزي، بهتر از امکانات است .» (63)
5- انواع برنامه ريزي و اولويتهاي آن
برنامه ريزيها يا دراز مدت (جامع يا استراتژيک) و يا کوتاه مدت (عملياتي) هستند . در برنامه ريزي دراز مدت و جامع، خطوط کلي و آينده سازمان تبيين مي گردد . اين برنامه ريزي کلان و جامع، به برنامه هاي مقطعي و کوتاه مدت جهت مي دهد . و از پراکندگي و گاهي تعارض و تضادها در برنامه جلوگيري مي کند . در برنامه ريزي عملياتي خطوط کلي برنامه جامع در اجزاي مناسب خرد شده و هر جزء بصورت هدف در برنامه هاي عملياتي تعيين مي گردد . پس مي توان برنامه ريزي عملياتي را اينگونه تعريف نمود : «برنامه ريزي عملياتي را مي توان پيش بيني عمليات براي نيل به هدفهاي معين با توجه به امکانات و محدوديتها و خطوط کلي ترسيم شده در برنامه جامع تعريف کرد .» (64)
بايد گفت برنامه ريزي در راس وظايف مدير قرار دارد و شالوده مديريت است .
پس براي رسيدن به هدف مورد نظر، بايد قبل از تلاش فيزيکي يا اقدام به انجام کار، تلاش ذهني يا برنامه ريزي کافي صورت بگيرد .
سازماندهي 1- سازمان و سازماندهي
يکي ديگر از ارکان مديريت، سازماندهي است . سازمان مجموعه مرکبي است از واحدهاي جزئي که هريک به سود بقيه، عهده دار انجام کار معيني هستند . (65)
سازماندهي نيز تجويز چرخه روابط رسمي بين افراد يک سازمان و منابع آن، به منظور دست يابي به اهداف آن است . (66)
2- مباني سازماندهي و عمليات آن (67)
براي سازماندهي، مباني مختلفي چون هدف، وظيفه، نوع توليد، عمليات، منطقه عمليات، ارباب رجوع يا مشتري وجود دارد .
از مهمترين مسائل در سازماندهي و تجديد سازمان، گزينش و بکارگيري افراد درستکار و شايسته در سازمان است . حضرت علي در نامه اي خطاب به مالک اشتر ملاکهاي گزينش کارگزاران را بيان مي فرمايد؛ از جمله اصالت مذهبي و خانوادگي، تقوا، شرم، حيا و حزم؛ (68) نکته مهمي که امام در اين گزينش به آن اشاره مي کنند «والقدم في الاسلام المتقدمة» است يعني کساني را برگزين که در اسلام پيشگام تر بوده اند . در جاي ديگر حضرت در سازماندهي نيروهاي يک مدير مي فرمايد : لا تتکل في امورک علي کسلان؛ «بر انسانهاي کسل در کارهايت تکيه نکن» (69)
تقسيم کار در تئوري حضرت امير عليه السلام تقسيم کار يکي از مباني و اصول مديريت است؛ زيرا مدير بوسيله تقسيم کار مي تواند به اصل کنترل و نظارت مبادرت کند و بدون تقسيم کار اين امر باطل است .
وظايف داخل يک سازمان يا اداره به دو بخش عمده تقسيم مي شود :
1- وظايف خاص مديريت
2- وظايف مربوط به اجراي عمليات . (70)
1- اهميت تقسيم کار :
هانري فايول مي گويد : تقسيم کار يکي از قوانين طبيعي است که منظور از آن بدست آوردن نتيجه بهتر و زيادتر است . هرچه عمليات سازمان توسعه يابد، اهميت تخصص و تقسيم کار بيشتر مي شود . در تقسيم کار بايد از تمايلات طبيعي افراد استفاده کرد؛ زيرا افراد کاري را که از عهده انجام آن بخوبي برمي آيند ؛ با ميل بيشتري قبول مي کنند و اين عمل به کارآيي آنها مي افزايد . اين تقسيم کار بايد در اموري باشد که عرفا نياز به آن هست؛ در اموري که فقط به خدمات يک نفر نياز هست تقسيم کار مفهومي ندارد . (71)
در مکتب اميرالمؤمنين عليه السلام تقسيم کار بر اساس شايستگيها انجام مي پذيرد . مدير امور را بر مبناي لياقت و شايستگي افراد توزيع مي کند . اگر مجاري امور، مشخص و معين نباشد و به اصل تقسيم کار توجه نشود، امور مختل مي گردد و حتي در برخي موارد اصطکاک ايجاد مي شود . وظيفه مدير و حاکم اسلامي تبيين وظايف است . رعايت اصل لياقت از احراز مشاغل بر مبناي جايگزيني روابط بر ضوابط جلوگيري مي کند .
و في الله لکل سعة و لکل علي الوالي حق بقدر ما يصلحه و ليس يخرج الوالي من حقيقة ما الزمة الله من ذلک الا بالاهتمام و الاستعانة بالله و توطين نفسه علي لزوم الحق و الصبر عليه فيما خف عليه او ثقل؛ «براي تمامي اين گروهها نزد خداوند گشايشي است و هريک به مقدار اصلاح کارشان بر حاکم حق دارند، والي نسبت به انجام وظايفي که خداوند برعهده او گذاشته است توفيق پيدا نمي کند؛ مگر به کوشش و کمک خواستن از خداوند و مهيا ساختن خود بر ملازمت حق و شکيبايي و استقامت در برابر آن؛ خواه بر او سبک باشد، خواه سنگين .» (72)
کار انجام شدني بايد به يک فرد و يا واحد اداري مناسب اختصاص يابد . مديران نبايد خود کارهاي عملي فراواني را عهده دار شوند و يا در گسترش سرپرستي مستقيم بکوشند .
پس از دسته بندي کارها بايد براي هر قسمت مسؤولي را انتخاب و حدود اختيارات او را مشخص کرد . حضرت علي عليه السلام در ادامه نامه خود به مالک اشتر مي فرمايد : واجعل لراس کل امر من امورک راسا منهم لا يقهره کبيرها و لا يتشتت عليه کثيرها؛ «اي مالک! بايد براي هر کدام از کارهايت يک رئيس انتخاب کني، رئيسي که کارهاي مهم او را مغلوب نسازد و کثرت کارها او را پريشان و خسته نکند .» (73)
امام عليه السلام همچنين در وصيت به امام مجتبي عليه السلام مي فرمايد : واجعل لکل انسان من خدمتک عملا تاخذه به فانه احري ان لا يتواکلوا في خدمتک ؛ «فرزندم! براي هريک از زيردستانت کاري تعيين کن تا اگر آن را انجام نداد او را مؤاخذه و بازپرسي کني؛ زيرا اين روش سزاوارتر است تا يکديگر را وانگذارند .» (74)
هماهنگي مدير تشکيلات با يک سلسله حرکتها و برنامه هاي منظم، واحدهاي مختلف سازمان را به يکديگر ارتباط مي دهد و عامل اصلي براي ايجاد پيوند بين افراد و واحدهاي سازمان مي باشد . هماهنگي و هم سويي در يک سازمان از چنان اهميتي برخوردار است که هرگاه در مجموعه اي وجود نداشته باشد آن مجموعه ديگر مجموعه نخواهد بود و مديري که قادر به ايجاد اين هماهنگي در سطح سازمان خود نباشد، مدير نيست . مسائلي که در هماهنگي بايد در نظر گرفته شود، عبارتند از :
1- تقويت انسجام سازمان
2- توزيع تلاشها بين همه افراد و واحدها
3- جلوگيري از اصطکاک و خنثي سازي
4- بازدهي بيشتر و بهتر در مقابل زحمت کمتر
5- سرعت بخشيدن به کارها
6- تقويت روابط انساني و افزايش محبت
در مديريت اسلامي، «وحدت» و هماهنگي از اصول بنيادي محسوب مي شود؛ زيرا «امامت» سازمان «امت» را از طريق آموزشهاي گوناگون فکري و عملي با پيوندهاي مختلف به يکديگر مرتبط مي سازد . (75)
در واقع تقسيم کار و طبقه بندي وظايف و نيز هماهنگ کردن عمليات واحدها در يک سازمان در تشکيل سازمان اهميت بسزايي دارد : يکي از طرق مؤثر، هماهنگ کردن عمليات، تقويت رياست سازمان است . هر واحد در يک سازمان مانند چشم و گوش رئيس سازمان است . يکي از اصول هماهنگي، تقابل در هماهنگي است ؛ به عنوان مثال، اگر يک سازمان از چهار واحد (الف)، (ب)، (ج) و (د) تشکيل شده باشد، کافي نيست که فقط واحد (الف) با سه واحد (ب و ج و د) هماهنگ باشد، بلکه واحد (ب) با سه واحد ديگر و همينطور ساير واحدها با واحدهاي ديگر مي توانند تضمين کننده يک هماهنگي کلان در يک سازمان باشد . (76)
تصميم گيري يکي از بزرگترين و مهمترين ارکان مديريت که مي تواند رمز شکست و يا موفقيت مدير باشد، «تصميم گيري» است . اميرالمؤمنين عليه السلام راي افراد عاقل را موجب نجات آنان مي داند : راي العاقل ينجي (77) و نيز مي فرمايد : راي الرجل ميزان عقله (78)؛ «ميزان عقل مرد، انديشه اوست .»
تصميمهاي صحيح و عاقلانه، امور مختلف سازمان را نظام مي دهد و حرکت و ارتقا به سوي اهداف را رقم مي زند؛ چه بسا «تصميم گيري» دقيق که موجب کمال سعادت انسان شمرده شود . حضرت مي فرمايند : اذا اقترن العزم بالحزم کملت سعادة (79)؛ «هنگامي که تصميم با دقت همراه شود، سعادت کامل مي شود .»
1- جريان تصميم گيري و تئوري سيستم
نقش مدير از ديد تئوري سيستم حاوي دو جنبه عمده (80) و قابل بحث مي باشد : جنبه اول : آنکه مي تواند فعاليت و وظيفه اصلي مدير در هر سازمان را به تصميم گيري در مورد مسائلي از قبيل سياستهاي اجرايي، مقررات، روشها، نيروي انساني . . . بيان نمود و جنبه دوم آنکه جريان تصميم گيري از طريق يک سيستم فعال بين «داده ها» و «ستاده ها» (81) شکل مي گيرد . در يک سيستم درست، مديران بر اساس نتايج حاصل از تصميم گيريهايشان ارزيابي مي شوند؛ معمولا مديران بنا بر ضرورت حرفه اي تصميم گيرنده اند ولي بيشتر آنان از اينکه چگونه از تحليل به تصميم برسند، ناتوانند . تصميم گيري فرايندي است که در شرايط مختلف مديران تصميمات مختلف مي گيرند که ارتباط مستقيم با «مساله يابي» دارد تا يک مدير مساله يابي نکند و مسائل را نشناسد، نمي تواند آن را حل کند؛ لذا در تعريف تصميم گيري بايد بگوييم :
«تصميم گيري فرايندي را تشريح مي کند که از طريق آن راه حل مساله معيني انتخاب مي گردد .» (82)
2- مراحل تصميم گيري
با توجه به مسائل ذکر شده در صفحات قبل، تصميم گيري نياز به شش مرحله دارد :
1- 2- تشخيص و تعيين مشکل اساسي در سيستم
2- 2- يافتن راه حل ممکن براي مشکل شناسايي شده
3- 2- انتخاب معيار و ملاک جهت سنجش و ارزيابي راه حلها
4- 2- مقايسه راه حلها با هم و بررسي نتايج هر راه حل
5- 2- سنجش راه حلها با توجه به معياري که در بند (3- 2) تعيين گرديد و نتايج بدست آمده در (4- 2)
6- 2- انتخاب يک راه حل مناسب از بين همه راه حلها (83)
به تعبير اميرالمؤمنين عليه السلام براي هر مشکلي راه حلي هست وليکن يافتن آن نياز به تدبير دارد : لکل ضيق مخرج (84)؛ «براي هر تنگنايي راه خروجي هست .»
کسي که آرا و راه حلهاي مختلف را بيازمايد، مي تواند لغزشگاهها را با ديد وسيع بشناسد .
حضرت علي عليه السلام مي فرمايد : من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء (85)؛ «کسي که از آراي گوناگون استقبال کند، لغزشگاهها را خواهد شناخت .» و نيز مي فرمايند : اضربوا بعض الراي ببعض يتولد منه الصواب (86)؛ «افکار مختلف را با يکديگر مقايسه کنيد؛ راه صحيح از آن به دست خواهد آمد .»
3- عوامل مؤثر (لوازم) در تصميم گيري
در چرخه تصميم گيري عوامل زيادي دخيل هستند . تصميم گيريها در خلا صورت نمي گيرد و عوامل محيطي، دروني، فرصت زماني، همه و همه در تصميم گيري مؤثرند . تصميمات معمولا دو بخش هستند : 1- تصميمهاي متعارف (عادي) 2- تصميهاي غير متعارف (غيرعادي .) معمولا تصميماتي که بر اساس خط مشي روشهاي اجرايي، قوانين و عادات گرفته مي شوند، از نوع متعارف هستند و وقت زيادي از مدير مي گيرند، ولي آنچه مهم است و عوامل شکست مديران را معمولا ايجاد مي کند «تصميمات غير متعارف» هستند؛ تصميماتي که در رابطه با مشکلات و وضعيتهاي غير معمول اخذ مي شوند . (87)
از جمله عوامل مؤثر در تصميم گيري عبارتند از :
الف - عاقبت انديشي و دورانديشي :
هنگام تصميم گيري بايد به عواقب و جوانب امر بينديشيم و نتايج آينده آن را لحاظ کنيم . اميرالمؤمنين عليه السلام در اين خصوص مي فرمايد : و ناظر قلب اللبيب به يبصر امده و يعرف غوره و نجده (88)؛ «چشم دل انسان خردمند پايان کارش را مي بيند و نشيب و فراز خويش را مي شناسد .»
مولوي در کتاب مثنوي موضوع عاقبت انديشي را چنين مي بيند :
حبذا دو چشم پايان بين راد که نگه دارند دين را از فساد آنکه پايان ديد احمد بود که ديد دوزخ را همينجا توبتو ديد عرش و کرسي و جنات را بردريده پرده غفلات را گر همي خواهي سلامت از ضرر چشم ز اول بند و پايان را نگر (89)
«عاقبت نگري» در کارها که در واقع نگرشي عميق به آينده است از اصل «آينده نگري» سرچشمه مي گيرد و اين اصل از اهميت فوق العاده اي برخوردار است . المؤمنون هم الذين عرفوا ما امامهم . (90)؛ «مؤمنان کساني هستند که آينده خويش را مي شناسند .»
ب - ابهام زدايي : يکي از وظايف مدير جهت ايجاد هماهنگي اين است که از هرگونه حرکتي که به اين هماهنگي ضربه مي زند، قاطعانه بپرهيزد . اسلام دين صفا، صميميت و محبت است . يکي از حرکات شيطاني که مي تواند ساختار يک سازمان را بر هم ريزد «اصل نجوي» است . در گوشي صحبت کردن يکي از اعمال شيطاني جهت فتنه انگيزي است : انما النجوي من الشيطان ليحزن الذين آمنوا (91)؛ در گوشي سخن گفتن از اعمال شيطان است و منافقان با چنين عملي مي خواهند مؤمنان را دلتنگ و اندوهناک کنند .»
مدير موفق کسي است که از هرگونه حرکت و اعمال ابهام آور و شبهه انگيز در محيط کار ممانعت و پيشگيري کند و اجازه ندهد رفتار و گفتار مشکوک و چند پهلو سازمان موفق او را به انحطاط بکشد و ذهن کارکنان را مغشوش سازد . ابهامات و شبهات ايجاد شده مي تواند در تصميمات مدير مؤثر واقع شود .
ج - مشورت : «مشورت» از ماده «شور» به معناي استخراج راي و نظر صحيح است . مشورت، عامل بازدارنده از استبداد راي و شخصيت دهنده زيردستان، مشوق و محرک افراد براي همکاري، باعث ايجاد هماهنگي صميمانه و مشارکت در عقل ديگران و به دست آوردن راي صحيح است . در اين خصوص حضرت امير عليه السلام فرموده اند :
من استبد بدايه هلک و من شاور الرجال شارکها في عقولها (92)؛ «هرکس مشورت نکرد، تباه گشت و هر که با خردمندان با تجربه شور کند با آنها در خردهايشان شريک مي شود .»
در اسلام مشاور و مشورت گيرنده حقوق متقابلي دارند . محفوظ بودن حق تصميم براي سرپرستان و شيوه مشورت از جمله اموري است که بايستي بدانها توجه شود . (93) مشاور بايد عاقل، دلسوز و با تجربه باشد . انسانهاي بخيل و حريص و ترسو نبايد طرف مشورت قرار گيرند . چنانکه اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد : اطع العاقل تغنم (94)؛ «از انسان دانا اطاعت کن تا بهره مند شوي .»
مشورت، فوايد زيادي براي مدير دارد که از آن جمله به موارد ذيل مي توان اشاره نمود (95) :
1- باعث رشد استعداد زيردستان مي شود .
2- مشورت از خطاهاي انسان مي کاهد .
3- اگر نتيجه شکست باشد، ملامت کمتري براي مدير بدنبال دارد .
4- بر اعتماد، دوستي و علاقه افراد به مدير مي افزايد .
د - قاطعيت : قاطعيت به معني فيصله دادن به امور و حل مشکلات است . اين امر با لجبازي و يکدندگي تفاوت دارد . برخي 0قاطعيت» را پافشاري بيش از حد و «عدم انعطاف پذيري» و برخي ديگر آن را سختگيري مي دانند . اميرالمؤمنين عليه السلام در اين خصوص مي فرمايد : العسر لؤم (96)؛ «فشار و سختگيري پستي است .» قاطعيت داراي دو نمود مهم است : يکي يافتن تصميمي کارساز و کامل، ديگري ابراز تصميم قاطع و بدور از شک و ترديد .
يقينا ترديد، دودلي، ترس، هوسهاي زودگذر و انتظار نزديکان فرد، استهزا و حرف مردم همه از موانع قاطعيت هستند . اميرالمؤمنين عليه السلام در اين باره مي فرمايد :
- رو تحزم فاذا استوضحت فاجزم (97)؛ «در کارها فکر کن، به محکم کاري دست خواهي يافت . پس هنگامي که امور برايت روشن شد، تصميم بگير .» و نيز مي فرمايد : قدر ثم اقطع و فکر ثم انطق و تبين ثم اعمل؛ «اندازه بگير سپس قطع کن، فکر کن و سپس سخن بگو، واضح کن و سپس عمل کن .» (98)
علل ترس و واهمه مديران در تصميم گيري و قاطعيت معمولا عبارت است از :
1- مسؤولان مافوق
2- برکناري از رياست
3- اخراج
4- بي آبرويي
5- افراد تواناي موجود در مجموعه
6- قدرتهاي مافوق خارج از مجموعه
و يقينا انساني که خدا ترس باشد از هيچ يک از اين عوامل نمي ترسد و براي خدا کار مي کند . ترسهاي بي مورد زاييده ايمان ضعيف است؛ الا ان اولياء الله لا خوف عليهم و لا هم يحزنون (99)؛ «آگاه باشيد اولياي خدا نه ترسي دارند و نه غمگين مي شوند .»
کنترل کنترل عبارت از توجه به نتايج کار و پيگيري آن براي مقايسه فعاليتهاي انجام شده و اعمال اصلاحات مقتضي بر مبناي اهداف تبيين شده است . کنترل داراي ارکاني است؛ مانند نظارت، ارزيابي و پيگيري .
1- نظارت و ارزيابي
نظارت و ارزيابي در برخي موارد آشکار و بيروني است . با بکارگيري ماموران تجسس و پيگيري مي توان امور را کنترل و ارزيابي نمود . گاهي با يک نظارت دروني مي توان افراد را معتقد به وظايف خود نمود که با نفس لوامه خود امور خود را به بررسي و ارزيابي بکشند . ناظران بيروني گاهي آشکارا و گاهي پنهاني کار خود را انجام مي دهند .
طبق فرموده اميرالمؤمنين عليه السلام خدمتگزاران توده مردم هستند و بر کنترل دائمي همه کساني که به هر نحوي به کاري گماشته شده اند، سفارش مؤکد شده است . بويژه امام توصيه فرموده است که علاوه بر آنکه مدير خود بايد ناظر اعمال آنان باشد، کار آنها را کنترل و مواظبت کند تا با سوء استفاده از قدرتي که وي به آنها داده است به رعيت ستم نکنند گروهي را نيز بايستي براي بازرسي هميشگي آنها بگمارد تا همواره او را در جريان شيوه عملکرد آنها قرار دهند . امام در قسمتي از سخنان گهربار خود خصوصيات لازم را جهت انتخاب اين بازرسان، براي مالک اشتر مي فرمايد : و ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم؛ «برآنها بازرسان و کنترل کنندگاني بگمار که به تو وفادار و راستگو باشند» (100). کلمه «عيون» به معني بازرسان و چشمهاي ناظر بر اعمال مي باشد . جهت يک ارزيابي و کنترل صحيح بايد به موارد ذيل توجه کرد :
- تعيين نتايج مورد انتظار
- تعيين استاندارد مطلوب
- تعيين شاخصها براي سنجش نتايج مورد انتظار
- تعيين نحوه و روش جمع آوري اطلاعات و آمار مورد نظر (طراحي شبکه اطلاعاتي)
- تعيين مقايسه اطلاعات جمع آوري شده و نتيجه گيري
2- پيگيري
رکن دوم کنترل، پيگيري امور ارزيابي شده، است . يقينا اگر پيگيري نباشد نقاط قوت و ضعف بررسي نمي گردد . پس از ارزيابي و رعايت شاخصهاي آن بايستي افراد شايسته مورد شناسايي و تشويق قرار بگيرند؛ زيرا عدم تشويق، ميل و انگيزه کار را از نيروهاي فعال و شايسته مي گيرد . تشويق باعث تنبيه خاطيان است؛ همانطور که امام علي عليه السلام تشويق نکردن نيکوکاران را به منزله تشويق خطاکاران مي شمارند و اين امر را لازم مي دانند .
عن علي عليه السلام : و لا يکونن المحسن و المسي عندک بمنزلة سواء فان في ذلک ترهيدا لاهل الاحسان في الاحسان و تدريبا لاهل الاسائة علي الاسائة و الزم کلا منهم ما الزم نفسه؛ (101) «هرگز نبايد افراد نيکوکار و بدکار در نظرت مساوي باشند ؛ زيرا اين کار سبب مي شود که افراد نيکوکار در کارهايشان بي رغبت شوند و بدکاران در عمل بدشان تشويق گردند و هرکدام از اينها را مطابق کارش پاداش بده .
و در جاي ديگر مي فرمايند : ازجر المسي ء بثواب المحسن ؛ (102) «خطا کار را به وسيله پاداش دادن به نيکوکار تنبيه کن .»
شايسته سالاري و صفات مديران موفق يکي از اصول اساسي در گزينش شايسته سالاري است . برخورداري از خصال و فضايل برجسته فردي بتنهايي محور گزينش يست بلکه بايد توان کاري هم در کنار آن باشد . تعهد و تخصص همراه با عشق و علاقه معيار اصلي گزينش است .
امام علي عليه السلام که تربيت يافته مکتب قرآن و پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله است، به شايسته سالاري در نظام مديريتي اعتقاد دارد : ايها الناس ان احق الناس بهذا الامر اقواهم عليه و اعلمهم بامرالله فيه ؛ «اي مردم همانا سزاوارترين مردم به امر خلافت و رهبري امت تواناترين بر اداره آن و دانا به فرمان خداوند در فهم مسائل است .» (103) و نيز مي فرمايد : من احسن الکفاية استحق الولاية ؛ «آن کس که از عهده امور بدرستي برآيد، شايستگي ولايت و رهبري را دارد .» (104)
مدير لايق و موفق کيست؟ 1- وقار و هيبت مدير :
انبيا و پيامبران الهي و همه امامان معصوم عليهم السلام بويژه اميرمؤمنان که اسوه يک مدير موفق است، از هيبت و وقار خاصي برخوردار بوده اند؛ زيرا خداوند در قرآن مي فرمايد : لله العزة و لرسوله و للمؤمنين ؛ «عزت و شوکت از آن خدا و رسولش و مؤمنان است .» (105)
بديهي است انسانها هيچگاه بدون ملاک خاصي در برابر افراد به خضوع درنمي آيند . کليه کمالات معنوي و روحي انسانها آنها را بر ديگران سلطه و تفوق مي دهد . بديهي است مديريت الهي توام با هيبت، قدرت و وقار بوده و زيربناي آن تقوا و خلوص مدير است . تا آدمي به زيور تقوا و ايمان راستين آراسته نباشد، به چنين وقار و هيبتي دست نمي يابد؛ بنابراين مديري که مهر و محبتش بر دلهاي همگان سايه افکنده باشد، بايد با تمام وجود در خدمت فرمانهاي الهي باشد؛ زيرا به ميزان اجراي اين فرمانها هيبت او افزايش مي يابد .
2- مشارکت :
يکي از ويژگيهاي مدير موفق آميختن قوانين خشک و غير قابل انعطاف با مهر و عطوفت است . موفقيت در اين کار نشانگر هنروري مدير است . رعايت قانون، مسؤوليت مدير و برخورد عاطفي او انسانيتش را تثبيت مي کند . اميرالمؤمنين در نامه اي به فرماندارش - عثمان بن حنيف - بخاطر شرکت در ميهماني شامي که فقرا از آن مجلس رانده شده بودند، مي فرمايد : ا اقنع من نفسي بان يقال اميرالمؤمنين و لا اشارکهم في مکاره الدهر؟ (106)؛ «آيا قناعت کنم به اين که مردم مرا اميرالمؤمنين بگويند در حاليکه در سختيهاي روزگار و تلخيهاي آنان با آنان شريک نباشم؟»
در خطبه اي ديگر نيز بيان فرموده اند که مديران و حکام بايد با جلوگيري از اسراف و تجمل پرستي، مشارکت و همدلي خود را با فقرا و نيازمندان سازمان تحت اداره خود اعلام کنند . (107)
3- تواضع :
انسانهاي متواضع هرچه درخت وجودشان پربارتر گردد، متواضعتر مي شوند . مدير اسلامي شخصيت خودساخته خويش را در کنار خصلتهاي انساني پرورش داده و هرگز احساس ضعف و بي ثمري نمي کند . او براي مقام و منصب اصالت قائل نيست؛ بلکه اصل اساسي را رضايت الهي مي داند . خداوند در تبيين اين صفت مديريتي خطاب به پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد : و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنين . (108)؛ «اي پيامبر! در مسند مديريت و رهبري بالت را براي مؤمنان و پيروانت فرود آور .»
امير مؤمنان نيز در خصوص رعايت اين اصل اخلاقي که ضامن اجراي ضوابط در مسند مديريت است، مي فرمايد :
- التواضع زينة الحسب (109)؛ «زينت بزرگواري، تواضع و فروتني است .»
- عليک بالتواضع فانه من اعظم العبادة (110)؛ «بر تو باد فروتني! پس همانا فروتني از بزرگترين عبادتهاست .»
. . . - و مشيهم التواضع (111)؛ «راه رفتنشان فروتنانه است .»
4- وفاي به عهد :
وفاي به عهد از اوصاف فطري انسانها و پيمان شکني از ويژگيهاي بارز منافقان است .
مولي الموحدين عليه السلام در عهدنامه مالک اشتر وفاي به عهد را از مهمترين فرايض خدايي مي داند .
و ان عقدت بينک و بين عدولک عقدة او البسة منک ذمة فحط عهدک بالوفاء و ارع ذمتک بالامانة و اجعل نفسک جنة دون ما اعطيت فانه ليس من فرائض الله شي ء الناس اشد عليه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت ارائهم من تعظيم الوفاء بالعهود؛ «اگر پيماني بين تو و دشمن منعقد گرديد يا در پناه خود او را امان دادي، به عهد خويش وفا دار باش و بر آنچه به عهده گرفتي امانت دار باش و جان خود را سپر پيمان خود گردان! زيرا هيچ يک از واجبات الهي همانند وفاي به عهد نيست . همه مردم جهان با تمام اختلاف آرائي که دارند، حتي در زمان جاهليت به عهد خود وفادار بودند .» (112) شايستگي، مهرباني، کارداني و رحمت از جمله اوصاف اين مدير لايق جهان تشيع است که رمز موفقيت ايشان در فتوحات اسلامي بخصوص فتح کشور يمن، بدون جنگ و خونريزي به شمار مي آيد . (113)
فصل چهارم : تئوري سيستم و مناسبات انساني در مديريت اسلامي
1- وحدت بزرگترين اصل در مناسبات اسلامي - انساني با توجه به اهميت موضوع مناسبات انساني در اسلام، نيروها، اشيا و افراد بايد از روياروييهاي کاهنده و مخرب بپرهيزند و راهي به سوي وحدت، همفکري همسويي و يگانگي طي نمايند؛ بديهي است که براي يافتن اين وحدت در مناسبات اسلامي بايد به مصداق «تعرف الاشياء باضدادها» مراجعه کرد . در زمينه پيوندها و مناسبات راهي جز رو کردن به قانون جهان شمول حرکت به سوي «الله» نيست و بايد هماهنگ با جهان، کليه ارتباطات را با (الله) برقرار کرد . «لااله الاالله» رمز وحدت و اصل اجتناب ناپذير در مناسبات انساني است . آنچه ما از توحيد نظري و عملي مي گوييم چيزي جز جايگزين کردن روابط توحيدي به جاي انحا و انواع مناسبات غير توحيدي نيست . (114)
2- نگاهي گذرا بر مناسبات انساني در مديريتهاي غربي - شرقي با بررسي و مطالعه پيرامون شيوه هاي عملکرد مديران و حکام در سراسر جهان به اين نتيجه مي رسيم که مديران موفق که ايده توحيدي دارند و از باورهاي ديني تبعيت مي کنند، در اعمال و رفتارشان نيز آن را به کار مي گيرند . کساني که از تئوري «اومانيسم» (انسان محوري) در اجراي قوانين بهره مي گيرند، به مسائلي همچون «سازمان گرايي» ، «اجبار و تحکم» ، «افزون خواهي» مبتلا مي شوند که از آفات عمده مديريت است .
در خطوط اصلي اجرايي مديريت امروز که بر اساس تفکر «ماکياولي» «تيلوريسم» «ماکس وبر» است، سلطه طلبي و برتري جويي يک امر عادي و ذاتي است؛ بنابراين طبيعي است که انسان براي رفع عطش برتري جويي خود اقدام کند تا با سلطه و توانايي بتواند به ايده آل خود برسد . (115)
بنا بر عقيده ماکياولي تنها با تقوا، انسانيت و عفت نمي توان به موفقيت و کاميابي رسيد . در رد اين نظريه بايد به اين آيه قرآن اشاره کنيم که اينگونه افراد همواره امور خود را «اصلاح» مفاسد جامعه مي دانند : و اذا قيل لهم لا تفسدوا في الارض قالوا انما نحن مصلحون . الا انهم هم المفسدون و لکن لا يشعرون؛ «هرگاه به آنها گفته مي شود در روي زمين فساد نکنيد مي گويند اين است و جز اين نيست که ما همان اصلاحگرانيم . بدانيد که آنها همان مفسدان هستند و ليکن شعور ندارند .» (116)
طبق نظر تيلور بايد افرادي را يافت که داراي قدرت جهاني بسيار و رشد فکري اندک باشند؛ در واقع با زور بازوي خود و با اطاعت کورکورانه بتوانند حاصل کار را افزايش دهند . از نظر ما انسان، ماشين نيست؛ بلکه خالق همه ماشينها و مسلط بر آنها مي تواند باشد . (117)
تيلوريستها افراد انسان را همچون «گوريلهاي هوشيار» مورد ملاحظه قرار مي دهند؛ اما از نظر اسلام، انسان، ماشين نيست بلکه خالق آن است؛ او «خليفة الله» و اشرف مخلوقات است و در مقام «لقدکرمنا بني آدم . . . و في احسن تقويم» قرار دارد .
3- تئوري عشق و محبت در مناسبات انساني و مديريت اسلامي انسان موجودي اجتماعي است و اجتماع نيز همچون شبکه اي درهم تنيده از روابط انساني است . آنچه در ارتباط بين انسانها حرف اول را مي زند محبت و عشق است . ماهيت ارتباط آدميان در سطح نيازهاي جسماني باقي نمي ماند؛ بلکه فراتر از آن به گستره محبت و عشق مي رسد . اين تکامل در ماهيت ارتباطات تا بدانجاست که اراده آدمي، حرکت او به سوي هدف و انجام کار از نوع علاقه و محبتي است که بدان موضوع دارد . اين واقعيتي انکارناپذير است که اگر انسان به امري دلبستگي داشته باشد، بي شک تلاشي پيگير در جهت رسيدن به آن خواهد کرد . محبت در ايدئولوژيها و فرهنگهاي مختلف، معاني خاصي دارد . طبيعي است که ماهيت ارتباطات در فرهنگ ديني رابطه اي زايشي با ارزشهاي برخاسته از پذيرش قادر مطلق براي هستي دارد . ارزشهاي متعالي، تعيين کننده نوع ارتباطات هستند؛ در همين زمينه رابطه انسان با خدا نيز از مقوله محبت و عشق است، تعريف مي شود : «يحبهم و يحبونه» (118).
تا آنجا که شرط وصول به لقاءالله اين است که آدمي علاقه و محبت خود را خاص خداوند کند و به غير خدا عشقي نورزد و آرامش ظاهري و باطني انسان در گرو علاقه تام او به خداوند باشد . (119) از طرفي اراده برخاسته از محبت است . همانگونه که اگر کراهت و انزجار نباشد، ترک و پرهيز نيست، اراده اي که در طول اراده خداوند باشد، در جهت انجام تکاليف مي تواند انسان را به فلاح و رستگاري برساند .
در جواب اين پرسش که علي عليه السلام چگونه خدا را شناخت که دوست خدا شد و سپس در راهش سرسپرد و همه کارهايش عبادت خدا بود و اگر مي خواهيم بدانيم چگونه وي هم در سجاده زهد، حق را مي جست «وفزت و رب الکعبه» گفت بايد اذعان کنيم که او در اثر توحيد افعالي هرگز چيزي را بد نمي ديد . (120)
حب به مطلق حب به اجراي امر مطلق اراده در جهت اجرا عمل به تکليف رسيدن به کمال
الگوي عمل منبعث از عشق و محبت (121) حضرت امير عليه السلام در مورد رسيدگي مسؤول به وضع افراد سازمانش مي فرمايد : از حال آنان جويا باشد، آنچنان که پدر و مادر از فرزندانشان تفقد مي کنند .
بايد بدانيم که خوشرفتاري و محبت عامل جذب ديگران است؛ البته اين محبت و خوش رفتاري بايد ظهور و بروز بيروني هم داشته باشد . يک مدير و مسؤول وقتي مورد اعتماد کارکنان قرار مي گيرد و آنها او را ملجا و حامي خود مي داند که محبت و خيرخواهي او را باور کرده باشند . محبت و احسان به ديگران اقتضا مي کند که مسؤول در اختيار افراد باشد تا بتوانند با او ارتباط برقرار کنند : من تالف الناس احبوه (122)؛ «هرکس با مردم انس و الفت داشته باشد، دوستش مي دارند .»
در الگوي ارائه شده، زماني رابطه تعاملي بين محبت و معرفت در نيل به کمال وجود دارد که برگرفته از ايمان و تقوي باشد . اگر انسان به حلقه محاسبه و مراقبه در اين الگو توجه کند، مي تواند مسير خود را در يک ساختار مديريت اسلامي بيابد . (123)
الگوي تعاملي رفتارهاي برخاسته از محبت و معرفت معرفت نيز از مقوله محبت است . اگر مدير خود را متصل به درياي حق مي داند، بايد در مقام عمل زيردستان خود را به عنوان تجلي حق بنگرد؛ ابتدا با اهرم جذب و محبت اعمال مديريت کندو سپس بر قلوب آنان حکومت کند؛ زيرا عشق و محبت قبل از قوانين حاکم بر روابط انساني و در واقع ضامن اجراي قوانين هستند . تنها ارتباطاتي که با محبت آميخته و براي سودرساني به ديگران باشد، مي تواند به بالاترين سطح اثربخشي دست يابد . ارتباطات مبتني بر محبت بطور طبيعي رفتار محبت آميز را به گيرنده پيام و مجريان قانون القا کرده رفتاري محبت آميز در او ايجاد مي کند که ارزشي الهي دارد .
خلل پذير بود هر بنا که مي بيني بجز بناي محبت که خالي از خلل است (سعدي)
سخن آخر اينکه مبنا و پايه مديريت ديني و اسلامي مبتني بر آميختگي معرفت و محبت است؛ به يقين مديري لايق و تواناست که بتواند با رسوخ در قلب کارکنان خود آنها را به تلاش و کوشش پيگير وادار نمايد؛ زيرا محبت و ايجاد علاقه در انسانها از ارکان حيات طبيعي جوامع انساني است و مي تواند به عنوان يکي از عوامل افزايش دهنده کيفي در سطح يک سازمان و اداره باشد . با ايجاد عشق و باورهاي قلبي، انسان با تمام وجودش به کار دل مي بندد و در راه رسيدن به اهداف تلاش مي کند . در واقع بايد گفت روح حاکم بر سازمان و مجموعه قوانين، عشق و محبت و باورهاي قلبي است که هدايتگر و ضامن اجراي قوانين است .
خلاصه کلام : مقاله با بررسي جايگاه علم مديريت و نظريه ها و مکاتب کلاسيک، نئوکلاسيک، نوين و اسلامي، گامي در تطبيق رويه ها و ديدگاهها برداشت تا به اثبات برساند که تئوري مديريت از ديدگاه امام علي عليه السلام مبتني بر اهداف و مباني و عناصري است که حول محور برنامه ريزي، سازماندهي، تصميم گيري، هماهنگي، تفويض اختيار، کنترل و نظارت مي چرخد . يقينا مديراني موفق هستند که علاوه بر ارکان فوق به مهارتها و تواناييهايي دست يازند که عوامل پيش برنده مديريت هستند؛ نظم، دقت، تواضع، وقار و هيبت، و از همه مهمتر محبت و عشق از اصلي ترين لوازم و عوامل در مناسبات انساني و اسلامي است . و بايد گفت : تئوري حضرت امير عليه السلام مبتني بر مديريتي حاکي از عشق و محبت به ذات اقدس الله است که همين محبت را نثار همه انسانهايي مي کند که خود والي، زمامدار و مدير آنهاست .
59% ملاقاتهاي برنامه ريزي شده
10% ملاقاتهاي برنامه ريزي نشده
3% بازديد
22% کارهاي جاري
6% پاسخ به تلفن
چکيده با توجه به اهميت و جايگاه مديريت در نظامها و سازمانهاي بين المللي و ترويج مديريت نوين بر آن شديم تا با تبيين ديدگاههاي ارزشمند امام علي عليه السلام به عنوان مديري مدبر و کارآمد در تشکيل نخستين حکومت اسلامي - شيعي گامي هرچند کوتاه در احياي اين تفکر شيعي برداريم؛ چرا که امروزه جزئيات اين مباني ديني به عنوان يک نظريه جديد علمي و کاربردي با موفقيت قابل اجرا است . مقاله حاضر با بررسي بيش از 65 منبع داراي دو بخش عمده است : بخش اول به تبيين مباني علم مديريت، معرفي مکاتب و ارائه نظريه هاي کلاسيک و نئوکلاسيک و نوين پرداخته است که مي تواند زمينه تطبيق اين نظريه را با افکار و آراي اميرالمؤمنين عليه السلام مهيا کند . بخش دوم نيز به تبيين تئوري و مباني اعتقادي حضرت امير عليه السلام در مديريت و عناصر و ارکان آن - سازماندهي، برنامه ريزي، کنترل، نظارت، هماهنگي - شايسته سالاري و ويژگيهاي مديران موفق به بررسي اقسام سوء مديريت و معضلات نظام مديريتي مي پردازد . ذکر نمونه هاي موفق، نقش مناسبات انساني، و از همه مهمتر مديريت عشق و خصوصيات اين مديريت از ديگر موضوعات مطرح شده در اين مقاله است .
حمد و ستايش خداي را که توفيق نگارش اين مقاله را عنايت فرموده؛ مقاله اي که تحت عنوان تئوري مديريت از ديدگاه امام علي عليه السلام و با الهام و تعمق در نهج البلاغه و کتب ارزشمند ديگر تدوين يافته است . به بهانه اين کلام تفحصي در نهج البلاغه نمودم؛ کتابي که رزمندگان آن را کتاب شجاعت مي خوانند و اهل دل آن را کتاب اشک و عشق مي دانند ولي تعبير زيباي حضرت امام خميني رحمه الله که نهج البلاغه را افتخار مکتب تشيع مي دانند، از همه رساتر و گوياتر است؛ چرا که در سير تطور حکومتها و خلافتها همواره تشتت آرا و عقايد منجر به اعمال روشهايي خلاف سير انسانيت و وحدانيت الهي گرديده است و در اين ميان صاحب نهج البلاغه مولي الموحدين الگوي تمام عيار مديريت و خلافت و امامت در لابلاي مفاهيم عميق خود به بيان عناصر، ارکان، وظايف، اهميت و شيوه هاي مديريت پرداخته اند که ما نيز اميد آن داريم در اين مجال کوتاه پيمانه اي از اين اقيانوس بيکران علم و معرفت برگيريم .
بخش نخست : ديباچه اي بر علم مديريت و جايگاه آن همراه با بررسي مکاتب مديريتي
فصل اول : علم مديريت و تعريف آن در مکاتب مديريتي
1- مديريت و معاني آن معناي لغوي مديريت «اداره کردن» است و مدير يعني اداره کننده، که اسم فاعل از مصدر اداره بر وزن اقامه مي باشد . (1) پس مدير يعني گرداننده و مديريت يعني گرداندن يک دستگاه، اداره، شهر يا . . . ، در جهت هدف خاص خودش؛ اين تعبيري از مديريت مطلق است که قريب الافق با وظايف روابط عمومي است؛ زيرا قبل از آنکه علوم مديريت تنظيم شود و شکل بگيرد، روابط عمومي مدتها بازوي شخصيتهاي تاريخ در اداره امور کشورداري بوده است . (2)
در متون اسلامي کلمه مدير نيامده ولي به کلمه مدبر اشاره شده است : فالمدبرات امرا (3) برخي از مفسران نيز اشاره به مديريت ملائکه دارند و ملائکه را مديران جهان مادي معرفي مي کنند . (4) البته لازمه مديريت، تدبير است زيرا تا کسي تدبيرکننده (مدبر) نباشد، نمي تواند مدير باشد .
2- تعريف علم مديريت در سير تحول دانش مديريت طي قرون و سالهاي اخير، کوششي مداوم در جهت يافتن عناصر مشترک در تصميم گيري و اداره سازمانها مشاهده مي گردد که اساس علم مديريت را تشکيل داده است .
پيشرفت علم و تمدن در زمينه هاي گوناگون زندگي جوامع بشري، همواره پيچيدگيهاي روزافزوني را از نظر تشکيلات و اداره در سازمانها به وجود آورده است که باعث تجديد نظر پژوهشگران علوم مديريت در اصالت تئوري مديريت شده است . (5)
از نظر سنتي مديريت عبارت است از : «به کار گرفتن کليه امکانات موجود در موقعيتي خاص به منظور رسيدن به هدف يا هدفهاي مشخص .»
تعريف سنتي مديريت مبتني بر قبول اصول منطق (6) و اعمال منطقي است . جيمز تامپسون (7) ضمن مطالعات خود در مورد سازمان به اين امر اشاره مي کند که اصل منطق سبب محدود کردن دامنه عمليات مديريت مي شود و اعمال سازمان منحصرا بايد در آن محدوده صورت گيرد (8).
يکي از مشخصات جديد و پديده هاي بارز رشته مديريت که از اهميت اصل منطق تئوري سنتي مي کاهد، مساله «عدم وجود ، جيمز تامپسون و پرفسور تي دانکن (11) نشان مي دهد که پيشرفت سريع تکنولوژي و تغييرات محيطي عوامل اصلي در محيط و شرايط کار سازمانهاست . يافتن عوامل مشترک در تصميم گيري و اداره سازمانها نياز به اتخاذ «روش علمي» دارد . با توجه به آنچه گذشت، تئوري مديريت براساس تعريف زير پايه گذاري مي گردد :
«مديريت دانشي است براي چگونگي اداره و هدايت سازمان جهت رسيدن به نتايج مطلوب .» (12)
توجه اساسي علم مديريت به اخذ تصميمات صحيح، با توجه به روابط موجود ميان هدفهاي مطلوب و امکانات سازمان مي باشد . از نظر دانش مديريت وظيفه اصلي يک مدير (13) تصميم گيري به روش علمي، با اتکا به باورهاي الهي است . ضمن آنکه در علم مديريت جهت مسائل و مشکلات کيفي، روشهاي کيفي وجود دارد، روشها و تکنيکهاي کمي نيز به چشم مي خورد . در علم ديريت خواه روشهاي کمي يا کيفي مورد نظر باشد، براي اتخاذ تصميمات منطقي و در نتيجه ايجاد طرحهاي مناسب عملياتي به طريقه علمي و تجربي از بررسي عمليات استفاده مي گردد . بطور خلاصه تعريف علم مديريت اسلامي را، شايد بتوان بدينگونه قالب بندي کرد :
باورهاي الهي و معارف ديني برنامه ريزي و سازماندهي تصميم گيري مهارتهاي مديريتي همراه با خلاقيت توليد يا اجراي طرح
به تعبير ديگر مديريت را مي توان متاثر از نظام ارزشي حاکم بر آن سازمان دانست؛ (14) بطور خلاصه مديريت در يک نظام ارزشي عبارت از : فرايند به کارگيري مؤثر و کارآمد منابع مادي و انساني در برنامه ريزي، سازماندهي و بسيج منابع و امکانات، هدايت و کنترل است که براي دستيابي به اهداف سازماني و بر اساس نظام ارزشي مورد قبول صورت مي گيرد . اين تعريف پنج محور دارد :
1- مديريت يک فرايند است .
2- مفهوم نهفته مديريت، هدايت تشکيلات انساني است .
3- مديريت مؤثر، تصميمات مناسب مي گيرد و به نتايج مطلوب مي رسد .
4- مديريت کارا، به تخصيص و مصرف مدبرانه منابع گويند .
5- مديريت بر فعاليتهاي هدفدار تمرکز دارد .
3- مديريت چيست ؟
1- 3- مديريت امانت است مسند مديريت، امانتي الهي است که به مدير سپرده شده است و او بايد از اين امانت الهي بشدت مراقبت کند . مولاي متقيان علي عليه السلام درباره اين امانت الهي مي فرمايد :
. . . و ان عملک ليس لک لطعمة و لکنه في عنقک امانة و انت مستدعي لمن فوقک . ليس لک ان تقتات في رعية و لا تخاطر الا بوثيقة و في يديک مال من مال الله عز و جل و انت من خزانه حتي تسلمه الي و لعلي ان لا اکون شر ولاتک لک و السلام؛ «مديريت و حکمراني براي تو طعمه نيست؛ بلکه امانتي بر گردن تو است و کسي که از تو بالاتر است از تو خواسته تا نگهبان آن باشي . وظيفه نداري که در کار مردم به ميل و خواسته شخصي خود عمل کني، يا بدون ملاک معتبر و فرمان قانوني، به کار بزرگي ست بزني . اموالي که در دست توست از آن خداوند مي باشد و تو خزانه دار هستي تا آن را به من بسپاري . اميدوارم که براي تو بدترين فرمانرواها نباشم . و السلام .» (15)
مرحوم علامه طباطبايي رحمه الله در تفسير الميزان اين امانت الهي را چنين تعريف مي کند : الامانة شي ء يودع عند الغير ليحتفظ عليه ثم يرده الي من اودعه؛ «امانت چيزي است که براي نگهداري به ديگري سپرده مي شود تا وي بر آن محافظ باشد و پس از محافظت به امانت گذار، باز گرداند . (16)»
2- 3- مديريت تکليف است نه حق حق و تکليف دو مقوله اند که در يک سو حرکت مي کنند؛ حق به معني استفاده، بهره و سود و تکليف، به معني وظيفه است .
در نظام اسلامي، واگذاري، قبول و احراز مناصب اجتماعي و مديريتي تکليف است؛ نه حق يا وسيله سودجويي . (17)
3- 3- مديريت يا رياست ؟ مدير بايد مديريت را براي خدمت بخواهد؛ به عبارت ديگر خدمت نبايد وسيله اي براي حاکميت باشد؛ بلکه حکومت بايد وسيله اي براي خدمت باشد .
مدير قبل از آنکه رياستمدار باشد، خدمتگزار است و با تيغ تيز مديريت در جهت خدمتگزاري، اقامه حق و عدل و دفع باطل و ظلم مي کند .
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله فرمود : هرگاه سه نفر با هم به سفري رفتيد، توافق کنيد و يکي را رئيس کنيد .
و گفتار حضرت علي عليه السلام در عهدنامه مالک اشتر (18) نيز گوياي اين امر است . رياست مستلزم مديريت است . رئيس بايد بتواند اداره کند؛ اداره کردن نيز تدبير مي خواهد و رئيس و مدير بايد اهل تدبير و دورانديشي باشد و بتواند دبيري کند . مسلم است که مدير بيش از آنکه حاکم باشد، هادي است . چنين مديراني مديريتي آميخته با هدايت و حکومت دارند .
حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد : و لا تکونن عليهم لعبا ضاريا تغتنم اکلهم؛ «مبادا در منصب مديريت برخوردهايت با آنان مانند جانور درنده اي باشد که خوردنشان را غنيمت شمري .» (19)
4- ضرورت و اهميت مديريت در اسلام مديريت يکي از ارکان زندگي اجتماعي است؛ زيرا در اجتماع، منافع و مقاصد افراد و سرنوشت اشخاص با يکديگر ارتباط و اشتراک پيدا مي کنند . ضرورت مديريت در زندگي اجتماعي تا آنجاست که حتي بسياري از حيوانات که بصورت اجتماعي زندگي مي کنند براساس فرمان غريزه، مديري را برمي گزينند . حال انسانها که بصورت اجتماعي زندگي مي کنند، بطريق اولي نيازمند سازماندهي، برنامه ريزي و سيستمي هستند که بتواند آنها را به اهدافشان رهنمون سازد . مديريت و راهکارهاي آن و تربيت مديران لايق از اهم مباني فکري ديني محسوب مي شود . انسان نمي تواند به گونه اي ناموزون و همچون وصله اي ناهمرنگ در جهان هستي زندگي کند . او به همان اندازه که از نظام، تشکيلات و مديريت فاصله گيرد با شکست و ناکامي روبرو خواهد شد و محکوم به فناست . (20)
تشيع و ضرورت مديريت در تفکر شيعي، ضرورت مديريت را بايد در امامت جستجو کرد؛ زيرا امامت از نظر شيعه، به عنوان يک اصل اعتقادي، چيزي جز مديريت جامع و کامل نيست : الامامة رياسة عامة في امور الدين و الدنيا؛ «امامت، رياستي عمومي در امور دين و دنياست .» (21)
شجره طيبه امامت، ريشه در زمين وحي دارد و با آب عصمت و طهارت سيراب مي گردد و از نور وجودي نبوت تغذيه مي کند و شاخه هاي سرسبزش بر سر امت اسلامي و جامعه بشري سايه مي افکند؛ مديريت يکي از شاخه هاي اين درخت تناور است . امير مؤمنان عليه السلام مي فرمايد : فبعث فيهم رسله و واتر اليهم انبيائه . . . ليثيروا لهم دفائن العقول؛ «خداوند پيامبران خود را در ميان مردم برانگيخت تا با مديريت خويش ذخاير پنهان استعدادها را استخراج کنند .» (22)
در نظام اداري و اجتماعي اسلامي، مديريتها از امامت ريشه مي گيرند؛ در واقع بايد گفت : مشروعيت مديريت در جامعه ديني ناشي از پيوندي است که با امامت دارد . هرگاه اين رابطه قطع گردد، کليه حرکتها مشروعيت و خاصيت خود را از دست مي دهند .
آنچه که بايد بدان اشاره کرد، اين است که مشکل جامعه ما مشکل «کمبودها» نيست، بلکه مشکل «ضعف بعضي از مديريتها» است که هرگاه با الهام از مباني معنوي اسلام اصلاح گردد، بسرعت مي توان بر مشکلات فايق آمد .
فصل دوم : نقش رهبري و تعليم و تجربه در مديريت
1- رهبري اصل تفکيک ناپذير مديريت اسلامي آنچه امروزه تحت عنوان رهبري (23) مطرح است، جايگاه ويژه اي را فراتر از کاربرد سياسي آن در امور دولتي، بازرگاني، صنعتي و از همه مهمتر مديريت علمي به خود اختصاص داده است . در زمينه مديريت، رهبري، اصلي تفکيک ناپذير از مديريت است؛ زيرا اگر بپذيريم که رسالت مدير اسلامي بر اساس تعالي و توليد است، تعالي انسانها جز با برخورداري از صفات رهبري ميسر نيست . و به عبارت ديگر، افزايش توليد و تکامل کمي و کيفي آن جز با حضور يک مدير رهبر امکان پذير نيست .
بدين ترتيب که مدير اسلامي داراي دو رسالت «تعالي» و «توليد» در درون سازمان است . مکتب منبع تغذيه فکري و روحي مدير جهت تحقق اهداف عالي و مقدس در درون سيستم است و بهره وري اکتشافي است . وليکن رسالت ديگر «مدير» يعني «توليد» در درون يک سيستم، متکي و متصل به علوم و پيشرفت آن است؛ لذا مدير اسلامي براي بهره وري در زمينه توليد، بايد در جريان پيشرفت علوم دنيا نيز قرار داشته باشد . هنر مدير اسلامي نيز اين است که توازن و تعادل بين «تعالي» و «توليد» را در صحنه زندگي اجتماعي حفظ کند . (24)
2- نقش تعليم و تجربه در مديريت شکوفايي سرشت مديريت در انسانها به دو عامل تعليم و تجربه نيازمند است . حتي رهبران الهي و انبيا نيز همراه با هدايت الهي تعليم ديده و تجربه مي اندوخته اند .
استاد شهيد مرتضي مطهري در يادداشتهاي خود چنين آورده است : برخي معتقدند علت اينکه پيامبران حنيف چوپان بوده اند، اين است که تمرين رهبري کنند و مخصوصا فاصله فکري آنها با امت، آنان را از رهبري مايوس نکند؛ البته هر رهبري فطري غير معصوم نيازمند تجربه و تعليم است . وقتي پيامبران تمرين چوپاني مي کنند، تکليف ديگران روشن است . (25)
تعليم و تجربه دو عامل اساسي براي شکوفايي استعداد و فطرت امامت، رهبري و مديريت است . و نياز رهبر به اين دو عنصر چه در جهت امامت نور و چه در جهت امامت نار قطعي و غير قابل ترديد است . و عنصر سومي هم هست که قرآن بدان اشاره مي کند .
3- نقش شرح صدر در مديريت شرح صدر در کنار تعليم و تجربه لازمه مديريت است و انسان را به سوي تکامل، پويايي و انسانيت سوق مي دهد .
شرح صدر ظرفيت فکري و روحي است . به تعبير قرآن هرگاه ظرفيت رواني انسان براي پذيرش حق گسترش يابد، نورانيت و بينشي براي او حاصل مي شود که در پرتو آن، حرکت انسان در جهت تکامل خود و جامعه تصحيح مي گردد .
افمن شرح الله صدره للاسلام فهو علي نور من ربه؛ «آيا کسي که خداوند ريشه اش را براي پذيرش اسلام گسترده ساخته و در نتيجه با نور الهي گام برمي دارد همانند انسان تاريکدل است؟» (26)
مولي الموحدين در روايتي مي فرمايد که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله در دعاي روز عرفه از خداوند مي خواست : اللهم اجعل في قلبي نورا و في سمعي نورا و في بصري نورا . اللهم اشرح لي صدري و يسرلي امري ؛ «خدايا! در قلبم نور، در گوشم نور، و در ديده ام نور بگذار! خدايا سينه ام را گشاده و کارم را آسان ساز!» (27)
4- مديريت امري فطري است يا اکتسابي؟ آيا مديريت دانشي است مانند خواندن و نوشتن که همگان مي توانند آن را بياموزند؟ آيا مديريت احساسي همچون شعر سرودن است؟ آيا ريشه در فطرت انسانها دارد و يا امري اکتسابي است؟ مديريت مانند سرودن شعر است که برخي ذوق آن را دارند و برخي ندارند . عده اي ممکن است دانش سرودن شعر را فرا بگيرند؛ ولي شاعر نشوند . تعليم و تجربه در سرودن شعر تنها براي کساني مفيد است که بطور فطري ذوق شعري داشته باشند . مديريت نيز با خون انسانها آميخته است . در واقع بايد گفت بينش مديريت و رهبري در برخي از انسانها فطري است و برخي سرشت مديريتي ندارند . به کسي که سرشت مديريتي ندارد در هيچ مدرسه اي نمي توان مديريت آموخت . ممکن است او فيلسوف توانايي بشود، ليکن بي ترديد مدير و رهبر خوبي نخواهد شد . دانش مديريت را فرا خواهد گرفت ولي هنر مديريت را نخواهد يافت . (28)
فصل سوم : معرفي اجمالي مکاتب و تئوريهاي مختلف در مديريت
الف) مکتبهاي مديريت دانش مديريت مبتني بر سير تحولي است که بنا به گفته دانشمندان اروپايي ريشه در انديشه ها، تجربه ها و نوشته هاي پشتيباني دارد که بويژه در سده بيستم به اين مهم همت گماشتند . وليکن ما امروز برآنيم که از مظلوميت ابرمرد تاريخ تشيع، اميرالمؤمنين عليه السلام سخن برانيم که بحق بنيانگذار علم مديريت و شيوه هاي صحيح حکومتداري بوده اند؛ هموکه اصول و مباني مديريتش بر پايه اعتقادات الهي، احياي ارزشها، نظم، برنامه ريزي عدالت و مساوات و . . . بود . در اين مجال کوتاه به بررسي اجمالي مکاتب مديريت مي پردازيم ؛ سپس تئوري مديريت امام علي عليه السلام را تبيين مي کنيم .
بررسيهاي تاريخي نشان مي دهد که اداره اماکن و سازمانها از دوره هاي پيشين در نزد مصريان، چينيان، ايرانيان، روميان و سايران داراي بينشي خاص بوده است .
1- نظريه هاي مکتب کلاسيک اين مکتب شامل سه نظريه است :
1- نظريه مديريت علمي
2- نظريه اصول گرايان
3- نظريه بوروکراسي
1- 1- نظريه مديريت علمي (29) صاحب اين نظريه فريدريک وينسلو (30) تيلور مي باشد . مديريت تيلور (31) مبتني بر چهار اصل است :
1- براي يافتن بهترين راه حل مي توان مشاغل را مشاهده و تجزيه و تحليل کرد .
2- براي هر شغل مي توان بهترين کارکن را به گونه اي علمي برگزيد و آموزش داد .
3- با پرداخت مزد تشويقي - بر پايه ميزان توليد مي توان بالاترين مقدار توليد ممکن را بدست آورد .
4- مدير، مسؤول برنامه ريزي، آماده سازي کار و کنترل است و کارکنان بايد تنها دستورات را انجام دهند . اين مديريت جنبه مکانيکي معيني دارد .
2- 1- نظريه اصول گرايان در بحبوحه جنگ جهاني اول، افرادي نظير هنري فايول (32) فرانسوي تجربيات خود را در کار مديريت بصورت اصول چهارده گانه ارائه دادند :
1- تقسيم کار؛ 2- اختيارات ؛ 3- انضباط ؛ 4- وحدت فرماندهي؛ 5- وحدت مديريت ؛ 6- وابستگي منافع فردي به هدف کلي ؛ 7- جبران خدمات کارکنان ؛ 8- تمرکز ؛ 9- سلسله مراتب ؛ 10- نظم ؛ 11- عدالت ؛ 12- ثبات ؛ 13- ابتکار عمل ؛ 14- احساس يگانگي .
POSDCORB(35) که مخفف برنامه ريزي، سازماندهي، کارگزيني، هدايت، هماهنگي، گزارش دهي و بودجه بندي است، جمع بندي کردند .
3- 1- نظريه بوروکراسي آنگاه که توجه عمده تيلور و فايول در سيستم مديريت به کسب مؤثر اهداف متمرکز بود، توجه ماکس وبر (36) (1920- 1864) به اين مساله معطوف شد که چگونه مي توان ساختار مناسبي به يک سازمان داد؟ نظريه وبر نظريه ديوان سالاري (37) است . اين جامعه شناس آلماني در آغاز سده بيستم نظريه خود را مبتني بر پنج محور تنظيم کرد (38) :
1- تقسيم کار و تخصص
(Division of labor and spicializaition)
2- جهت گيري غير شخصي
(Impersonality)
3- سلسله مراتب اداري
(Hierachy of Authoty)
4- قواعد و مقررات
(Rules and Regulations)
5- جهت گيري شغلي
(careerorientation)
2- مکتب روابط انساني (39) نهضت رفتارگرايي يا اصول روابط انساني در امريکا تحت رهبري «التون مايو» (40) شروع شد . نهضت روابط انساني با بررسيهاي وسيع در کارخانه «هارتون» (41) وابسته به شرکت «وسترن الکتريک» (42) در اواخر دهه 1930- 1920 تا اوايل دهه 1940 در شيکاگو پديد آمد . اين آزمايشها به منظور تعيين ارتباط شرايط فيزيکي کار با مقدار توليد آغاز شد و نتايج زير را در پي داشت : (43)
1- تاثير هنجارهاي اجتماعي و انگيزه هاي رواني بر توليد، بيشتر از مشوقهاي اقتصادي است .
2- کارگران براي رويارويي با تصميمهاي يکجانبه مديريت از سازمان غير رسمي بهره مي گيرند .
3- تخصص بتنهايي کارايي را افزايش نمي دهد .
4- افراد، انسانهاي فعال هستند و همچون ماشين بيجان عمل نمي کنند .
5- ارتباط بين اعضا و گروهها بسيار مهم است و رهبران غير رسمي از توانايي خوبي برخوردارند .
6- مؤثرترين روش رهبري برپايه مشارکت و رعايت انصاف و توجه به زيردستان استوار است .
3- نظريه هاي نوين مديريت
الف) نگرش نظام گرا (44) مديريت نظام گرا در بردارنده کاربرد نظريه سيستمي در اداره نظامهاي بزرگ و کوچک است که با استفاده از کارهاي انجام شده، در ازاي کارهاي داده شده ماموريت کل سازمان را بر حسب مدل سيستمي داده، پردازش و بازده از ديدگاه بهبود بخشيدن به عملياتشان تحليل مي کند . (45)
ب) مديريت اقتضايي (46) کاربرد نگرش اقتضايي نيازمند آن است که مديران بتوانند موقعيتهاي گوناگون را بدرستي تشخيص داده وضعيت کنوني سازمان را با آن هماهنگ کنند؛ بعبارت ديگر، هرآنچه مدير در عمل انجام مي دهد به مجموعه شرايط موجود وابسته است . (47)
ج) نظريه نقشهاي مديري اين نظريه مينتز برگ (48) است، و با مطالعه منظم فعاليتهاي پنج مدير اجرايي به اين نتيجه رسيد که برنامه ريزي، سازماندهي، هماهنگي و کنترل، جزء وظايف مدير نيست؛ بلکه مدير به فعاليتهاي ديگري مي پردازد که عبارتند از :
(1- ج) نقشهاي متقابل شخصي : مانند رئيس تشريفات و رابط
(2- ج) نقشهاي اطلاعاتي : گيرنده، نشردهنده، سخنگو
(3- ج) نقشهاي تصميم گيري : سوداگري، آشوب زدايي، تخصيص منابع، مذاکره
ب - وجه تمايز مديريت اسلامي با ساير مکاتب مديريت مديريت اسلامي پيش از آنکه علم باشد، يک مکتب است؛ از اين رو وظيفه مکتب، ارائه راه حلهايي است که با مفهوم عدالت خواهي سازگار باشد . اگر علم نيز خواهان خدمت به مکتب يا تعالي انسانها باشد، بايد با سير مطالعاتي مکتبي که در يک سير اکتشافي است بدين نتيجه رسيد که جهان بيني حاکم بر کاربرد اين «علم» در حيطه «توليد» ، يک جهان بيني الهي و نشات گرفته از وحي است .
لذا سير مطالعاتي مکتبي پيرامون مديريت اسلامي يک سير اکتشافي است . و بايد از «روبنا» به طرف «زيربنا» باشد که با روش مطالعه «علمي» که يک سير تکويني و از «زيربنا» به «روبنا» است، متفاوت است .
وجه تمايز مديريت اسلامي با اشکال ديگر مديريت در اين است که در جوامع سرمايه داري (بورژوازي) و يا سوسياليستي، اداره امور مردم در دست عده اي از سردمداران حکومت است ؛ در حالي که در نظامهاي الهي بويژه اسلامي وجه تمايز در «اسلامي» بودن نظام مديريتي و متکي و مبتني بودن اين نظام بر پايه اصول لا يتغير «وحي» مي باشد .
اين مکتب اکتشافي است نه تکويني ؛ بدين معنا که هر لحظه بايد مطلب تازه اي از متن مکتب و از درياي زلال و عميق معاني قرآن برداشت شود؛ لذا بدنبال نزول قرآن، رسول اکرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام تبيين کننده اين مفاهيم بوده اند؛ پس هرگونه سير تکويني بر افکار الهي ممنوع است و مديران بايد تابع و حافظ ارزشهاي تبيين شده توسط رهبران حکومت اسلامي باشند؛ حکومتي که سياست و ديانت آن جداي از هم نيست و سياست آن متکي و مبتني بر فرامين الهي است .
وجه تمايز ديگر مديريت اسلامي اين است که مديريت اسلامي همانگونه که قبلا متذکر شديم مبتني بر دو اصل تعالي و توليد است تعالي انسان و توليد کالا . اين کالا زماني ارزشمند است که در خدمت تعالي انسان باشد، ولي در مکاتب شرق و غرب اصول مديريت مبتني بر محور توليد است؛ نه افزايش مکارم اخلاقي و اعتقادات .
پس نتيجه مي گيريم که مديريت اسلامي مبتني بر حضور يک مکتب «الهي» يا «اسلامي» است و قبل از آنکه «سازمان» تشکيل داده شود، مکتب پايه گذاري مي شود . (49)
تشويق، محبت و احترام متقابل از ارکان اين مديريت به شمار مي رود .