آيين بودا از شاخه هاي کيش هندوست . اين آيين از هندوستان بيرون آمده و سراسر مناطق خاوري را در نورديده است و به علت داشتن انديشه هاي عرفاني لطيف و گسترش در مناطق پرجمعيت جهان ، پيروان زيادي دارد و اخيرا به اروپا و آمريکا نيز سرايت کرده است .

1- سرگذشت بودا

بودا (Buddha) به معناي بيدار لقب گوتاماشاکياموني (Gautamamuni -Sakya) بنيانگذار مکتب اصلاحي بوديسم است . به عقيده بوداييان وي که فرزند پادشاه شهر کاپيلاوستو (vastu-Kapila) در شمال هندوستان بود، در حدود سال 563 ق .م . به دنيا آمد و در آغاز سيدارتا (Siddhartha) يعني کامياب ناميده مي شد. ستاره شناسان پيشگويي کرده بودند که اين شاهزاده پس از مشاهده نمونه هاي بيماري ، پيري و مرگ و برخورد با يک رياضت کش دنيا را ترک خواهد کرد و به رياضت روي خواهد آورد. بدين سبب پدرش دستور داده بود وي را به دور از ناملايمات زندگي بشري و در ناز و نعمت پرورش دهند و مراقب رفتار و کردار او باشند. شاهزاده با دخبر عمويش يشودهرا (Yasodhara) ازدواج کرد و داراي پسري به نام راهولا (Rahula) شد. وي در 29 سالگي پس از مشاهده موارد مذکور، شبانه از کاخ و تنعمات آن گريخت و تحت ارشاد فردي به نام آلارا (Alara) زندگي راهبان را برگزيد و پس از شش سال رياضتهاي سخت و سنگين در جنگلها سرانجام هنگامي که از وصول به حقيقت از طريق رياضت نوميد شد، رياضت را کنار گذاشت و به تاءمل و تفکر و مراقبت معنوي روي آورد. جهاد اکبر او نيز شش سال طول کشيد و پس از آن با هفت هفته توقف زير درختي که بعدا درخت بيداري ناميده شد، با مارا (Mara) يعني شيطان ويرانگر مبارزه کرد و در نهايت به حقيقت دست يافت و بوداي دوره کنوني شد. به عقيده بوداييان در دورانهاي پيشين جهان نيز تعدادي بودا آمده اند. هر يک از اين بوداها قبل از ظهورشان بودي ستو (sattva-Bodhi) خوانده مي شود، يعني کسي که به معرفت کامل دسترسي دارد يا بوداي بالقوه است .
بودا در مدت 40 سال با مسافرتهاي فراوان ، آيين خود را در سراسر هندوستان تبليغ کرد و بر اثر ملاقات با افراد مختلف ، به اصلاح نفوس و تربيت شاگرداني همت گماشت که برجسته ترين آنان پسر عمويش آنندا (Ananda) بود. وي سرانجام در هشتاد سالگي در حدود سال 483 ق .م . به نيزوانا پيوست .
داستان زندگي شگفت آور بودا از قديم الايام جذابيت داشته و به همين دليل اين داستان ديني به زبانهاي گوناگون ترجمه و در سراسر جهان منتشر شده است . نقل عربي آن با اضافاتي از فرهنگ سرياني ، به عنوان داستان بلوهر و يوذاسف بين مسلمانان رواج پيدا کرد.(1)

2- تاءسيس نظام

انديشه هاي اصلاحي بودا در مخالفت با تعصب هاي برهمنان بود و اختلافات طبقاتي را باطل مي شمرد. تعاليم اخلاقي وي در مجموعه هايي مانند تري پيتکا (pitaka-Tri) يعني سه سبدگرد آمده است . اين تعاليم که بر آيين هندو پايه گذاري شده است ، ترک دنيا، تهذيب نفس ، تاءمل ، مراقبه و تلاش براي رهايي از گردونه زندگي پر رنج اين جهان را توصيه مي کند و براي وصول به نيروانا اهميت زيادي قائل است و مفهوم آن را توسعه مي دهد. آيين بودا در قرون بعدي بخش عمدمه اي از خاک هندوستان را تسخير کرد و در کشورهاي همسايه نيز گسترش يافت . در قرون هشتم و نهم ميلادي ، دو تن از دانشمندان آيين هندو را نوسازي کردند و بر اثر آن ، آيين بودا اندک اندک از هندوستان برچيده و آيين هندو جانشين آن شد، اما اشکال گوناگون آن در خاور دور و مناطق ديگر گسترش يافت .

3- فلسفه بودا

هنگامي که بودا به حقيقت دست يافت ، ابتدا به شهر بنارس رفت تا پنج تن از راهبان را که از وي روي برتافته بودند، بيابد. او مي انديشيد که اين پنج تن مانند وي در جستجوي حقيقتند و تعليم دادن ايشان از ساير مردم آسانتر است .
و چون به بنارس پا نهاد آن پنج تن را ديد که در ميان بيشه اي نزديک شهر نشسته اند و با هم سخن مي گويند.
هنگامي که چشم آنان به بودا افتاد، به يکديگر گفتند : «اين سيدارتاست که مي آيد؛ همان که دست از رهبانيت کشيد؛ خوب است به او کاري نداشته باشيم .»
اما چون بودا به آنان نزديک شد به وي سلام کردند و از او خواستند در کنارشان بنشيند. آنگاه از وي پرسيدند : «سرانجام ، حقيقتي را که مي جستي ، يافتي ؟» بودا گفت : «آري ، آن را يافتم .»
راهبان گفتند : «پس به ما بگو حقيقت و حکمت و راز هستي چيست ؟» بودا پرسيد : «آيا شما به کارما يعني قانون کردار ايمان داريد؟» گفتند : «آري .» بودا گفت : «پس بدانيد که همان سرآغاز حکمت و آگاهي از حقيقت است . از نيکو نيکو پديد مي آيد و از بد بد. اين نخستين قانون زندگي است و همه چيزهاي ديگر بر اين قانون استوار است .»
گفتند : «اين که تازگي ندارد.» گفت : «اگر چنين است قرباني ، دعا و تضرع به درگاه خدا عاقلانه نيست .»
راهبان پرسيدند : «چگونه ؟» بودا پاسخ داد : «زيرا آب هميشه سراشيبي مي رود، آتش هميشه داغ است و يخ همواره سرد. اگر براي همه خدايان هندوستان هم دعا کنيم ، آب هرگز سربالا نمي رود و آتش سرد و يخ گرم نمي شود. زيرا در زندگي قانونهايي يافت مي شود که همه چيز بر آنها استوار است . از اين رو، کاري که انجام گرفت ، قابل ابطال نيست و دعا و قرباني براي خدايان نيز سودي ندارد.»
آنان با اين سخن موافقت کردند و بودا افزود : «اگر اين سخن درست است ، کتاب وداها که به مردم راه و رسم دعا و قرباني را مي آموزد، درست نيست و برخلاف گفته پيشوايان ديني ، من اعلام مي کنم که وداها مقدس ‍ نيستند.»
راهبان از اين جراءت بسيار شگفت زده شدند و از بودا پرسيدند : «تو مي گويي برهما هنگام آفريدن جهان مردم را به طبقات گوناگون تقسيم نکرده است ؟» پاسخ داد : «اصلا من باور ندارم برهما چيزي را آفريده باشد تا جهان آفريده او باشد.»
آنان پرسيدند : «پس جهان ساخته کيست ؟» بودا پاسخ داد : «به نظر من جهان ابدي است و آغاز و انجامي ندارد. دو چيز است که بايستي از آن پرهيز کرد : يکي زندگاني پر از لذت که زاييده خودخواهي و فرومايگي است و ديگر زندگي پر از رنج و خود آزاري که آن نيز سودي ندارد و هيچ يک از اين دو به نيکبختي منجر نمي شود.»

4- اخلاقيات

سرانجام راهبان از بودا پرسيدند : «پس راه درست کدام است ؟» پاسخ داد : «راه ميانه ، ميان لذت و رنج است که از راه هشتگانه به دست مي آيد. راه هشتگانه هشت قانون بزرگ زندگي را مي آموزد :
1. پرهيز از آزار جانداران
2. پرهيز از دزدي
3. پرهيز از بي عفتي
4. پرهيز از دروغ
5. پرهيز از مستي
6. پرهيز از بدگويي
7. پرهيز از خودخواهي
8. پرهيز از ناداني
9. پرهيز از دشمني .

5- فرقه هاي بودايي

آيين بودا سه فرقه دارد :
1. مهايانا (yana-Maha) يعني چرخ بزرگ ، آيين شمالي که در چين رواج دارد. اين شعبه اي آيين بودا با طيفهايي از اعتقادات و سنن کنفوسيوس و لائوتسه در چين و شينتو در ژاپن در آميخته است . يکي از آداب آن که به سانسکريت دهيانا (Dhyana) يعني تاءمل ، به چيني (Chang) و به ژاپني زن (Zen) خوانده مي شود، شهرت جهاني دارد.
2. هينايانا (yana-Hina) يعني چرخ کوچک ، آيين جنوبي که در سري لانکا (سيلان) و کشورهاي جنوب شرق آسيا مشاهده مي شود. پيروان چرخ کوچک آيين خود را تراوادا (Theravada) يعني آيين نياکان و بزرگان مي خوانند و کتب ديني آنان به زبان پالي است .
3. وجريانا (yana-Vajra) يعني چرخ الماس . اين فرقه در تبت وجود دارد و آيين بودا را با سحر و کهانت و توتم پرستي در آميخته و تشکيلاتي نيرومند براي خود پديد آورده است . آيين مذکور لامائيسم (Lamaism) نيز خوانده مي شود و عنوان رهبر مذهبي مقتدر آن دالائي لاما (Lama Dalai) به معناي رئيس درياگونه است . از چيزهاي جالب توجه اين فرقه آن است که هنگامي که رهبر مذهبي آن وفات يابد، راهبان براي پيدا کردن جانشين وي به جستجوي کودکي مي پردازد که در لحظه درگذشت رهبر به دنيا آمده باشد. سپس اين کودک را با توجهات ويژه پرورش مي دهند. وي پس ‍ از فراگيري دانش و گذراندن مراحل مختلف به مقام مورد نظر نائل مي آيد. دالائي لاماي عصر ما پس از سرايت کمونيسم چيني به تبت رهسپار هندوستان شده و در آنجا به ارشاد و رهبري مشغول است . اخيرا وي ، برخلاف سنت ، پسر بچه اي را براي جانشيني خود تعيين کرد و به خاطر اين مساءله مورد انتقاد قرار گرفت .

6- کتب بودايي

قديمي ترين کتاب مقدس بوداييان تري پيتاکايعني سه زنبيل ناميده مي شود که داراي سه بخش است :
1. قواعد رهبانيت
2. وسيله رستگاري
3. مفهوم فلسفي و روانشناسي .
فرقه هاي مختلف بودايي نيز کتابهاي مخصوص به خود دارند.

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1- براي مثال رک . : اکمال الدين نوشته شيخ صدوق ، ج 2، صص 577-638 و بحار الانوار نوشته علامه مجلسي ، ج 78، صص 383-444 و ترجمه فارسي آن در عين الحيات نوشته علامه مجلسي و در رساله اي مستقل آمده است . در تحرير عربي اين داستان ، نامهاي آلارا و بودي ستو به بلوهر و يوذاسف تغيير يافته است .