شيعيان از آغاز تاريخ خود، به عنوان پيروان امام علي (ع) نقش چشمگيري در تعالي فرهنگ قرآني و تبيين و تفسير وحي داشتند. زيرا آنان پس از پيامبر (ص) بنا بر وصيت حضرت رسول (ص) به اهل بيتش مراجعه نمودند و از آنجا که اهل بيت پيامبر (ص) براي قرآن جايگاه و نقش ويژه اي قائل بودند و امام علي (ع) در ميان همه مسلمين پس از پيامبر (ص) نخستين مفسر و باب علم نبي بود، با اقامه سنت نبوي و ترويج فرهنگ علوي به تفسير قرآن روي آوردند.
مفسران شيعه از زمان حضرت علي (ع) تا به امروز موفق شده اند هزاران جلد و صدها دوره تفسير قرآن را به عالم اسلام تقديم نمايند. علامه بزرگوار شيخ آقا بزرگ طهراني در کتاب نفيس الذريعه تا سال 1362 هجري قمري از تعداد 354 دوره تفسير قرآن که به تفسير همه قرآن يا بخشي از آن پرداخته اند نام مي برد. بدون شک در طي بيش از نيم قرن اخير نيز افزون از دهها دوره تفسير به اين مجموعه گرانقدر افزوده شده است.

تفاسير مهم شيعه

1- تفسير قمي

مؤلف : علي بن ابراهيم بن هاشم قمي ( متوفي 307 ه.ق) 919 ميلادي.معرفي : تفسير قمي اثر جاودان و ماثوري از امامين همامين ابو جعفر امام محمد باقر (ع) از طريق ابن الجارود و از امام جعفر صادق (ع) از طريق علي بن ابراهيم بن هاشم قمي است.
اين تفسير يکي از قديمي ترين و اصيل ترين تفاسير اماميه است و در تمام تفاسير شيعه از آن استفاده و بهره برداري مي شود. و روش آن، روش نقلي است و با جمع آوري احاديث تفسيري آن دو امام بزرگوار تنظيم شده است. برخي از روايات اين تفسير ضعيف و مخدوش است.
عنوان معروف : تفسير علي بن ابراهيم القمي
مذهب مؤلف : شيعه اثني عشريه
زبان : عربي
تعداد جلد : 2 جلد

2- تفسير تبيان

عنوان المعروف : تفسير التبيان الجامع العلوم القرآن
مؤلف : ابو جعفر محمد بن الحسن بن علي الطوسي، معروف به شيخ طوسي
ولادت : سال 385 هجري قمري - 965 ميلادي، وفات : 460 هجري قمري - 1067 ميلادي
زبان : عربي
تعداد مجلدات : 10 جلد
معرفي تفسير : تفسير تبيان نخستين تفسير جامع شيعي است که شامل تمام مباحث و علوم قرآني است. اين تفسير يکي از اصيل ترين و جامع ترين تفاسير به شمار مي آيد، که منبع و ماخذ اصلي بسياري از تفاسير شيعه به شمار مي رود. تفسير تبيان، جامع و دربر گيرنده تمام فنون و علوم مربوط به قرآن تا عصر نگارش مي باشد. در اين تفسير، قرائت، اعراب گذاري، بيان محکم و متشابه و پاسخ به شبهات ملحدين داده شده است. تفسير تبيان که بيشتر جنبه کلامي و ادبي دارد براي مطرح ساختن عقايد شيعه اماميه و مردود شمردن نسبت هاي نارواي مخالفان نگاشته شده است.

3- مجمع البيان

عنوان معروف : مجمع البيان في تفسير القرآن
مؤلف : ابو علي الفضل بن الحسن الطبرسي
ولادت : 468 ه. ق - 1076 ميلادي، وفات : 548 ه. ق - 1154 ميلادي
مذهب مؤلف : شيعي اثني عشري
زبان تفسير : عربي
تاريخ تاليف : 536 ه.
تعداد جلد : 100 جزء در 5 مجلد
معرفي تفسير : مجمع البيان به اتفاق آراء شيعه و اهل سنت، در جامعيت، اتقان، استحکام مطالب، بي نظير بودن ترتيب و تنظيم آنها و در روش تفسير و تبيين مفاهيم آيات شريفه، منزلت خاص و جايگاه ويژه اي دارد. شيخ محمد شلتوت رئيس اسبق دانشگاه الازهر مي گويد : مجمع البيان در بين کتابهاي تفسيري قرآن بي همتاست. (طبقات مفسران شيعه/ج 2). مجمع البيان شامل مباحثي چون قرائت، اعراب، لغات، بيان مشکلات، ذکر موارد معاني و بيان، شان نزول آيات، روايات وارده و شرح و تبيين قصص و حکايات است. اين تفسير تا حد زيادي متاثر از تفسير التبيان شيخ طوسي است. (دانشنامه قرآن/ج 1، ص 750)

4- الميزان

عنوان معروف : الميزان في تفسير القرآن
مؤلف : علامه محمد حسين طباطبائي
ولادت : 1321 ه.ق - 1903 ميلادي، وفات : 1402 ه.ق. 1981 ميلادي.
مذهب مؤلف : شيعي اثني عشريه
زبان تفسير : عربي (به زبان فارسي نيز ترجمه شده است).
تاريخ تاليف : 1375 ه.ق.
تعداد جلدها : 20 جلد
معرفي تفسير : الميزان يکي از بزرگترين آثار علمي علامه طباطبائي، به حق در نوع خود کم نظير و يکي از مهم ترين تفاسير قرون اخير در بين مسلمين است و پس از تفسير تبيان شيخ طوسي و مجمع البيان طبرسي بزرگترين و جامع ترين تفسير شيعي از نظر قوت علمي و مطلوبيت روش تفسيري است. ويژگي مهم اين تفسير به کارگيري روش تفسيري قرآن به قرآن است. يکي از ابعاد چشمگير الميزان پرداختن به مسائل روز چون حکومت، آزادي، عدالت اجتماعي و ... است که در هر بحث پس از بيان نظر اسلام و خصوصا شيعه به بررسي و پاسخ شبهات و اشکالات مخالفان مي پردازد. جنبه مهم ديگر اين تفسير عنايت به بحث هاي علمي، فلسفي و کلامي است.

5- نور الثقلين

عنوان معروف : تفسير نور الثقلين
مؤلف : شيخ عبد علي بن جمعة العروسي حويزي
وفات : 1112 ه.ق - 1700 ميلادي.
مذهب مؤلف : شيعه اثني عشري.
زبان تفسير : عربي
تعداد جلد : 5 جلد.
معرفي تفسير : تفسير نور الثقلين تفسيري است روائي که در بر گيرنده بخشي از آيات قرآن است که درباره آن رواياتي از پيامبر اکرم و اهل بيت عصمت و طهارت وارد شده است. هدف مفسر، فقط گردآوري اخبار مربوط به آيات است نه تاييد آنچه نقل کرده، زيرا مؤلف به اين نکته تصريح مي کند که هدف از گردآوري فراهم آوردن فرصت تحقيق بيشتر در روايات تفسير است از اين رو حتي رواياتي را که با اجماع شيعه مخالف بوده است نيز ذکر کرده است.
به دليل آشنائي حويزي با مشکلات اخبار تفسيري، محققان کار وي را در مقايسه با ديگر گردآورندگان احاديث تفسيري، دقيق تر و با حسن سليقه بيشتر ارزيابي کرده اند.

6- تفسير نمونه

عنوان معروف : تفسير نمونه
مؤلف : آيت الله ناصر مکارم شيرازي و جمعي از دانشمندان
ولادت : 1347 ه.ق - 1926 ميلادي
مذهب مؤلف : شيعه اثني عشري
زبان تفسير : فارسي (به زبانهاي انگليسي، عربي و اردو نيز ترجمه شده است)
تعداد جلدها : 27 جلد
معرفي تفسير : تفسير نمونه از متداول ترين تفاسير فارسي عصر ماست که به زبان ساده و گويا و قابل استفاده براي عموم به نگارش در آمده و مورد استقبال اقشار مختلف قرار گرفته است. اين تفسير شامل همه آيات قرآن کريم بوده و مهم ترين ويژگي آن عصري و اجتماعي بودن است. زيرا مناسب با نيازها و پرسش هاي عصر پيام قرآن را با زبان روز تبيين کرده و از مباحث فني و کلاسيک ادبي پرهيز نموده است. جلوه ديگر اين تفسير در گرايش به جنبه هاي هدايتي و تربيتي است که مؤلفان آن را تعقيب مي کنند. شيوه ارائه مطالب در اين تفسير چنين است که در آغاز، پس از بيان نکات کلي و عام در هر سوره، به فضاي حاکم بر سوره، سبک و سياق و موضوعات مهم مطرح شده در سوره اشاره مي شود، آنگاه به مضمون آيه پرداخته و با روشي تحليلي مسائل زندگي و هدايت انسان تشريح مي شود.

تفاسير اهل سنت

1- جامع البيان

عنوان مشهور : تفسير الطبري، المسمي به جامع البيان في تفسير القرآن
مؤلف : ابوجعفر محمد بن جرير بن يزيد الطبري
ولادت : 224 ه - 839 ميلادي، وفات : 310 ه - 925 ميلادي.
مذهب مؤلف : شافعي
زبان تفسير : عربي
تاريخ تاليف : 306 ه.
تعداد جلدها : 12 جلد
معرفي تفسير : اين تفسير از قديم ترين، اساسي ترين، علمي ترين و مشهورترين تفاسير قرآن کريم است.
جامع البيان نخستين و مهمترين مرجع تفاسير ماثور است. اما نظر به آنکه مشتمل بر مباحث نظري و استنباطي بسياري است، در عصر خود از تفاسير عقلي نيز به شمار مي آمد. اما بعدها که تفاسير به راي مهمي نگارش يافتند از اهميت نظري آن کاسته شد. ذهبي به نقل از سيوطي مي نويسد : تفسير محمد بن جرير از انديشمندترين و بزرگترين تفاسير است که مؤلف دانشمندش به توجيه و ترجيح اقوال، اعراب قرآن، مباحث استنباطي مي پردازد و همين ويژگي هاست که آن را از تفاسير پيش از خود ممتاز مي سازد.
روش طبري در تفسير خود مبتني بر تفسير آيات قرآن کريم با ذکر استشهاداتي از گفته هاي صحابه و تابعين است اما به صرف نقل روايات اکتفا نمي کند، بلکه به توجيه و ترجيح گفته ها نيز مي پردازد. طبري سخت با تفسير به راي مخالف است.

2- مفاتيح الغيب

عنوان مشهور : تفسير کبير، همچنين تفسير مفاتيح الغيب يا تفسير فخر رازي.
مؤلف : ابو عبدالله محمد بن الحسين الطبرستاني الرازي معروف به فخر الدين رازي
ولادت : 543 ه. - 1149 ميلادي، وفات : 606 ه. - 1210 ميلادي
مذهب مؤلف : شافعي اشعري
زبان تفسير : عربي
تاريخ تاليف : حدود 603 ه.
تعداد جلدها : 32 جلد در 16 مجلد
معرفي تفسير : تفسير کبير از منابع مهم تفسير به راي با رويکرد عقلي به شمار مي رود. ويژگيهاي مهم آن را مي توان چنين خلاصه کرد. مؤلف اين اثر به تناسب آيات و سور در تفسير خود عنايتي خاص داشته و کمترين مناسبتي که به نظرش مي رسيده يادآور مي شده است و با عنايت به همين ويژگي از ميان ديگر تفاسير ممتاز است. مباحث کلامي به ويژه رد آراي معتزله و کراميه جايگاه ويژه اي در اين تفسير دارد.
تفسير کبير گستره وسيعي از دانش هاي مختلف را فرا روي قرآن پژوه سخت کوش باز مي گشايد. اين تفسير از بسياري از جوانب تفسيري جامع به شمار مي رود. مباحث فقهي، اصول فقه، مسائل فلسفي هر يک در جاي خود با دقت و حوصله مطرح شده است. رازي در تفسير خود حتي به مباحث رياضي و طبيعي هم عنايت دارد.

3- الدر المنثور

عنوان مشهور : الدر المنثور في التفسير بالماثور
مؤلف : جلال الدين ابو الفضل عبد الرحمن بن ابي بکر السيوطي
ولادت : 849 ه. - 1445 ميلادي وفات 911 ه. - 1505 ميلادي.
مذهب مؤلف : شافعي اشعري
زبان تفسير : عربي
تاريخ تاليف : 898 ه
تعداد جلدها : 8 جلد
معرفي تفسير : سيوطي پيش از نگارش اين تفسير کتابي ديگر تحت عنوان ترجمان القرآن تاليف کرد. مشتمل بر تفاسير پيامبر اکرم (ص) از آيات قرآن کريم که بيش از ده هزار حديث مرفوع و موقوف را با ذکر سند در خود جاي داده بود، که اسناد تکراري بسياري در آن آمده بود در نهايت به اين نتيجه رسيد که مطالعه چنين کتابي ممکن است ملال آور باشد در نتيجه ترجمان القرآن را مختصر و سندها را جذف کرد. نام اين مختصر را الدر المنثور نهاد. الدر المنثور کاملا روائي است و براي راهيابي به روايات گذشتگان در تفسير بسيار مفيد، مؤلف پس از ذکر روايت هيچ نظر شخصي را ابراز و جرح و تعديل نمي کند و به ضعف و صحت روايات اشارتي ندارد. بلکه تنها آراي سلف پيرامون تفسير را در آن گرد آورده است. منابع عمده کتاب صحاح سته است و تفسير طبري است.

4- الکشاف

عنوان مشهور : الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التاويل
مؤلف : جار الله محمود بن عمر الزمخشري
ولادت : 467 ه. - 1075 ميلادي، وفات : 538 ه. - 1144 ميلادي
مذهب مؤلف : حنفي معتزلي
زبان تفسير : عربي
تاريخ تاليف : 526 ه الي 528 ه
تعداد جلدها : 4 جلد
معرفي تفسير : زمخشري اين تفسير را در مدت دو سال و اندي در مجاورت بيت الله الحرام نگاشت. ويژگي اصلي اين تفسير بيان اعجاز و زيبائي نظم و بلاغت قرآني است که زمخشري به اين اعتبار مفسري نوآور و صاحب سبک به شمار مي آيد. هدف اصلي تفسير کشاف پي بردن و بيان گنجينه بلاغي موجود در قرآن کريم است که عرب را از معارضه با آن باز داشته است. از اين رو تمام مفسراني که پس از او تفسيري نوشته اند از کشاف بهره ها برده اند و حتي برخي عبارتهاي او را به کار گرفته اند. تفسير کشاف بسيار خوشخوان و فارغ از پيچيدگيهاي لفظي است. طرح مباحث فقهي ذيل آيات احکام به طور مختصر است و مفسر چنانکه در مباحث اعتقادي متعصب است در مباحث فقهي تعصبي ندارد. اسرائيليات نيز در تفسير کشاف آمده اما مؤلف به نحوي بر ضعف آن اشاره مي کند.

5- کشف الاسرار و عدة الابرار

عنوان کامل : کشف الاسرار و عدة الابرار معروف به تفسير خواجه عبدالله الانصاري مؤلف : ابوالفضل رشيد الدين احمد بن ابي سعد الميبدي
وفات : حدود سال 520 هجري - 1126 ميلادي
مذهب مؤلف : شافعي اشعري
زبان تفسير : فارسي
تاريخ تاليف : 520 هجري
تعداد جلدها : 10 جلد
معرفي تفسير : تفسير کشف الاسرار، شرح و تفصيلي بر تفسير خواجه عبدالله بن محمد الانصاري الهروي به شمار مي رود و از تفاسير ادبي زبان فارسي و گنجينه هاي عرفاني محسوب مي گردد. در اين تفسير آيات قرآن در سه نوبت مورد تحليل قرار گرفته. در نخستين نوبت فقط به ترجمه تحت الفظي آيات اکتفا شده است. در نوبت دوم بحث درباره قرائت کلمات و نکات لغوي و صرفي و نحوي و اخبار و احاديث مربوط به آيات و شان نزول آن مي شود. در نوبت سوم آيات را به مذاق صوفيان و عارفان توجيه مي کند. اين کتاب گنجينه گرانبهايي از لغات، امثال، تشبيهات و تعبيرات فارسي است. از اين گذشته در اين کتاب مطالب فقهي، کلامي، عرفاني و اخلاقي نيز مورد توجه و عنايت مؤلف بوده است