آداب روزه
روزه فقط امساک از اکل و شرب نيست، بلکه شرائطي ديگر هم همراه آن است، تعهد و مسؤوليتهاي انسان در برابر روزه، اين فريضه الهي زياد است.
روزه چهار گروه مقبول نيست
حضرت صادق (عليه السلام) فرمود : لا صيام لمن عصي الامام، و لا صيام لعبد آبق حتي يرجع، و لا صيام لامراة ناشزة حتي تتوب، و لا صيام لولد عاق حتي يبر، (1) روزه نيست براي کسي که امام و پيشواي خود را نافرماني کند و از او اطاعت ننمايد، و صحيح نيست روزه عبد فراري، تا مراجعت کند و به خدمت باز نگردد، و روزه زن ناشزه درست نمي باشد تا توبه کند و در اختيار همسرش قرار گيرد و همچنين روزه فرزند عاق شده پدر و مادر تا خوب نشود و اصلاح نگردد، مورد قبول قرار نمي گيرد، و روزه به حساب نمي آيد، بلي يکي از ابعاد سياسي اين حديث شريف، اطاعت و فرمانبري پيروان و رهروان مسلمان از راهبر و پيشواي مذهبي است. که امروز اين واقعيت در حق رهبر کبير انقلاب که اين کشتي عظيم انقلاب را ناخدا است، و با امواج خروشان و سهمگين درياي پهناور گيتي در نبرد است. تحقق پيدا کرده است. که بر ما تمامي اقشار ملت از روحاني و کارمند و کشاورز و کارگر و ديگر طبقات مردم واجب و فرض است که گوش به فرمان اين رهبر بزرگ که خداوند بر ما منت نهاده باشيم، و از رهنمودهاي پيامبر گونه اش اطاعت نمائيم و از هر گونه انتقاد غير صحيح و اعتراضات نابجا که باعث تضعيف انقلاب و مقام رهبري است. بپرهيزيم، و پر واضح است، که مخالفت با مقام رهبري و ولايت فقيه، مخالفت صريح با مقام والاي امام زمان (ارواحناله الفداء) مي باشد، و مخالفت با امام زمان (عليه السلام) ، روزه و ساير عبادات مقبول حضرت حق تعالي نبوده و صحيح نمي باشد.فاطمه (ع) در آداب صائم سخن مي گويد
حضرت فاطمه (عليها السلام) سيده نسوان عالم در آداب روزه دار مي فرمايد : عن جعفر بن محمد عن آبائه عن فاطمه (عليهم السلام) : «انها قالت : ما يصنع الصائم بصيامه اذا لم يصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه» (2).جعفر بن محمد (عليهما السلام) از آباء گرامش از فاطمه دخت گرام رسول الله (صلي الله عليهم اجمعين) روايت مي نمايد : که حضرت زهرا (عليها السلام) فرمود : صائم با روزه خويش کاري نکرده (يعني حق روزه را ادا نکرده) هر گاه زبان و گوش و چشم و جوارحش را از (آنچه که بر آنها حرام است) حفظ نکرده باشد.
يعني روزه يک مسماي واقعي از حفظ شکم از کل خوردنيها و نوشيدنيها و مبطلات ديگر و خلاصه اي از اجتناب از گناهان و معصيت خداوند مي باشد، زيرا روزه دار بدون پرهيز از تمامي محرمات روزه واقعي را در خويش تحقق نبخشيده است.
پنج خصلت موجب افطار روزه و بطلان وضوء
اگر چه امروز فقهاي عالي مقام اين موارد را مبطل روزه و وضوء نمي دانند زيرا کمتر کسي است در زمان ما و فرهنگ طاغوت زده و غرب زده ما از اين اوصاف رذيله بپرهيزد، آن خصال پنج گانه از بيان پيامبر گرامي اسلام چنين است : «خمس خصال يفطرن الصائم، و ينقضن الوضوء الکذب، و الغيبة و النميمة، و النظر بشهوة، و اليمين الکاذبة» (3)پنج صفت است که روزه را باطل و وضوء را مي شکند، دروغ و غيبت و سخن چيني و نظر شهوت انگيز، و قسم دروغ.
اين اوصاف ذميمه براستي اثر معنوي و روحاني روزه و وضوء که يک عبادت است در اسلام خنثي مي کند، و اجر و ثواب روزه و وضوء را نابود مي نمايد.
کيفيت روزه داري از صحف ادريس عليه السلام
در صحف ادريس (عليه السلام) است :«اذا دخلتم في الصيام فطهروا نفوسکم من کل دنس و نجس و صومو الله بقلوب خالصة صافية منزهة عن الافکار السيئة و الهواجس المنکرة فان الله سيحبس القلوب اللطخة و النيات المدخولة و مع صيام افواهکم من الماکل، فلتصم جوارحکم من الماعم فان الله لا يرضي منکم ان تصوموا من المطاعم فقط لکن من المناکير کلها و الفواحش باسرها» (4)
حضرت ادريس پيامبر (عليه السلام) در صحف خويش فرمود : هر گاه وارد ماه صيام شديد، پس خويشتن را از هر پليدي و ناپاکي پاک سازيد، (درون خود را براي پذيرش عبادت ويژه خداوند پاکسازي نمائيد) و روزه بگيريد براي خداوند با قلبي خالص و نوراني و پاک از فکرهاي بد، و صداهاي نامفهوم و بي معني و زشت، زيرا خداوند حبس مي نمايد دلهاي ناپاک و نيتهاي غير خالص شما را و دهنهاي شما نبايد فقط با امساک از خوردنيها صائم و روزه دار باشد. بلکه بايد جوارح شما از گناهان نيز روزه باشد (يعني اعضاء شما هم بايد از معصيت خدا امساک نمايد) و همانا خداوند راضي نمي گردد و خشنود نمي شود از شما به اينکه فقط از خوردنيها پرهيز کنيد، بلکه از کل منکرات و زشتيها بايد پرهيز نمائيد تا آنجا که تغيير حالت پيدا کنيد.
اثرات منفي غيبت و نمامي در روزه
امام رضا عليه السلام فرمود :«اجتنبوا الغيبة غيبة المؤمن، و احذروا النميمة، فانهما يفطران الصائم و لا غيبة الفاجر و شارب الخمر و اللاعب بالشطرنج و القمار» (5)
از غيبت مؤمن اجتناب کنيد، و از نمامي بپرهيزيد، براستي که غيبت و نمامي روزه صائم را باطل مي نمايد، (و اثرات و ثواب روزه را زايل مي گرداند) ، ولي از فاجر و شارب الخمر و شطرنج باز و قمار باز غيبتي نيست، (يعني آنان از خود هتک حرمت نموده اند، و آبرو از خويش برده اند) .
و اما اينکه جدا غيبت و نمامي روزه را باطل مي نمايد روزه کتيري از روزه داران باطل است ولي فقها فتوي به بطلان نداده اند.
روزه حجاب زبان و گوش و چشم از گناه است
از فقه الرضا (عليه السلام) روايت شده که حضرت رضا (عليه السلام) در رابطه با شرائط روزه و روزه داري چنين فرمود : «و اعلم يرحمک الله ان الصوم حجاب ضربه الله عز و جل علي الالسن و الاسماع و الابصار و سائر الجوارح لما له في عادة من شره و طهارة تلک الحقيقة حتي يستربه من النار، و قد جعل الله علي کل جارحة حقا للصيام فمن ادي حقها کان صائما و من ترک شيئا منها نقص من فضل صومه بحسب ما ترک منها» (6).بدان (اي روزه دار) خداي رحمتت کند، که براستي روزه ستر و حجابي است، که خداوند او را بر زبانها و گوشها و چشمها و سائر جوارح زده است، هر گاه معتاد بر زشتيها و شر و فساد باشند، (چون زبان و گوش و چشم و ساير جوارح هر گاه تحت کنترل دقيق ايمان و دين شخص باشند، از شر آنان کاملا در امان مي باشد) که طهارت (و حجاب صوم) بر اسماع و ابصار و غيره، او را از آتش جهنم مي پوشاند و حجابي محکم از آتش براي او خواهند شد. به تحقيق خداوند بر هر «آدم» خسته اي براي روزه گرفتن حقي مقرر فرموده است، پس اگر آن حق را اداء کند (و به خوبي حق روزه داري را به جاي آورد) هر آينه صائم و روزه دار است، (يعني به جاي آورده حق روزه را) و هر کس بعضي از آن شرايط را ترک نموده، از فضيلت و ثواب روزه اش به قدر و بحسب آنچه ترک کرده کاسته است.
شاعر پارسي زبان چه نيکو گفت
گوش بگشا لب فروبند از مقالهفته هفته، ماه ماه و سال سال
صمت عادت کن که از يک گفتنک
مي شود ذو النار اين تحت الحنک
از يک سخن ناروا بر اثر پر گوئي، تحت الحنک مقدس به فضاحت ذو النار (کراوات) در مي آيد که حقا با مسما است يعني صاحب آتش مي شود.
از زني که با زبان شوهرش را بيازارد هيچ عبادتي قبول نخواهد شد
از منهيات رسول گرامي خدا (صلي الله عليه و آله) مي خوانيم :
«ايما امراة آذت زوجها بلسانها لم يقبل الله عز و جل منها صرفا، و لا عدلا، و لا حسنة من عملها حتي ترضيه، و ان صامت نهارها، و قامت ليلها، و اعتقت الرقاب، و حملت علي جياد الخيل في سبيل الله و کانت في اول من يرد النار، و کذلک الرجل اذا کان لها ظالما» (7)
فرمود : هر زني که شوي خويش را به زبان بيازارد، خداوند هيچ عمل و حسنه اي را از او قبول نکند، تا شوهر را راضي سازد، اگر چه در تمامي روزهاي عمرش روزه باشد، و تمامي شبهاي زندگيش را به نماز ايستاده باشد، و تمامي بندگان را آزاد سازد، و هميشه ملازم گردن اسبان (که حاکي از جهاد دائمي است) در راه خدا بوده باشد، اول کسي است که وارد آتش جهنم خواهد شد، و نيز اينچنين است اگر مرد به زوجه خويش ظلم نمايد، (يعني همه اين عذابها براي آن مرد نيز جاري خواهد بود. )
از آنجائي که روزه، دانشگاه اخلاق و تزکيه نفس و وسيله خود سازيست، لذا روزه دار بايد در اين دانشگاه از کليه آداب و برنامه هاي تربيتي برخوردار، و در قيقت خود بايد يک معلم اخلاق بوده و بر اعضاء و جوارح خويش تسلط کامل داشته باشد.
چشم و گوش و زبان و ... تو هم بايد روزه باشند
در اينجا معلم واقعي اخلاق و پيشواي ششم حضرت جعفر بن محمد (عليهما السلام) مي فرمايد : «اذا صمت فليصم سمعک، و بصرک، و شعرک، و عدد اشياء غير هذا، و قال : لا يکونن يوم صومک کيوم فطرک» (8) آنگاه که روزه هستي، پس بايد گوش و چشم و موي تو در حال امساک باشند (از گناهان و هر نوع معاصي که از آنها خواسته است پرهيز نمايند) امام چيزهاي ديگري غير از آنچه را نامبرده شمرد و سپس فرمود : البته نبايد روز، روزه داريت همانند روز افطارت باشد. (يعني اين قدر آثار تربيتي روزه ات زود گذر نباشد، که هيچ گونه تفاوتي با روزهاي قبل و بعد از روزه ات، جز امساک از خوردنيها و آشاميدنيها، نداشته باشي) .در اينجا بي مناسبت نيست که از مفاد اين شعر استفاده کنيم.
گوش تواند که همه عمر وي
نشنود آواز و دف و چنگ و ني
ديده شکيبد ز تماشاي باغ
بي گل و نسرين بسر آرد دماغ
گر نبود بالش آکنده پر
خواب توان کرد حجر زير سر
ور نبود دلبر همخوابه پيش
دست توان کرد در آغوش خويش
اين شکم خيره سر پيچ پيچ
صبر ندارد که بسازد به هيچ
بنيان گزار اسلام حضرت ختمي مرتبت فرمود :
«ما من عبد صائم يشتم فيقول : اني صائم، سلام عليک لا اشتمک کما تشتمني الا قال الرب تعالي استجار عبدي بالصوم من شر عبدي قد آجرته النار» (9)
نيست (بنده) روزه داري که مورد شماتت و ملامت قرار گيرد، و او به ملامت کننده بگويد : من روزه هستم سلام بر تو و من شماتت نمي کنم، آنچنان که تو شماتت مي کني، همچنان که خداوند تعالي مي فرمايد : پناهندگي جست بنده من به روزه از شر ديگر بنده من، به راستي پناه دادم او را از آتش جهنم و اين کلاس تربيتي روزه است که آدمي را تربيت مي نمايد.
حقوقي که روزه از يک مسلمان دارد
در رساله حقوق، امام سجاد عليه السلام حقوق افعالي را براي انسان مي شمرد، وقتي به روزه مي رسد و حقي که روزه، اين فريضه الهي از انسان متعهد و مسؤول دارد، اينگونه بيان مي فرمايد :«و اما حق الصوم فان تعلم انه حجاب ضربه الله علي لسانک و سمعک و بصرک و فرجک و بطنک ليسترک به من النار. و هکذا جاء في الحديث : «الصوم جنة من النار» فان سکنت اطرافک في حجبتها رجوت ان تکون محجوبا و ان انت ترکتها تضطرب في حجابها و ترفع جنبات الحجاب فتطلع الي ما ليس لها بالنظرة الداعية للشهوة و القوة الخارجة عن حد التقية لله لم تامن ان تخرق الحجاب و تخرج منه، و لا قوة الا بالله» (10)
اما حق روزه آن است که بداني اين پرده اي است که خداوند در برابر زبان، گوش، چشم، فرج، و شکمت آويخته تا تو را از آتش بپوشاند، چنان که در حديث آمده «روزه سپر آتش است» ، اگر اعضاي خود را در پس اين پرده نگاه داري (و آنها را از گناه حفظ کني) اميد است (از عذاب) محجوب و محفوظ باشي و اگر اعضاء پشت پرده آرام نگيرد، و گوشه و کنار آن بالا رود، و عضوها براي تجاوز از حدود سرکشد، چشم نگاه شهوت انگيز کند، نيروها که بايد براي حفظ بدن بکار رود به راه ديگر مصرف شود، ممکن است، پرده پاره گشته بدن بيرون افتد (و طعمه آتش گردد) و لا قوة الا بالله، بلي روزه صحيح، سند شرافت، و معيار هوش، و نيروي اراده انسان است، از اين جهت مي توان کند ذهني و ضعف اراده را متضاد با روزه دانست.
روزه داران سه درجه تقسيم مي گردند
در آداب و شرائط روزه و صائمين و نحوه روزه داري مرحوم فيض کاشاني رحمة الله عليه در کتاب محجة البيضاء خويش تقسيماتي قائل است و روزه آنان را به سه درجه تقسيم نموده است.1- صوم العموم
2- صوم الخصوص
3- صوم خصوص الخصوص
اما صوم العموم، و آن نگهداشتن شکم و فرج از حرام و شهوات نامشروع مي باشد که آن امساک از تمامي خوردنيها و آشاميدني ها و مفطرات ديگر است که از اذان صبح تا اذان مغرب کل چيزهائي که روزه را باطل مي نمايد اجتناب نموده، و روزه خويش را باطل نمي گرداند.
و اما صوم الخصوص، و آن نگهداشتن گوش و چشم و زبان و دست و پا و ساير جوارح از کل معاصي و گناهان است، در اينجا مرحوم فيض تکيه به رواياتي مي فرمايند که ما در بخشهاي خود آورده ايم و به طور اشاره متذکر مي گرديم :
شرائط روزه دار از امام صادق (ع)
اول بستن چشم و حفظ کردن آن از نگريستن طولاني به سوي هر چيزي که نهي يا مکروه شده.امام صادق (عليه السلام) فرمود : وقتي که روزه هستي بايد گوش و چشم و مو و پوست و ديگر اعضاي بدنت روزه باشند، يعني از گناهاني که بر آن اعضاء حرام شده اجتناب نمايند و حتي چيزي که قلب را به خود مشغول مي نمايد و از ذکر خدا غافل مي سازد، بايد پرهيز کرد.
و يا در حديث ديگر امام مي فرمايد : نبايد روز روزه داريت با روز فطرت مساوي و برابر باشد، که پيامبر (صلي الله عليه و آله) مي فرمايد : نگاه تير مسمومي از تيرهاي ابليس است، پس کسي که از لذت آن نگاه بگذرد، براي ترس از خدا، خداوند ايماني به او مرحمت خواهد فرمود، که حلاوتش را در قلب خويش احساس نمايد.
دوم حفظ زبان از هذيان، دروغ، و غيره است. مراء و جدال را رها کن، و خادم خويش را رنج نده و در حال روزه، با وقار و حليم باش، که هرزگي و هرزه گوئي تو را در حال روزه به جهال و ياوه گويان ملحق نسازد، که پيامبر (صلي الله عليه و آله) شنيد از زني که بجاريه خويش فحش و ناسزا مي گفت، در حالي که روزه دار هم بود، حضرت براي او دستور فرمود طعامي بياورند، فرمود به آن زن که بخور، عرض کرد يا رسول الله من روزه دارم حضرت فرمود چگونه روزه داري و حال آنکه به جاريه ات نسبت ناسزا مي دهي و فحاشي مي کني، و به راستي روزه فقط امساک از طعام و شراب نيست.
داستان دو زن روزه دار که غيبت مردم مي کردند
روايت شده دو زن در عهد پيامبر (صلي الله عليه و آله) روزه دار بودند، در آخر روز حالشان از شدت گرسنگي و تشنگي وخيم شد و نزديک بود که تلف گردند، پس فرستادند کسي را پيش رسول خدا (صلي الله عليه و آله) که تا از آن حضرت اذن افطار بگيرند، پيامبر (صلي الله عليه و آله) ظرفي را فرستاد براي آن زنان، فرمود : به ايشان بگو که در داخل اين ظرف قي کنيد آنچه که خورديد، پس يکي از آندو قي کرد نيمي از آن ظرف را از لخته هاي خون و گوشت خالص پر کرد، و آن ديگري نيز با قي و استفراق خويش بقيه ظرف را پر نمود، مردم از اين ماجرا به شگفت درآمدند و تعجب کردند، پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمود : اين دو زن از آنچه که بر آنها حلال بود امساک نمودند، و بر آنچه که بر آنان حرام بود روزه خويش را باطل نمودند، به اين صورت که نشستند در کنار هم ديگر، از مردم غيبت کردند، و اين است آنچه که پشت سر مردم گفتند که در اين ظرف است، از گوشتهاي آنان.سوم- نگهداري گوش از شنيدن هر مکروهي، زيرا هر چيزي گفتنش حرام است، شنيدن و گوش فرا دادن به او نيز حرام است، و لذا به پيشگاه خداوند گناه شنونده دروغ و خورنده حرام يکسان است، که خداوند در قرآن مي فرمايد :
سماعون للکذب اکالون للسحت (11)
چهارم- نگهداشتن بقيه اعضاء و جوارح بدن است از قبيل دست و پا از مکاره و نگهداري شکم از شبهات و غذاهائي که مشتبه است در وقت افطار، پس معني ندارد که صائم از غذاي حلال پرهيز کند، سپس با فعل حرام افطار نمايد روزه خويش را (با دروغ و نمامي و غيبت) پس مثال اين صائم همانند کسي است که در يک شهر قصري بسازد و آنگاه شهر را خراب کند، که پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمود : چه بسا روزه داري است که از روزه اش جز گرسنگي و تشنگي چيزي عايدش نمي گردد.
پنجم- از غذاي حلال وقت افطار آن قدر نخورد که معده پر شود که هيچ ظرفي مبغوضتر به پيشگاه خداوند از شکم پري نيست که از غذاي حلال پر شده باشد، که در نتيجه قدرت هيچ گونه عبادتي و بهره برداري از شبهاي پر فيض ماه رمضان نداشته باشد، و ثانيا اين عمل با روزه داري و دستورات روحاني و معنوي روزه و اثرات آن منافات دارد.
ششم- اينکه قلبش بعد از افطار مضطرب و معلق بين خوف و رجا باشد، زيرا نمي داند که آيا روزه اش مقبول حضرت حق قرار گرفته يا خير، آيا با قبولي روزه اش جزء مقربين است يا با عدم قبولي روزه جزء آنهائي که مشمول خشم خداوند هستند مي باشد، پس اين است معني واقعي و باطني روزه، که اين نوع روزه در رتبه انبياء و اولياء گرامي خدا خواهد بود. (12)
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1- وقايع الايام خياباني، ص 432.
2- بحار الانوار، ج 96، ص 295.
3- نهج الفصاحه، حديث 1459.
4- نقل از وقايع الايام خياباني، ص 431.
5- فقه الرضا (عليه السلام) .
6- مستدرک الوسائل، نقل از وقايع الايام خياباني، ص 432.
7- مکارم الاخلاق، ج 2، ص 368.
8- وافي ج 7، ص 33.
9- ماه مبارک رمضان، ص 173.
10- تحف العقول، رساله حقوق امام سجاد (عليه السلام) ص 295.
11- سوره مائده، آيه 42.
12- از کتاب شريف محجة البيضاء، ج 2، ص 130