از بررسى آيات و روايات معتبر در مساله مربوط به «عالم برزخ» در مقالات گذشته به اين نتيجه رسيديم که انسانها بعد از مرگ مثل ساير موجودات مادى فانى نشده، از بين نمى روند و در عالمى به نام «عالم مثال» زندگى مى کنند و «عالم مثال» قالبى است که روح انسانها در آن قالب تا روز قيامت زندگى خود را خوب يا بد، در فردوس و يا عذاب و گرفتارى، ادامه مى دهند . اين عالم به نام «عالم برزخ» يا «قالب مثالي» ناميده مى شود .
اين قالب مثالى، جرم ندارد و مادى نبوده، داراى حجم و وزن نيست و عالم خواب، نمونه اى کامل از عالم مثال است و براى تصوير عالم برزخ، تصوير کيفيت خواب ديدن و جريان و احوال آن کافى است چنانکه از پيامبر گرامى اسلام نقل شده است که فرمود :
«النوم اخ الموت کما تنامون تموتون و کما تستيقضون تبعثون» .
«خواب برادر مرگ است، همانطور که مى خوابيد مى ميريد (و به عالم برزخ و عالم مثال وارد مى شويد) و همانطور که بيدار مى شويد، برانگيخته مى شويد (و قدم به عالم آخرت و عالم سؤال و جواب و عالم بررسى اعمال گذشته در دنيا يعنى روز قيامت وارد مى شويد» (1).
در قرآن مجيد در سوره زمر آيه 42 چنين مى فرمايد :
«الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها ...» .
«خداوند نفوس (انسانها) را هنگام مرگ آنها مى گيرد و نيز نفوسى را که در عالم خواب نمرده است» .
از آيه و روايت بالا نتيجه مى گيريم که اصولا خداوند خواب ديدن را براى انسانها به اين جهت قرار داده است که بر آنان احتجاج کند که ارواح شما نيز بعد از مرگ چنين خواهد بود .
روايتى از امام موسى کاظم عليه السلام بر اين امر دلالت دارد و آن روايت چنين است :
«انه روى فى الکافى باسناده عن ابى الحسن الکاظم عليه السلام انه قال فى قصة لمنکرى المعاد من الامم الماضية فاحدث الله فيهم الاحلام و لم يکن قبل ذلک فاتوا نبيهم فاخبروه بما راو و ما انکروا من ذلک فقال : ان الله تعالى اراد ان يحتج عليکم بهذا هکذا تکون ارواحهم اذا متم و ان بليت ابدانکم تصير الارواح الى عقاب تبعث الابدان» .
«ثقة الاسلام مرحوم کلينى در اصول کافى به سند خود روايتى از امام ابوالحسن امام کاظم عليه السلام نقل مى کند که آن حضرت در بيان داستان منکرين روز قيامت از امت هاى سابق چنين فرمود : خداوند خواب ديدن را در ميان آنها قرار داد در حاليکه آنان در مقابل گفتار پيامبرشان به او مى گفتند که در مورد آنچه مى گوئيد که در آينده بعد از مردن رخ خواهد داد، نمونه هائى نشان بده، در پاسخ آنان فرمود :
«خداوند اراده کرده است بر شما از طريق خواب ديدن احتجاج کند بر اينکه ارواح نيز بعد از مردن هم چون خواب ديدن از بدن خارج مى شوند و باز با اراده خداوند به هنگام برپائى روز رستاخيز به بدنها بر مى گردند تا عقاب الهى را ببينند» .

سؤال و پاسخ

اين سؤال قرنها قبل از ظهور اسلام نيز همواره مطرح بوده است که ارواح بعد از مرگ به کجا مى روند؟ و چه کيفيتى دارند؟
«مرحوم کليني» در کتاب «اصول کافي» به سند صحيح از امام هفتم امام موسى کاظم عليه السلام چنين نقل مى کند :
«انه قيل له يرون ان ارواح المؤمنين فى حواصل طير خضر حول العرش» يعنى به آن حضرت گفته شد که گروهى چنين عقيده دارند که ارواح بعد از مرگ در چينه دان پرندگان سبز در اطراف عرش الهى جمع مى شوند! و در آن جاى مى گيرند! آيا به نظر شما اين عقيده صحيح است؟
در پاسخ اين سؤال امام معصوم روايتى از پيامبر گرامى اسلام چنين نقل فرمود :
«لا، المؤمن اکرم على الله ان يجعل روحه فى حواصل طير و لکن فى ابدان کابدانهم» (2).
«پيامبر فرمود : نه، مقام مؤمن بالاتر از اين است که خداوند روح او را در چينه دان پرندگان قرار دهد بلکه در بدنهاى مثالى مثل بدنهاى دنيائى قرار مى گيرند» .
مطابق روايات ديگر وارد شده از ائمه عليهم السلام، زندگى در عالم مثال مثل زندگى در عالم دنيا است و هر کارى که در اين دنيا انجام مى دهيم در آن دنيا نيز با بدنهاى مثالى، آنها را انجام خواهيم داد چنانکه در روايتى از امام صادق عليه السلام چنين وارد شده است :
«فاذا قبضه الله صير تلک الروح فى قالب کقالبه فى الدنيا فياکلون و يشربون، اذا قدم عليهم القادم عرفوه بتلک الصورة التى کانت فى الدنيا و الآخرة» .
«هنگامى که خداوند روح انسان را قبض مى کند، روح او را در قالبى قرار مى دهد مثل قالب دنيائى، پس مى خورند و مى آشامند و هنگامى که فرد جديدى از عالم دنيا، نزد آنها برود او را به همان صورت دنيائى مى شناسند (يعنى قالب مثالى آنها به قالب دنيايى شان شباهت خواهد داشت) .
و در دنباله روايت قبلى از امام صادق عليه السلام چنين وارد است :
«ان الارواح فى صفة الاجساد فى شجرة الجنة تتعارف و تتسائل فاذا قدمت الروح على الارواح تقول دعوها فانها قد اقبلت من هول عظيم ثم يسئلونها ما فعل فلان و ما فعل فلان فان قالت لهم ترکته حيا ارتجوه و ان قالت لهم قد هلک قالوا قد هوى هوى ...» (3).
يعنى : «ارواح در عالم مثال صفات و ويژگى هاى اجساد را دارند و در کنار درختان بهشتى قرار مى گيرند (گرچه خود اجسام و جرم آنها را ندارند) و در آنجا همديگر را مى شناسند و از حال هم سؤال مى کنند، هنگامى که روحى تازه بر ارواح وارد مى شود ارواح به هم مى گويند او را به حال خود بگذاريد زيرا او تازه از هول و هراس بزرگ و عظيمى (سختى مرگ) خلاصى يافته است .
[پس از آرامش روح تازه وارد] از برخى اشخاص اسم مى برند و از حالات آنها در دنيا مى پرسند، روح تازه وارد (در قالب مثالي) اگر در جواب آنها بگويد هنوز زنده است، اظهار اميد به ملحق شدن وى به آنها را مى کنند و اگر بگويد هلاک شده و مرده است مى گويند که به آرزوى نفس خود رسيده است .
از اين روايت و روايات ديگر شبيه به آن به وضوح استفاده مى شود که انسانها بعد از مردن در قالبى شبيه قالب بدن جسمى زندگى مى کنند منتها قالب مثالى جرم مادى نداشته، اجزاء و حجم و وزن و ... ندارد .

--------------------------------------------
پى نوشت ها :
1) کلمات مکنونة من اهل الحکمة و المعرفة، مرحوم ملا محسن فيض کاشانى، ص 139 - 140 .
2) همان، ص 140 - تفسير الميزان، استاد علامه طباطبائى، ج 15، ص 80 - 81 .
3) همان، ص 141 .