مقدمه

ماه مبارک رمضان که امتیازات ویژه ­اى را به خود اختصاص داده و به عنوان ماه خدا، بهار قرآن، پیشاهنگ زمان ها، ماه آمرزش، ماه اجابت، بهترین فرصت براى خودسازى، نزدیک شدن به خدا، و بالاخره دوست داشتنی­ ترین ماه از منظر اولیاء الهى نام گرفته است، فرصت مناسبى را براى مبلغان دینى فراهم آورده تا با استفاده از این زمینه ­ها و آمادگى دل هاى اهل ایمان ، بیشترین بهره هاى معنوى و تبلیغى را بر مؤمنین عرضه بدارند. به همین مناسبت ، این مقاله کوشیده است که با توجه به آموزه­ هاى رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در خطبه شعبانیه، پنج گفتار را در موضوعات جایگاه ماه خدا، دعا و نیایش در ماه رمضان، آداب زندگى روزه داران ، نشان ه­اى از قیامت، و پیوند با اهل بیت (علیهم السلام)، به مبلغین گرامى تقدیم دارد.

 

 

سخن اول: جایگاه ماه خدا

رسول گرامى اسلام (صلى الله علیه و آله) درخطبه شعبانیه، ماه مبارک رمضان را چنین توصیف مى کند: «وَ هُوَ شَهرٌ دُعِیتُم فِیه ِاِلى ضِیافَةِ اللهِ وَ جُعِلتُم فِیه مِنْ أهْلِ کَرامَةِ اللهِ اَنفاسُکُُم فِیه تَسبِیحٌ وَ نَومُکُم فِیه عِبادَةٌ وَ عَمَلُکُم فیهِ مَقبُولٌ وَ دُعاءُکُم فِیه مُستَجابٌ؛ (1) ماه رمضان ماهى است که شما به ضیافت الهى دعوت شده­ اید و در ردیف افرادى قرار گرفته ­اید که مورد تکریم خداوند هستند. نفس هایتان در آن تسبیح و خواب شما در آن عبادت و اعمالتان در آن مورد پذیرش و دعایتان در آن مستجاب است.»
این ماه مایه آزمایش مسلمانان و آرامش اهل ایمان و محک حق و باطل است. ماه رمضان زمینه ­اى مناسب براى زدودن کدورت ها و غبارهاى مادّى و نفسانى از وجود انسان و ماه خانه تکانى دل ها و تصفیة قلوب است. رسول خدا (صلى الله علیه و آله) فرمود: «لَو یَعلَمُ العِبادُ ما فى رَمَضانَ لَتَمَنَّتْ أن یَکُونَ رَمَضانُ سَنَةً؛ (2) اگر بندگان خدا می­دانستند که در ماه رمضان (چه گنج پُربهایى است)، هر آیینه آرزو مى کردند که ماه رمضان یک سال باشد.»
دعوت­نامه خداوند براى مهمانى در این ماه بالاترین مدال افتخار براى یک انسان مسلمان است و اگر کسى نتواند به این دعوت آسمانى پاسخ دهد، بیچاره ترین انسانها خواهد بود. حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله) فرمود: «فَانَّ الشَّقى مَن حُرِمَ غُفرانَ اللهِ فى هذا الشَّهرِ العَظیمِ؛ (3) شقى کسى است که در این ماه بزرگ از مغفرت خداوندى محروم بماند.»

 

 

روزه داران راستین

پیامبر (صلى الله علیه و آله) در ادامة خطبه فرمود: «اى مردم! در این ماه درهاى بهشت به روى شما باز است؛ از خدا بخواهید که آنها را به رویتان نبندد و درهاى جهنم بسته شده ؛ از پروردگارتان طلب کنید تا آنها را به رویتان باز نکند و شیاطین در زنجیرند؛ از خدایتان بخواهید تا آنها دوباره بر شما تسلط نیابند.»
با توجه به این نکته، روزه داران حقیقى باید در اعمال و رفتار خود مواظب باشند که مبادا روزه­هایشان مخدوش گردد. رسول خدا (صلى الله علیه و آله) تأکید مى فرماید که «وَ احفَظُوا ألْسِنَتَکُم وَ غُضُّوا عَمّا لایَحِلُّ النَّظَرُ الیهِ أََََبصارَکُم وَ عَمّا لایَحِلُّ الأِسْتِماعُ إلیهِ أسْماعَکُم؛ (4) زبان هایتان را نگه دارید و چشم هایتان را از غیر حلال فرو بندید و گوش هایتان را از سخن ها و صداهاى حرام حفظ کنید.»
بنابراین، روزه ­دار باید جایگاه این ماه را کاملاً حفظ کند و بداند که در موقعیتى استثنایى قرار دارد و با تمام وجود در طاعت الهى باشد. على (علیه السلام) فرمود: «کَم مِن صائمٍ لَیسَ لَهُ مِن صیامِهِ إِلاّ الجُوعُ وَ الظَّماءُ؛ (5) بسا روزه ­دارى که از روزه خود ، جز تحمل گرسنگى و تشنگى بهره ­اى نمی­برد.»
عطار نیشابورى این سخن مولا را در ابیاتى توضیح داده است:

اى دوست، ماه روزه رسید و تو خفته ­اى		آخر زخواب غفلت دیرینه سر بر آر
سالى دراز بوده­اى اندر هواى خویش		ماهى خداى را شو و دست از هوا بدار
پنداشتى که چون نخورى ، روزه کامل است!		بسیار چیز هست جز این، شرط روزه دار
هر عضو را بدان که به تحقیق روزه­ایست		تا روزه تو روزه بود نزد کردگار
اول نگاه دار نظر، تا رخ چو گل		در چشم تو نیفکند از عشق خویش خار
دیگر ببند گوش، زهر ناشنیدنى		کز گفتگوى هرزَه، شود عقل تار و مار
دیگر زبان خویش که جاى ثناى اوست		از غیبت و دروغ فرو بند استوار
دیگر به وقت روزه گشادن مخور حرام		زیرا که خون خورى تو از آن بِه هزار بار

روزه ماه رمضان پارسایى و تقوا را به همراه مى آورد، در صورتى که با شرائط خود انجام پذیرد و گرنه اگر فردى این شرائط را رعایت نکند، ماه رمضان او با دیگر ایام هیچ گونه تفاوتى نخواهد داشت.

 

 

ماه رمضان ، نماد اقتدار و اخلاص و وحدت

انسان مسلمان با روزه ­دارى جلوه­اى از اقتدار و اراده خود را به نمایش مى گذارد. او عملاً اثبات می­کند که اسیر نفس سرکش و شیطان وسوسه گر نیست و با اینکه می­تواند از چیزهایى که دلش می­خواهد، استفاده کند، ولى چنین نمی کند و نفس امّاره را بر خود مسلط نمی­سازد و به این ترتیب، اراده­اش قوى و غرائزش تعدیل می­شود و این همان معناى «لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ» (6) است.
همچنین ماه رمضان نمایشى عظیم از وحدت مسلمانان جهان است که در تمام کشورهاى اسلامى هماهنگ و یکپارچه به اجرا گذاشته می­شود.

 

 

ماه قرآن و وحى

در این ماه ، مناسبت هاى مهمى وجود دارد که هر یک از آنها عظمت و اهمیت ماه رمضان را نشان می­دهد. وجود شب قدر، تولد امام مجتبى (علیه السلام)، شهادت حضرت على (علیه السلام)، فتح مکه، رحلت حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، وفات موسى بن عمران (علیه السلام)، عروج حضرت عیسى (علیه السلام) به آسمان، وقوع جنگ بدر، معراج پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله)، وفات حضرت ابوطالب و تولد حضرت یحیى (علیه السلام)، و غزوه تبوک و حنین، برخى از این مناسبت هاست. در این میان، مسئله نزول قرآن در شب قدر به این ماه آن چنان رونق بخشیده که این ماه را ماه قرآن و بهار آن لقب داده ­اند. رسول بزرگوار اسلام (صلى الله علیه و آله) فرمود: «لِکُلِّ شَیءٍ رَبیعٌ وَ ربیعُ القُرآنِ شَهرُ رَمَضان؛ (7) هر چیزى بهارى (زمان شکوفایی) دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»
آن حضرت ارزش تلاوت قرآن در این ماه را در فرازى از خطبه شعبانیه چنین تبیین فرمود: «وَ مَن تَلا فِیه آیَةً مِنَ القُرآنِ کانَ لَهُ أَجرُ مَن خَتَمَ القُرآنَ فى غَیرِهِ مِنَ الشُّهُورِ؛ (8) هر کس در این ماه یک آیه از قرآن بخواند، پاداش کسى را دارد که در سایر ماه ها قرآن را ختم کرده باشد.»
گذشته از نزول قرآن کریم در این ماه مبارک که خداوند فرمود: «شَهرُ رَمَضانَ الَّذى أُنزِلَ فِیه القُرآن»، (9) سایر کتاب هاى آسمانى نیز در این ماه نازل شده است. صحف ابراهیم (علیه السلام) در اول ماه رمضان، تورات حضرت موسى (علیه السلام) در ششم ماه ، انجیل حضرت عیسى (علیه السلام) در دوازدهم ماه و زبور حضرت داود علیه ­لسلام در هیجدهم ماه رمضان نازل گردیده است. (10)

 

 

سخن دوم: دعا و نیایش در ماه رمضان

دعا کردن نوعى ارتباط روحى و معنوى با کانون قدرت مطلق، یعنى حضرت پروردگار است. اگر دعا نباشد ، انسان هیچ ارزشى ندارد؛ تمام کارهاى نیک در پرتو دعا و اظهار بندگى در برابر حق ارزش پیدا مى کند. قرآن کریم مى فرماید: «قُل ما یَعْبَؤُا بِکَُم رَبِّى لَولا دُعاؤُکُم؛ (11) بگو: پروردگارم براى شما هیچ ارزشى قائل نیست، اگر دعاى شما نباشد.»
دعا یک نیاز روحى و اساسى در زندگى هر انسانى است. آن لحظه اى که بشر خود را از همه جا درمانده، خسته و دل شکسته مى بیند، چاره اى ندارد جز این که با مبدأ هستى و آفریدگار عالم لحظاتى راز و نیاز کند، دردهاى پنهانیش را به زبان آورد و به آغوش پر مهر حضرت حق پناه برد و بگوید:

سینه مالامال درد است اى دریغا مرهمى

دل زتنهایى به جان آمد خدایا همدمى

ماه رمضان مناسب­ترین ایام دعاست. پیامبر (صلى الله علیه و آله) در فراز دیگرى از خطبه شعبانیه فرمود: «وَ ارفَعُوا إلیه أیدِیَکُم بِالدُّعاءِ فى أَوقاتِ صَلَواتِکُم فَأنَّها أفضَلُ السَّاعاتِ یَنظُرُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فیها بِالرَّحمَةِ إلى عِبادِهِ یُجِیبُهُم إِذا ناجَوهُ وَ یُلَبِّیهِم إِذا نادَوهُ وَ یُعطِیهِم إِذا سَأََلُوهُ وَ یَستَجِیبُ لَهُم إِذا دَعَوهُ؛ (12) در هنگام نمازهایتان، دستهاى خود را به سوى خدا براى دعا بلند کنید؛ زیرا آن هنگام بهترین ساعتهاست که خداوند متعال با نظر رحمت به بندگانش مى نگرد و اگر با او مناجات کنند، به آنها پاسخ مى دهد و اگر او را ندا کنند ، نداى آنان را لبیک مى گوید و اگر از او درخواست کنند، به آنها مى بخشد و اگر او را بخوانند، دعوتشان را به اجابت مى رساند.»
امام کاظم (علیه السلام) زمان افطار را موقعیتى مناسب براى دعا می­داند و می­فرماید: «دَعْوَةُ الصَّائِمِ یُسْتَجابُ عِنْدَ إِفْطارِهِ؛ (13) دعاى روزه­دار درهنگام افطار پذیرفته است.»
در هر صورت دعا و نیایش دست آوردهاى خوبى براى بندگان الهى به همراه دارد؛ اگر چه دعا در ظاهر مستجاب هم نشود. رفع نیازهاى روحى، ارتباط با آفریدگار، تقویت روح بندگى و تضرع، حفظ نعمت هاى موجود، دفع ضررهاى احتمالى، و جلب عنایت و رحمت خداوند متعال، بخشى از آثار دعاست.
استاد مطهرى می­فرماید: «قطع نظر از اجر و پاداشى که براى دعا هست و قطع نظر از اثر استجابتى که بر دعا مترتب است، دعا اگر از حد لقلقه زبان بگذرد و دل با زبان هماهنگى کند و روح انسانى به اهتزاز درآید، یک روحانیت بسیار عالى دارد؛ مثل این است که انسان خود را غرق در نور مى بیند. شرافت گوهر انسانیت را در آن وقت احساس می­کند. آن وقت خوب درک می­کند که در سایر اوقات که چیزهاى کوچک او را به خود مشغول داشته بود و او را آزار می­داد، چقدر پست و ساقط و اسفل بوده.
انسان وقتى که از غیر خدا چیزى می­خواهد ، احساس مذلت می­کند؛ ولى وقتى از خدا می­خواهد، احساس عزّت. به همین جهت، دعا هم طلب است و هم مطلوب، هم وسیله است و هم عنایت. اولیاء خدا هیچ چیزى را به اندازة دعا خوش نداشتند. همة خواهشها و آرزوهاى دل خود را با محبوب واقعى در میان می­گذاشتند و بیش از آن اندازه که به مطلوب هاى خود اهمیت می­دادند، به خود طلب و نیاز اهمیت می­­دادند.» (14)

 

 

بازگشت به فطرت

حضرت رسول (صلى الله علیه و آله) براى ارتباط روحانى با مبدأ اعلى در ماه مبارک رمضان نکاتى را یادآور شده است، از جمله مى فرماید: «تُوبُوا إِلى اللهِ مِن ذُنُوبِکُم؛ (15) (در این ماه از گناهانتان) به سوى خدا توبه کنید.» چرا که توبه مقدمه ارتقاء روح است و تا انسان مسلمان از گناهان و آلودگی ها پاک نشود، نمی­تواند در عالم معنویت پرواز کند. بدون تخلیه درون از زشتی ها نمی­توان به خوبی ها و فضائل دست یافت و در حقیقت، آرایش دل بعد از پیراستن وجود از انحرافات و لغزش ها امکان­پذیر است.

 

 

مراحل بازگشت

البته توبه مراحلى دارد که احساس پشیمانى و ندامت نخستین گام در این وادى است. در گام دوم ، فرد خاطى تصمیم قاطع می­گیرد که به سوى گناه و معصیت باز نگردد و در مرحله بالاتر، با جدّیت و اهتمام تمام از خداى قادر و توبه ­پذیر می­خواهد که او را در ردیف آمرزیدگان و پاکان قرار دهد.
فرازهاى مهمى از دعاها و اعمال ماه مبارک رمضان انباشته از عبارات اولیاء الله در مقام پوزش از درگاه الهى است؛ به ویژه شب هاى قدر که اساساً مقدمه چینى براى توبه حقیقى است. امام سجاد (علیه السلام) در فرازى از دعاى ابوحمزه ثمالى به روزه داران توبه کار چنین آموزش می­دهد که در سحرهاى ماه رمضان با تضرع و التماس بگویند: «أَنتَ إِلهى أَوسَعُ فَضلاً وَ أَعظَمُ حِلماً مِن أَن تُقایِسَنى بِفِعلى وَ خَطِیئَتى فََالعَفوَ العَفوَ العَفوَ؛ (16) (خدایا !) تویى معبود من، فضل تو گسترده تر و حلم تو بزرگتر از آن است که مرا با عمل و خطایم بسنجی. پس (از تو طلب عفو و بخشش دارم!) مرا ببخش! مرا ببخش! مرا ببخش!»
پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله) در ادامه خطبه شعبانیه فرمود: «إِنَّ نُفُوسَکُم مَرهُونَةٌ بِاَعْمالِکُم فَفَکُّوها بِاستِغفارِکُم؛ (17) (اى مردم!) شما همه در گرو کردارتان هستید، پس خود را با استغفار و آمرزش رها سازید!»
و نیز فرمود: «وَ ظُهُورُکُم ثَقیلةٌ مِن أَوزارِکُم فَخَفِّفُوا عَنها بِطُول سُجُودِکُم؛ (18) پشت هاى شما از بار گناهان سنگین است، پس با سجده ­هاى طولانى خود از سنگینى آنها بکاهید.»

 

 

داستان توبه جوان خطاکار

شیخ صدوق (رحمه الله) مى نویسد: معاذ بن جبل با دیده گریان به محضر رسول خدا (صلى الله علیه و آله) رسید و با چشمانى اشکبار عرضه داشت: یا رسول الله! جوانى زیبا بیرون خانه شما ایستاده و زار و زار گریه می­کند و می­خواهد به حضور شما برسد. حضرت فرمود: او را نزد من بیاور! جوان با همان حالت گریان داخل شد و سلام کرد. پیامبر (صلى الله علیه و آله) علت گریه ­اش را پرسید. گفت: یا رسول الله! گناهان بزرگى مرتکب شده ­ام که شاید خداوند هیچ گاه مرا نیامرزد. پیامبر (صلى الله علیه و آله) با ناراحتى فرمود: «وَیحَکَ یا شابُّ ذُنُوبُکَ أَعظَمُ أَم رَبُّکَ؛ واى بر تو اى جوان! آیا گناهان تو بزرگتر است یا پروردگارت؟ گفت: اى پیامبر پروردگارم از همه چیز بزرگتر است.
پیامبر (صلى الله علیه و آله) فرمود: آیا مرا به یکى از گناهانت خبر نمی­دهی؟ او گفت: یا رسول الله! من هفت سال بود نبش قبر مى کردم و بعد از بیرون آوردن مرده ­ها کفن آنان را می­ربودم تا اینکه دختر جوانى از انصار مرد. من آن شب بعد از نبش قبر وى کفن او را دزدیدم و عریان رهایش کردم.
در آن حال، شیطان مرا وسوسه کرد و من به عمل شنیع زنا مرتکب شدم. هنگامى که گورستان را ترک می­کردم ، آوازى از آن مرده شنیدم که تمام وجود مرا تحت تأثیر قرار داد و آن صدا این بود که اى جوان! واى بر تو از روز قیامت، هنگامى که خداوند من و تو را احضار خواهد کرد. کفن مرا بردى و از قبر بیرون آوردى و مرا ناپاک رها کردی!
یا رسول الله! من با این اعمال ننگین گمان نمى کنم که هرگز بوى بهشت را استشمام کنم. پیامبر (صلى الله علیه و آله) بر او نهیب زد که از من دور شو اى فاسق! می­ترسم به آتش تو بسوزم، چقدر به جهنم نزدیکی! حضرت رسول (صلى الله علیه و آله) این سخن را گفت و همواره با دست به او اشاره میکرد که از حضورش بیرون رود تا اینکه آن جوان از حضور پیامبر بیرون رفت.
جوان گنه کار توشه تهیه کرد و به یکى از کوه هاى مدینه رفته و دست هایش را به گردن بسته ، داد می­زد و می­گفت: پروردگارا! تو مرا می­شناسى و گناهم را می­دانى. خدایا! من پشیمان شدم و به نزد پیامبرت رفتم، اظهار توبه کردم، اما مرا از خود دور کرد و خوفم را زیاد کرد. از تو می­خواهم به حق نام هاى بزرگوارت که مرا ناامید نگردانی! چهل شبانه روز می­گفت و می­گریست تا اینکه خداوند متعال این آیه را نازل کرد: «وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أو ظَلَمُوا أنفُسَهُم ذَکَرُوا اللهَ فَاستَغفَرُوا لِذُنُوبِهِم وَ مَن یَغفِرُ الذُّنُوبَ إِلاّ اللهُ؛ (19) (بندگان خوب خدا) آنهایى هستند که هرگاه کار ناشایستى انجام دهند یا به خودشان ستم کنند، خدا را یاد مى کنند و براى بخشش گناهان استغفار می­کنند و جز خدا چه کسى گناهان را می­ آمرزد؟»
پس از نزول آیه، پیامبر (صلى الله علیه و آله) به همراه اصحاب به دنبال آن جوان پشیمان که همان بهلول نبّاش بود، آمد و پذیرش توبه اش را به وى ابلاغ کرد و وعده بهشت به او داد و سپس به یارانش توصیه کرد: « گناهان خود را همانند این جوان جبران کنید!» (20)

 

 

سخن سوم: آداب زندگى روزه داران

پیامبر بزرگوار اسلام (صلى الله علیه و آله) در بخشى از خطبه خویش به آداب معاشرت پرداخته و روزه داران را براى به کارگیرى این آداب سفارش کرده است. آن حضرت با ارائه راهکارهاى حیاتى، اهل ایمان را به سوى سلوک برتر هدایت مى کند. برخى از این راهکارها عبارت اند از:

 

 

الف . حُسن خلق

آن حضرت می­فرماید: «وَ مَن حَسَّنَ مِنکُم فى هذا الشَّهرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوازاً عَلى الصِّراطِ یَومَ تَزِلُّ فِیه الأَقدامُ؛ (21) هر کس از شما در این ماه، اخلاق خود را نیکو گرداند، خداوند متعال براى او جواز عبور از پل صراط را - آن روز که گام ها می­لغزد – صادر می­کند.»
اهمیت این سخن زمانى روشن مى شود که دقت کنیم انسان روزه دار گاهى در اثر تشنگى و گرسنگى طاقت خود را از دست مى دهد و در نتیجه توان کمترى در مقابل ناهنجاری هاى روحى و اجتماعى خواهد داشت؛ به ویژه آنکه در هواى گرم روزه بگیرد و در اثر شب زنده­ دارى و سحرخیزى در شب هاى ماه رمضان بی­خوابى کشیده باشد. چنین فردى اگر عنان صبر را از دست بدهد، در مقابل کوچک­ترین ناملایمات عصبانى می­شود و با دیگران برخورد ناشایستى خواهد داشت.
و این چنین رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در تکمیل گفتار عزت بخش خویش می­فرماید: «وَ مَن کَفَّ فِیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللهُ عَنهُ غَضَبَهُ یَومَ یَلقاهُ؛ (22) و هر کس در این ماه، شر (و خشم) خود را از مردم باز دارد، خداوند در روز ملاقاتش غضب خود را از وى بازخواهد داشت.»
در اینجا براى تکمیل سخن و اهمیت حسن خلق و بازداشتن خشم و غضب، داستانى را با هم می­خوانیم:
شیخ عباس قمى می­نویسد: روزى علاّمه بزرگوار حاج شیخ جعفر کاشف الغطاء در اصفهان پیش از نماز جماعت مَبلغى را بین فقراء تقسیم کرد و پس از اتمام آن به نماز ایستاد. یکى از سادات فقیر خبردار شد و بین دو نماز به محضر شیخ رسید و گفت: سهم مرا از مال جدّم به من باز ده. کاشف الغطاء فرمود: دیر آمدى و اکنون چیزى نمانده که به تو بدهم. سیّد خشمگین شد و به محاسن مبارک شیخ آب دهان افکند. علاّمه کاشف الغطاء از محراب برخاست و دامن خود را مقابل نمازگزاران گرفت و در میان صفوف جماعت گردش کرد و فرمود: هر کس ریش شیخ را دوست دارد، به سید کمک کند. مردمِ حاضر با دیدن این صحنه دامن شیخ را پر از پول کردند. شیخ همه آنها را به سیّد داد و پس از آن به نماز عصر ایستاد.
محدث نورى نیز در مورد این شخصیت والا مقام نوشته است: او با خود حدیث نفس می­کرد و به خود مى گفت: تو جُعَیفر بودى، پس جعفر شدى، پس شیخ جعفر گشتى، آن گاه شیخ عراق شدى و در نهایت، رئیس مسلمانان گشتی؛ یعنى فراموش مکن اوائل خود را. (23)

 

 

ب . احسان و افطار

از دیگر اوصاف روزه داران راستین که در کلام پیامبر (صلى الله علیه و آله) بر آن تأکید شده است، افطار دادن به روزه داران مى باشد. آن حضرت در این باره فرمود: «مَن فَطَّرَ مِنکُم مُؤمِناً صائِماً فى هذا الشَّهرِ کانَ لَهُ بِذلِکَ عِندَاللهِ عِتقُ رَقَبَةٍ وَ مَغفِرَةٌ لِما مَضى مِن ذُنُوبِهِ؛ (24) هر کس از شما در این ماه مؤمن روزه دارى را افطار دهد ، براى او نزد خداوند پاداش آزاد ساختن یک برده و آمرزش همه گناهان گذشته منظور خواهد شد.»

 

 

ج. رسیدگى به نیازمندان

ماه مبارک رمضان زمینه اى آماده می­کند که دلهاى پروا پیشه به سوى نیازهاى اساسى جامعه سوق داده شوند. اگریک انسان روزه دار بعد از نمازهاى واجب ، دعاى روزانه ماه رمضان را بخواند که «اَللّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقُِیرٍ، اَللّهُمَّ اَشْبِع کُلَّ جائِعٍ، اَللهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُریانٍ، اَللهُمَّ اقْضِ دَینَ کُلِّ مَدیِنٍ» (25)
امّا هرگز در اندیشه یارى به ضعفاء و مستمندان نباشد، روزه و دعا و اعمال او چه ارزشى خواهد داشت! به همین جهت ، پیامبر دور اندیش جهان اسلام (صلى الله علیه و آله) ماه رمضان را زمانى مناسب براى فقر زدایى ، رفع کمبودها و رسیدگى به فقراء مسلمین می­داند و در خطبه شعبانیه می­فرماید: «تَصَدَّقُوا عَلى فُقرائِکُم وَ مَساکِینِکُم؛ (26) بر فقیران و ضعیفان خود احسان و تصدق کنید.»

 

 

د. احترام به بزرگان و تکریم کودکان

پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در این خطبه فرمود: «وَقِّرُوا کِبارَکُمْ وَ ارْحَمُوا صِغارَکُمْ؛ (27) به بزرگانتان احترام بگذارید و به کوچک­ترهایتان مهر بورزید.»
از آموزه­ هاى با برکت فرهنگ اسلامى تعظیم بزرگسالان و افراد مسّن جامعه است. از منظر پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) ـ بر خلاف جوامع غربى که سالمندان را عضوى زائد و سربار جامعه می­دانند ـ بزرگترها و سالمندان ، سرمایه­ هاى ارزشمندى محسوب می­شوند که علاوه بر انتقال میراث و تجربه نسل گذشته به نسل آینده ، خود سمبل عمرى زحمت و تلاش و فداکارى هستند. هم چنین مهرورزى به اطفال و بذل عاطفه و محبت به کودکان آثار گران قدرى در تربیت نسل جدید دارد که در مباحث تربیتى مفصل به آن پرداخته می­شود. (28)

 

 

هـ . صله رحم و دیدار با خویشاوندان

دیدار خویشاوندان و اطلاع یافتن از زندگى آنان ، در تحکیم روابط و ازدیاد محبت تأثیر به سزایى دارد. افزون بر آن، از منظر روایات اسلامى صله رحم در آسان شدن حساب روز قیامت ، تزکیه اعمال، زیاد شدن روزى، دفع بلایا ، طول عمر و شادابى در زندگى مؤثر است.
به همین جهت ، رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در خطبه شعبانیه می­فرماید: «هر کس در ماه رمضان صله رحم کند، خداوند متعال رحمت خود را در روز قیامت شامل او خواهد کرد و هر کس قطع رحم کند، خداوند متعال رحمت خود را از او قطع خواهد کرد.»

 

 

و. یتیم نوازى و ضعیف پرورى

پیامبر خدا فرمود: «وَ مَنْ اَکْرَمَ فِیهِ یَتیماً اَکْرَمَهُ اللهُ یَوْمَ یَلْقاهُ؛ (29) هر کس در ماه رمضان یتیمى را تکریم (و به امور او رسیدگی) کند ، خداوند در روز قیامت او را مورد تکریم قرار خواهد داد.»
و فرمود: «وَ مَنْ خَفَّفَ فِى هَذا الشَّهرِ عَمَّا مَلَکَت یَمِینُهُ خَفَّفَ اللهُ عَلَیهِ حِسابَهُ؛ (30) هر کس از شما در این ماه بر زیر دستانش آسان بگیرد، خداوند متعال نیز در حساب رسى بر او آسان خواهد گرفت.»

 

 

سخن چهارم: نشان ه­اى از قیامت

ماه رمضان نشانه ­اى از روز رستاخیز است. حضرت ختمى مرتبت (صلى الله علیه و آله) در فرازى از سخن خود در خطبه شعبانیه فرمود: «وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ عَطَشَهُ؛ (31) با گرسنگى و تشنگیتان در ماه رمضان، گرسنگى و تشنگى روز قیامت را به یاد آورید.»
مناسب است در این گفتار به مناسبت این کلام نبوى تصویرى از برخى از مراحل مختلف جهانِ پس از مرگ داشته باشیم و ماه رمضان را زمینه­اى مناسب براى تدارک زاد و توشة سفر مرگ قرار دهیم.

 

 

معاد، روز حسابرسى

روز قیامت روز حساب و کیفر و پاداش است و هر کس نتیجه اعمال خود را در مقابل دارد؛ «یَومَ تَجِدُ کُلُّ نَفسٍ ما عَمِلَت مِن خَیرٍ مُحضراً وَ ما عَمِلَت مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَو أَنَّ بَینَها وَ بَینَهُ أَمَداً بَعِیداً»؛ (32) «در روز قیامت هر کس آنچه را که از کار نیک و بد انجام داده، حاضر می­بیند و آرزو می­کند میان او و آنچه از اعمال بد کرده، فاصله زمانى زیادى باشد.»
و در سوره کهف نیز به تجسّم اعمال و داورى عادلانه پروردگار پرداخته و می­فرماید: «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لایَظلِم رَبُّکَ أَحَداً»؛ (33) «مردم (درروز قیامت) تمام اعمال خود را (در برابرشان) حاضر می­بینند و خداوند به هیچ کس ستم نمی­کند.»
مشابه این سخن که در روز رستاخیز دقیق­ ترین و عادلانه ­ترین ترازوى عدالت نهاده خواهد شد و به اعمال خوب و بد افراد رسیدگى میشود، در سوره زلزال آمده که «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرَّاً یَرَهُ»؛ (34) «هر کس ذرّه ­اى کار نیک یا بد انجام دهد، آن را در روز قیامت خواهد دید.»
بنابراین، روز قیامت روز شگفت انگیزى است. روز حساب و مکافات است و ماه رمضان یاد آور روز قیامت است. مردم در این ماه گرسنگى و تشنگى را تحمل می­کنند تا روز قیامت را به یاد آرند که چگونه از هول حساب و وحشت آن روز سخت، گرما و سرما و گرسنگى و تشنگى را از یاد خواهند برد.

 

 

خوشحالى روزه داران

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «لِلصَّائِمِ فَرْحَتانِ فَرحةٌ عِندَ إِفطارِهِ وَ فَرحَةٌ عِندَ لِقاءِ رَبِّهِ؛ (35) براى روزه ­دار دو نوع شادى است: اول هنگام افطار و دوم زمانى که با پروردگارش ملاقات می­کند.»
رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در گفتارى بشارت آمیز می­فرماید: «شعبان ماه من است و رمضان ماه خدا، هر کس در ماه من روزه بگیرد، من روز قیامت او را شفیع خواهم بود و هر کس ماه خدا را روز بگیرد، خداوند متعال در وحشت قبر با او مأنوس خواهد بود. او از قبر خود در روز قیامت با چهره­اى درخشان محشور می­شود و نامه اعمالش را به دست راست می­گیرد و در درگاه الهى حضور می­یابد. خداوند به او می­فرماید: اى بنده من! از حقوق خودم که ترک کرده بودى، گذشتم و اما حقوق آفریدگانم که در مورد آنان قصور کرده­ای­، من جبران می­کنم و آنان را راضى می­کنم.» (36)

 

 

صحنه­ هایى از روز قیامت

در آن روز سخت، برخى چهره­هایى خندان و با نشاط دارند؛ «وُجُوهٌ یَومَئِذٍ مُسفِرَةٌ ضاحِکَةٌ مُستَبشِرَةٌ»؛ (37) « قیافه­ هایى در آن روز گشوده، خندان و شادمان­اند.»
«یَوْمَ تَرَى المُؤْمِنینَ وَ المُؤْمِناتِ یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أیْدِیهِمْ وَ بِاَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحتِهَا الأَنْهارُ خالِدینَ فِیها ذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظِیمُ»؛ (38) «در آن روز مردان و زنان با ایمان را مشاهده می­کنى که نورشان در جلو و سمت راستشان به سرعت حرکت میکند (و به آنها گفته می­شود:) بشارت باد بر شما امروز به باغ هایى ( از بهشت) که نهرها زیر درختانشان جارى است. شما براى همیشه در آن باغ ها خواهید ماند و این همان رستگارى بزرگ است.»
پارسایان - در آن روزى که همه از دهشت و ترس آن در هول به سر می­برند - مهمانان خداوند می­باشند و در سایه رحمت الهى قرار خواهند گرفت؛ «یَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِینَ إِلى الرَّحْمَنِ وَفْداً»؛ (39) «در آن روز پرهیزگاران را دسته جمعى براى پذیرایى بر سر سفره رحمت الهى محشور می­کنیم.»

 

 

وضعیت اهل معصیت

قرآن کریم در آیات متعددى از وضعیت اسفبار کفار، منافقین، دروغگویان، ستمگران و اهل معصیت در روز قیامت خبر می­دهد. در سوره قیامت می­فرماید: «وُجُوهٌ یَومَئِذٍ باسِرَةٌ تَظُنُّ أن یُفعَلَ بِها فاقِرَةٌ»؛ (40) در آن روز صورت هایى اندوهگین، غمناک و درهم کشیده است؛ زیرا می­دانند که حادثه ناگوار و کمر شکنى در انتظار آنهاست.»

 

 

سخن پنجم: پیوند با اهل بیت (علیهم السلام)

در ماه مبارک رمضان فرصت هاى مناسبى براى تقویت ارتباط با اهل بیت (علیهم السلام) وجود دارد؛ چرا که تمام اعمال ما در گرو محبت و ارتباط با اهل بیت (علیهم السلام) پذیرفته می­شود. زراره از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده که آن حضرت فرمود: «بُنِیَ الإسْلامُ عَلى خَمْسَةَ أشْیاءَ عَلَى الصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ و الحَجِّ وَ الصَّومِ وَ الوَلایَةِ؛ اسلام بر پنج چیز بنا شده است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت.»
زراره پرسید: کدام یک از این پنج پایه برتر است؟ فرمود: «اَلْوَلایَةُ أَفضَلُ لِأنَّها مِفْتاحُهُنَّ وَ الْوالى هُوَ الدَّلیلُ عَلَیهِنَّ؛ (41) ولایت اهل بیت (علیهم السلام) افضل است؛ زیرا ولایت کلید بقیه اعمال و برنامه ­هاى اسلام است و با راهنمایى ولّى (راستین) بقیه موارد به جاى آورده می­شود.»
معرفت ائمه اطهار (علیهم السلام) و پیوند اعمال عبادى و معنوى ماه رمضان با این کانون فضیلت و کمالات از ضروری­ ترین وظائف روزه­ داران عارف می­باشد. در این راستا، در گفتارهاى پیامبر (صلى الله علیه و آله)، دعاها و اذکار این ماه نکات مهمى وجود دارد که به برخى از آنها اشاره می­کنیم.

 

 

صلوات فرستادن:

رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در ضمن سخنانش در خطبه شعبانیه می­فرماید: «وَ مَنْ أکْثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلاةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللهُ مِیزانَهُ یَوْمَ تَخِفُّ المَوازِینُُ؛ (42) و هر کس در این ماه بر من صلوات بفرستد، خداوند متعال در روزى که کفّه ترازوها (ى اعمال نیک) سبک مى شود، ترازوى او را سنگین خواهد کرد.»
صلوات از مهم­ترین و شاخص­ترین نشانه­ هاى پیوند با اهل بیت (علیهم السلام) است. مؤمنین روزه ­دار با نداى صلوات، ارادت قلبى خود را به اهل بیت اظهار می­دارند و از دشمنانشان اعلام برائت می­کنند.

 

 

تثبیت امامت على (علیه السلام):

در فرازى دیگر رسول خدا (صلى الله علیه و آله) با على (علیه السلام) سخن می­گوید و بعد از اطلاع دادن به شهادت آن حضرت در ماه رمضان، مقام و جایگاه امیرمؤمنان على (علیه السلام) را به عموم مسلمانان گوشزد می­کند. در آخرین فرازهاى خطبه، بعد از آنکه پرسش و پاسخى بین على و پیامبر واقع می­شود، دانه ­هاى اشک در چشمان مبارک رسول خدا (صلى الله علیه و آله) حلقه می­زند و على (علیه السلام) می­پرسد: یا رسول الله! چرا اشک می­ریزی؟ پیامبر می­فرماید: به خاطر ستمى که در این ماه بر تو واقع می­شود. یا علی! گویا من میبینم که تو در این ماه در حالى که مشغول به نماز هستى، شقی­ترین فرد اولین و آخرین بر فرق تو ضربتى می­زند که محاسنت از خون سرت رنگین می­شود. على (علیه السلام) در این هنگام پرسید: یا رسول الله! آیا هنگام ضربت خوردن، دین من سالم خواهد ماند؟ پیامبر پاسخ داد: بلی.
رسول خدا (صلى الله علیه و آله) بعد از این گفتگو به مقام ارزشمند على (علیه السلام) پرداخته و فرمود: «یا علیُّ! مَنْ قَتَلَکَ فَقَد قَتَلَنى وَ مَن اَبْغَضَکَ فَقَدْ أبْغَضَنى وَ مَنْ سَبَّکَ فَقَدْ سَبَّنى لّأنَّکَ مِنِّى کَنَفْسى رُوحُکَ مِنْ رُوحى وَ طِینَتُکَ مِن طِینتَى إِنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالى خَلَقَنى وَ إیّاکَ وَ اصْطَفانى وَ إیّاکَ وَ اخْتارَنى لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتارَکَ لِلْإِمامَةِ فَمَنْ اَنْکَرَ إمامَتَکَ فَقَدْ اَنْکَرَ نُبُوَّتى یا عَلِیُّ اَنْتَ وَصِیِّى وَ اَبُو وُلدى وَ زَوجُ إبنَتى وَ خَلِیفَتى عَلى أُمَّتى فى حَیاتى وَ بَعْدَ مَوْتى اَمْرُکَ اَمْرى وَ نَهْیُکَ نَهیى اُقسِمُ بِالَّذِى بَعَثَنى بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنى خَیْرَ البَرِیَّةِ اِنَّکَ لَحُجَّةُ اللهِ عَلى خَلقِهِ وَ اَمِینِهِ عَلى سِرِّهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلى عِبادِهِ؛ (43) اى علی! هر کس تو را بکشد، مرا کشته و هر که تو را خشمگین سازد، مرا به خشم آورده و هر که تو را دشنام دهد، مرا دشنام داده است؛ زیرا تو نسبت به من مثل خودم هستى، روحت از روح من و وجودت از وجود من است. همانا که خداوند هر دوى ما را آفرید و هر دوى ما را برگزید و مرا به نبوت و تو را به امامت برگزید. پس هر کس امامت تو را منکر شود، نبوت مرا انکار کرده است. یا علی! تو وصى من و پدر فرزندانم و همسر دخترم و جانشین من در امتم درحال حیات و بعد از رحلت من هستی. امر و نهى تو امر و نهى من است. سوگند به آن خدایى که مرا به پیامبرى مبعوث کرد و مرا بهترین مخلوقاتش قرار داد! تو حجت خدا بر مردم، امانتدار اسرار الهى و خلیفة خدا بر بندگانش می­باشی!»

 

 

محبت اهل بیت (علیهم السلام) مکمل عبادات

در دعاى روز بیست و پنجم ماه مبارک رمضان براى تکمیل عبادات خود از درگاه ربوبى خواستار تقویت محبت اهل بیت (علیهم السلام) بوده، آرزو می­کنیم که از دوستداران آن اولیاء الهى باشیم. «اَللّهُمَّ اجْعَلْنى مُحِبّاً لِأوْلِیائِکَ وَ مُعادِیاً لِأعْدائِکَ مُسْتَنّاً بِسُنَّةِ خاتَمِ أنْبِیائِکَ؛ (44) خداوندا! مرا از دوستان اولیاء خودت و از مخالفین دشمنانت و از رهروان راه و روش خاتم پیامبرانت (صلى الله علیه و آله) قرار بده!»
در اعمال شب هاى قدر بعد از آنکه خداوند متعال را به خودش و اسماء و حُسنایش قسم می­دهیم، اهل بیت را وسیله قرار داده، خداوند متعال را به تک تک معصومین (علیهم السلام) سوگند می­دهیم و آن گرامیان را شفیع خود می ­آوریم و البته اگر معرفت ما نسبت به مقام شامخ آن بزرگواران فراتر از شناخت ظاهرى باشد، نورانیت و روحانیت بیشترى احساس خواهیم کرد؛ چرا که آن بزرگواران جایگاهى بس بالاتر از معرفت ما دارند.
در زیارت جامعه می­خوانیم: «مَنْ اَتاکُمْ نَجا وَ مَنْ لَمْ یَأْتِکُمْ هَلَکَ؛ (45) هر کس به شما رو آورد، اهل نجات است و هر کس رو برگرداند، هلاک خواهد شد.» و نیز می­خوانیم: «کَلامُکُمْ نُورٌ وَ أمْرُکُمْ رُشْدٌ وَ وَصِیَّتُکُمُ التَّقْوى وَ فِعْلُکُمُ الخَیْرُ وَ عادَتُکُمُ الْإِحْسانُ؛ (46) گفتار شما نور و امر شما رشد و ترقى و سفارش شما تقوا و کارهایتان نیک و شیوه شما احسان است.»

 

 

رمضان و انتظار فرج

پیوند اهل بیت با خواندن دعاى افتتاح در شب هاى ماه مبارک رمضان به اوج خود می­رسد. این دعا که سید بن طاووس در «اقبال الاعمال» براى شب هاى ماه مبارک رمضان آورده، مفاهیم بلندى در مورد امامت و ولایت اهل بیت (علیهم السلام) دارد که در آن بعد از حمد و ثناى الهى و درود و سلام به ائمه اطهار (علیهم السلام)، از خداوند متعال ظهور دولت کریمه حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف را آرزو می­کنیم: «اللهُمَّ إنَّا نَرْغَبُ إلیْکَ فى دَولَةٍ کَرِیمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْاِسْلامَ وَ أهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِها النِّفاقَ وَ أهْلَهُ وَ تَجْعَلُنا فِیها مِنَ الدُّعاةِ الى طاعَتِکَ وَ الْقادَةِ الى سَبیلِکَ وَ تَرْزُقُنا بِها کَرامَةَ الدُّنیا وَ الآخِرَةِ؛ (47) پروردگارا! ما از تو می­خواهیم که دولت کریمه ­اى را در روى زمین مستقر کنى که به وسیله آن اسلام و مسلمانان را عزیز گردانى و جبهه نفاق و پیروان آن را خوار و ذلیل کنى و ما را از دعوت کنندگان و راهنمایان به سوى طاعت و راه خودت قرار دهى و به این وسیله کرامت دنیا و آخرت را نصیبمان گردانی!»
و در فراز آخر همین دعا، از وضعیت موجود (نابرابرى، ناعدالتى و زندگى رقت بار ستم کشیدگان و تسلط ستمگران و دشمنان و حاکمان بی­درد و بروز فتنه ­ها) به درگاه ربوبى شکوه کرده، از غیبت طولانى ولى امر و صاحب عصرمان عجل الله تعالى فرجه الشریف ناله میکنیم: «اَللّهُمَّ إنَّا نَشْکُو إلیْکَ فَقْدَ نَبِیِّنا صَلواتُکَ عَلَِیهِ و آلِهِ وَ غَیبَةَ وَلِیِّنا وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنا وَ قِلَّةَ عَدَدِنا وَ شِدَّةَ الفِتَنِ بِنا وَ تَظاهُرَ الزَّمانِ عَلَیْنا فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ؛ (48) خدایا! ما به تو شکایت می­کنیم از نبودن پیامبرمان - که درود تو بر او و خاندانش باد – و از غیبت ولى امرمان و بسیارى دشمنان و قلّت تعداد شیعیان و سختى فتنه ­ها بر ما و پشت کردن زمانه بر علیه ما. پس بر محمد و آلش درود فرست!»
با توجه به این دعاها و مضامین آن و مقام ارجمند اهل بیت (علیهم السلام) انسان روزه ­دار شایسته است که اعمال نیک و عبادات خود را در ماه مبارک رمضان با اهل بیت (علیهم السلام) پیوند دهد و با تحکیم روابط خود با آن گرامیان، با افتخار و سربلندى از ماه مبارک رمضان بیرون رود.

پى نوشت ها :

(1) . الامالى، صدوق، ص 93.
(2) . فضائل الاشهر الثلاثة، ص 140.
(3) . بحارالانوار، ج 93، ص 356، ح 25.
(4) . همان.
(5) . نهج البلاغه، حکمت 145.
(6) . بقره/ 183.
(7) . بحار الانوار ، ج 89، ص 213، ح 9.
(8) . وسائل الشیعه، ج 10، ص 313، ح 13494.
(9) . بقره/ 185.
(10) . وسائل الشیعه، احکام شهر رمضان، باب 18.
(11) . فرقان/ 77.
(12) . الامالى، صدوق، ص 93.
(13) . الدعوات، قطب راوندى، ص 26.
(14) . بیست گفتار، مرتضى مطهرى، ص 226.
(15) . الامالى ، صدوق، ص 93.
(16) . بحار الانوار، ج 95، ص 85 .
(17) . الامالى ، صدوق، ص 93.
(18) . همان.
(19) . آل عمران/ 135.
(20) . الامالى، صدوق، ص 42، با تلخیص.
(21) . همان، ص 93.
(22) . همان.
(23) . منازل الآخرة ، ص 88.
(24) . الامالى، صدوق، ص 93.
(25) . بحارالانوار، ج 95، ص 120، ح 4.
(26) . الامالى، صدوق، ص 93.
(27) . همان.
(28) . به کتاب «تربیت در سیرة امام مجتبى (علیه السلام)» مراجعه شود.
(29) . الامالى، صدوق، ص 93.
(30) . همان.
(31) . همان.
(32) . آل عمران/ 30.
(33) . کهف/ 49.
(34) . زلزال/ 7 و 8 .
(35) . فضائل الاشهر الثلاثة، ص 120.
(36) . همان، ص 125.
(37) . عبس/ 38، 39.
(38) . حدید/ 12.
(39) . مریم/ 85.
(40) . قیامت/ 24 و 25.
(41) . الکافى، ج 2، ص 18، ح 5.
(42) . الامالى، صدوق، ص 93.
(43) . الامالى، صدوق، ص 95.
(44) . بحارالانوار، ج 95، ص 61.
(45) . البلد الامین، کفعمى، ص 300.
(46) . همان، ص 302.
(47) . اقبال الاعمال، سید بن طاووس، ص 51.
(48) . همان، ص 60.