چگونه از فرصت ماه رمضان، بهره بيشتر ببريم؟
بزرگان، پيوسته ماه شعبان را مقدمه ورود به «ضيافة الله» در ماه رمضان دانسته اند.
از اين رو، کسب آمادگيهاى فکرى و روحى براى درک هر چه بيشتر فيض معنوى از اين «مهمانى خدا» ، لازم است.
برنامه ريزى براى استفاده از اين فرصت ناب، ضرورى است و اينکه چه بايد کرد؟
چه مى توان کرد؟ چه کارى بهتر و با فضيلت تر است؟ سؤالاتى است که براى يک مؤمن دل آگاه مطرح است. در اين نوشته، با گوشه هايى از «آداب بهره ورى بهتر از ماه رمضان» آشنا مى شويم:

1 - خودسازى

همه برنامه هاى دينى براى تربيت نفس و تهذيب اخلاق و الهى شدن و وارسته گشتن است. ماه مبارک رمضان، فرصتى مناسب براى چنين کارى است. کنترل اميال و خواسته ها، مهارزدن بر غرايز طوفانى و خشمها و شهوتها و تمنيات نفسانى از آن جمله است. يافتن حالات روحانى و معنوى در توجه بيشتر به عبادت و نيايش و ذکر، ثمره درک فيض اين ماه است. «توبه» ، برنامه مهم ديگرى است که در اين ماه مى توان داشت و از گناهان پاک شد و «استغفار» و «احياء» در «شبهاى قدر» را وسيله آن قرار داد.
کسانى که هشيار و بصير باشند، رمضان را فرصتى براى يک «تحول اخلاقى و روحي» در زندگى خويش قرار مى دهند. رسول خدا (ص) نيز در «خطبه شعبانيه» بر محورهاى عمده اى در پيشواز از ماه رمضان تاکيد فرمود که مسائل اخلاقى و دورى از گناه و انجام وظايف در قبال خدا و مردم و عبادات شرعى از جمله آنهاست.

2 - دين شناسى

آشنايى با معارف دينى، چه در حيطه مباحث اعتقادى، چه اخلاقى و تربيتى و اجتماعى، براى يک مسلمان، بخصوص «جوان» ، ضرورى است. براى تامين اين «نياز» ، همه ايام و فصول سال مناسب است، ولى حال و هواى ماه مبارک و برنامه هاى تبليغى و معارفى که در مساجد و منابر و جلسات و رسانه هاى عمومى و مدارس و ... فراهم مى شود، ويژگى خاصى دارد.
بايد کوشيد تا رمضان را به يک «کلاس معارف» تبديل کرد. در جلسات و سخنرانيهايى شرکت کرد که بار معارفى بيشترى دارد. نوع مطالعات را بايد بر اساس اين هدف، تنظيم و برنامه ريزى کرد. بدون آگاهى عميق از مبانى مکتبى و پايه هاى دين، جوانان عزيز در معرض شبهه آفرينيها و القاءات سوء دشمنان قرار مى گيرند و چه بسا شبهه پراکنى هاى مغرضان، ميان نسل جوان و مکتب فاصله بيندازد.
از اين رو، بايد يکى از برنامه هاى ماه مبارک رمضان را تقويت «معرفت شناسي» در حوزه معارف اسلام و مباحث عقيدتى قرار داد. دست اندرکاران مجالس و محافل و برنامه ريزى هاى دينى نيز بايد بکوشند تا از اين فرصت ناب، بهره ورى بيشترى داشته باشند و تدبير و درايت و نوآورى را در «پربار» ساختن اينگونه مجالس و مراسم، در نظر بگيرند.

3 - آموزش احکام

هر چند «احکام» و «مسائل فقهي» نيز بخشى از «دين» است و در فصل گذشته که به دين شناسى اشاره شد، مى گنجد، اما به لحاظ اهميت آن جداگانه طرح مى گردد.
يک مسلمان مکتبى، بايد متعبد و متشرع باشد، يعنى براى هر عمل خود، در ريزترين برنامه هاى روزانه و تکاليف فردى، تا مهمترين وظايف اجتماعى و عمومى، «حجت» داشته باشد و عمل بر طبق «فقه» کند.
شناخت حلال و حرام الهى و واجبات و تکاليف و نحوه صحيح انجام وظايف عبادى و عبادات و معاملات و معاهدات و ... «آشنايى با احکام» را مى طلبد. «مساله داني» براى يک مسلمان، هم لازم است، هم مايه آبرو و امتياز است.
در ماه رمضان، فرصتى پيش مى آيد تا بخشى از احکام شرعى و فقهى (و عمدتا بر محور نماز و روزه) طرح شود. اشخاصى مساله مى گويند. خود مسلمانان روزه دار هم به فراگيرى احکام، بيشتر رغبت نشان مى دهند.
از اين جهت، از موقعيت ماه رمضان بايد استفاده کرد و براى مساله آموزى، آن هم نه فقط بر محور احکام روزه و مبطلات آن، بلکه در قلمرو گسترده اى از احکام که در زندگى فردى و اجتماعى با آن مواجهيم، تلاش کرد.
آنان هم که کار تبليغى و سخنرانى و برنامه هاى فرهنگى دارند، بجاست که سهمى و بخشى از وقت و برنامه را به اين امر اختصاص دهند. متاسفانه در ميان اقشار مختلف مردم، کسانى که با مسائل شرعى آشنايى کافى و لازم را ندارند، کم نيستند. بعضى به دليل عدم احساس لزوم، و بعضى به خاطر شرم و حيا از پرسيدن و ياد گرفتن، در پى اين آشنايى نمى روند. تکليف واعظان و مربيان و مجلس گردانان سنگين است. شايسته است که «آموزش احکام» را، آن هم با شيوه هاى جديدتر و جذاب، در برنامه هاى خود بگنجانند. قبل از آغاز هر برنامه، گفتن و شنيدن چند مساله، بسيار مفيد مى تواند باشد.

4 - احياى مساجد

احياى واقعى آن به اين است که مرکزى براى عبادت و آموزش و تهذيب نفوس و آگاهى بخشى اجتماعى و سياسى و جذب جوانان به دين و خدا و اهل بيت (ع) باشد.
چنين هدفى، نظارت و دقت در برنامه هاى محتوايى مساجد از يک سو و نظافت و مجهز بودن و فضاى دوست داشتنى و پرجاذبه مساجد از سوى ديگر، و نحوه برخورد مطلوب و جاذب با مردم، بويژه جوانان و نوجوانان از سوى سوم را مى طلبد.
«هفته غبارروبى مساجد» که در آستانه فرا رسيدن ماه رمضان برگزار مى شود، هر چند گرد و غبار غربت، از سيماى مساجد مى زدايد و ورود به آن را براى جوانان، مطلوب تر مى سازد، ولى اين تنها يک گوشه از کار است.
براى جذب جوانان به اين کانونهاى معنويت، بايد جاذبه به حدى باشد که بتواند کشش جوانان را به مراکز تفريحى و احيانا فساد، کاهش دهد و «شوق بندگي» در آنان بيافريند. اين خواسته، بخشى از طريق رفتارهاى پسنديده و شوق انگيز دست اندرکاران مساجد تامين مى شود (اعم از رفتار خادم، متولى، هيات امنا، مؤذن، پيشنماز و ...) و بخشى از راه نظم کارها و نظافت حياط و دستشويى و وضوخانه و فضاى مسجد و فرشها و موکتها و کفشداريها و ... به دست مى آيد، بخشى نيز، در گرو برنامه هاى متنوع و آموزنده و کلاسهاى سودمند و خدمات مختلف و جلسات پربار و سخنرانيهاى پرمايه است، و بالاخره، قسمتى هم در سايه جاذبه هاى برنامه هاى جنبى و فوق برنامه و مسابقات و کتابخانه و نمايش فيلم و برگزارى نمايشگاه و ارائه کتاب و نوار امانى و ... به دست مى آيد.
ماه رمضان، بطور طبيعى فصل حضور بيشتر مردم بويژه جوانان در مساجد است. از اين فرصت بايد بيشتر استفاده کرد و بر جاذبه هاى مسجد افزود و رمضان مسجدها و مسجد رمضانها را پربار و زنده ساخت و به عمران معنوى و آبادى محتوايى مساجد افزود.

5 - انس با قرآن

اهل دل، پيوسته با قرآن مانوس و همدم اند و با خواندن و تدبر در آيات الهى، جان را در زلال اين «چشمه يقين» و «نور هدايت» شستشو مى دهند.
ماه رمضان که فصل روشندلى و صاحب دل گشتن است، انس بيشتر با کلام الله را مى طلبد.
جلسات قرآنى در اين ماه، بيش از مواقع ديگر است. در خانه ها، مغازه ها، مدرسه ها و مسجدها نيز قرآن خوانى و «تلاوت» ، بيشتر رواج دارد. به تعبيرى ديگر رمضان، بهار قرآن است. بعضى مقيدند حداقل يک بار در اين ماه، قرآن را ختم کنند و با روزى يک جزء تلاوت، در اين ماه قرآن را تا آخر مى خوانند. برخى هم که توفيق بيشتر دارند، چندين بار ختم قرآن مى کنند.
شبهاى نورانى اين ماه، فرصتى براى انس با قرآن است. جلسات قرآن در مساجد محل و منازل، زمينه اين مانوس شدن را فراهم مى سازد. هم خودمان انس بگيريم، هم کودکان و نوجوانان را انس بدهيم.
برگزارى کلاسهاى آموزش قرآن نيز در اين ماه، رونق بسزايى دارد.
آنان که هنوز نمى توانند قرآن بخوانند يا در اين مساله ضعف دارند، در اين ماه براى فراگيرى روخوانى قرآن تلاش بيشترى کنند.
آنان هم که توان «تدريس» دارند، در محله و مسجد، کلاس برگزار کنند و نوجوانان را سر سفره پر نعمت وحى بنشانند و براى خود، باقيات الصالحاتى باقى بگذارند.
نوار تلاوت روزانه يک جزء از قرآن که از راديو پخش مى شود، فرصت مناسب ديگرى است که افراد آن را گوش دهند و اگر مجال يا زمينه مناسب براى قرائت ندارند، دست کم با شنيدن آن تلاوت، روزى يک ساعت و همنوايى با آن، به پيدايش اين انس، کمک کنند.
هر روز نيز برنامه «تفسير قرآن» از راديو پخش مى شود. گوش سپردن به اين برنامه روزانه نيز بسيار مفيد است.

6 - همدلى با محرومان

رمضان، فرصتى براى چشيدن طعم گرسنگى و تشنگى و محروميت است. روزه داران، با اراده و اختيار، از داشته ها نمى خورند و نمى آشامند. ولى برخى هم ندارند تا بخورند و در حسرت برخى غذاها و ميوه ها به سر مى برند.
از فلسفه هاى تشريع روزه، يکى هم توجه به نيازها و محروميتهاى مسکينان و ناتوانان اقتصادى است. کمک به مستمندان و «اطعام» گرسنگان و «افطار» دادن به روزه داران، بخصوص در اين ماه شريف فضيلت بيشترى دارد.
افطار دادن، بايد بگونه اى باشد که رنج نادارى و غصه مسکنت و بينوايى را از دل تهيدستان و فقيران بزدايد، يا بکاهد.
سفره هاى مفصل و پر خرج، آن هم به صورتى که همه اعيان و اشراف و دوستان و نورچشمى ها بر گرداگرد آن بنشينند و از فقرا و نيازمندان سر سفره افطار، کسى نباشد، افطارى نيست که خدا و رسول به آن توصيه کرده باشند.
«افطار روزه داران» ، يعنى به قصد قربت، سير کردن شکم گرسنگانى که چه بسا در سختى و عسرت به سر مى برند، نه حيف و ميل بيت المال، يا ولخرجيها و اسرافهاى اشراف منشانه و از روى رقابت و چشم و هم چشمى و به قصد عقب نماندن از رقبا و همتايان و همکاران و همقطاران!..
ارزش هر افطار، به قدرى است که بينوايى را به نوا برساند يا از محرومى، محروميت زدايى کند.
على (ع) و فاطمه (س)، آنگونه افطار به مسکين و يتيم و اسير دادند که سوره «هل اتي» نازل شد. هم قصد قربت و هم سير کردن گرسنه و رساندن طعام به «مستحق» .
آنان که در طول سال، از رنج و غم ديگران بى خبرند، اين ماه فرصتى است که آگاهى يابند و به يادشان بيفتد که گرسنگى و نداشتن و حرمان يعنى چه!
جويا شدن از حال همسايگان و خويشاوندان دور و نزديک و کمک مالى به بى بضاعتها و رساندن آذوقه و گوشت و برنج و مواد غذايى به در خانه مستمندان، آن هم با حفظ کرامت نفس آنان و بدون تحقير و توهين، از بزرگترين عبادتها در اين ماه است. بايد «فقراى واقعي» را شناخت و در اين ماه به «فقرزدايي» پرداخت.
چه بسا اموال بسيارى که خرج موارد بيهوده و بى خاصيت مى شود و گاهى مبلغى ناچيز يا کمک اندک، اگر «بجا» افتد، گرهى از زندگى ديگرى مى گشايد. خوشا آنکه بداند چگونه و کجا خرج مى کند!

7 - دعا و نماز

توجه به معبود و راز و نياز با خالق و خضوع در پيشگاه پروردگار، کمال مى آورد و عزت دنيا و آخرت مى بخشد.
کسى که بخواهد از برکات و فيضهاى شب و روز اين ماه، بهره بيشترى ببرد، بايد بيشتر «بندگي» و «طاعت» و «عبادت» کند و در آستان پروردگار، «افتاده تر» باشد.
افتادگى آموز اگر طالب فيضى هرگز نخورد آب، زمينى که بلند است مداومت بر خواندن نمازهاى واجب سر وقت و به جماعت و در مسجد، بسيار فضيلت دارد.
خواندن دعاهاى شب و روز اين ماه مبارک، ثواب دارد و چشمه هاى نور را در دل انسان مى جوشاند. شبها دعاى افتتاح، سحرها دعاى سحر و ابوحمزه ثمالى، دعاهاى هر روز، تعقيبات نماز، انجام اعمال مشترک و خاص در روزها و شبهاى اين ماه، قرار گرفتن در محور طاعت و بندگى است، البته بشرط آنکه نمازها با حال، دعاها با توجه به معانى و برخوردار از روح نيايشگرانه و التجاء و تضرع باشد.
شبهاى احيا را نبايد از دست داد. از مائده دعاى کميل بايد بيشترين بهره را گرفت. نمازهاى مستحبى فراوانى در اين ماه است. با خواندن آنها مى توان به نورانيت درون و صفاى دل رسيد. نماز، برقرار کردن رابطه با خالق است. هر چه بيشتر بهتر، هر چه زلالتر و شفاف تر، سودمندتر و اثربخش تر.
خلاصه آنکه ... گاهى، در شبها و روزها، با خدا خلوت کردن و اشک ريختن و از او حاجت خواستن و به درگاهش نياز بردن، خدايى شدن، طعم بندگى را چشيدن، رنگ الهى گرفتن، اهل مراقبه و محاسبه شدن، رمضان را شناختن و «شبهاى قدر» را «قدر» شناختن و قدر خود را دانستن و به غفلت و پوچى دل نسپردن و ... اينهاست که رمضانى پربار، برايمان به ارمغان مى آورد.