نقش زن در سامان دهى اقتصاد خانواده

اقتصاد خانواده به معناى چگونگى سامان دهى و مديريت منابع خانه است. خانواده سازمانى است که توليد و توزيع کالاهاى مورد نياز را فراهم مى سازد و زن بدون مناقشه به عنوان يکى از دو رکن اساسى خانواده در اين سازماندهى و مديريت، نقش اساسى را ايفا مى کند. جايگاه مادرى و همسرى عمده ى منابع مصرف را به زن مى سپارد و انتظار مى رود که او بتواند با سازماندهى و مديريت صحيح بين درآمد و مصرف، توازن برقرار کند و با برنامه ريزى و اجراى صحيح در رشد و توسعه ى اقتصاد خانواده نقش مؤثر ايفا نمايد. از آن جا که جدول بازدهى اقتصاد خانواده در تنظيم نمودار رشد و توسعه اقتصادى جامعه و برنامه هاى کلان بخش هاى مختلف دولتى و خصوصى تأثير به سزا دارد، مى توان گفت که زنان در واقع نقش کليدى در استفاده ى بهينه از منابع را دارند. منابع در اين جا شامل: زمان، پول يا درآمدهاى ديگر مى باشد.
دسترسى به منابع سخت، و از دست دادن آن ها آسان است؛ از اين رو بايد مدير خانواده با سازماندهى و مديريت صحيح و سالم بتواند بهترين انتخاب ها و گزينش ها را داشته باشد.
خانواده غير از منابع مادى منابع ديگرى نيز در اختيار دارد که قابل تبديل به پول نيست و در بيشتر موارد تجديدپذير هم نمى باشد. از جمله ى اين منابع؛ عشق، انسجام خانواده، خاطرات خوش و ... است، و چون اين منابع براى اعضاى خانواده رضايت خاطر ايجاد مى کند، بايد نقش اساسى آن ها و جايگاه خاص هر کدام مورد توجه قرار گيرد تا افراد بتوانند با بالاترين سطح مطلوب از آن ها بهترين استفاده را بنمايند؛ از اين رو بايد گفت: انتخاب، قلب اقتصاد خانواده است.
نقش الگوهاى دينى در هدايت زندگى بشر به سوى فلاح و رستگارى دنيا و آخرت زنده و پويا است. حضرت زهرا (س) همان گونه که در تمام شؤون، الگويى حسنه است، در اين مورد نيز بهترين نقش را در مديريت و سازماندهى اقتصاد خانواده ايفا مى نمايد. در سيره ى عملى حضرت زهرا (س) نقش منابع غير مادى در اقتصاد اسلامى مهم تر از منابع اقتصادى است که آن حضرت بهترين شکل معقول و منطقى را جهت استفاده از آن ها به کار گرفت. از آن جمله؛ شکرگزارى، دعا و کمک گرفتن از ذکر خداوند براى رفع نيازمندى هاى مادى خانواده و ... بيشترين رضايت خاطر را براى اعضا ايجاد مى کند. آنچنان که در ماجراى اطعام مسکين و يتيم و اسير اعضاى خانواده شامل: همسر، فرزندان و حتى خادم منزل با رضايت و خشنودى کامل، حضرت زهرا (س) را هميارى نمودند.
امروز عوامل تأثيرگذار بر رضايت مندى يا تابع مطلوبيت خانواده در ادبيات اقتصادى شامل: عوامل اقتصادى و غير اقتصادى است که باعث افزايش مطلوبيت خانواده ها مى شود.

وظايف اقتصادى زن در اجتماع

همان گونه که خانواده به عنوان واحد کوچکى از اجتماع در پيشرفت و توسعه فرهنگى جامعه نقش اول را دارد، در توسعه و رشد اقتصادى جامعه نيز نقش اساسى را ايفا مى کند و ميزان، چگونگى و نوع حضور او در عملکرد و چرخه هاى اقتصاد کشور تأثيرگذار است.
يکى از اساسى ترين اهداف تشکيل خانواده، بقاى نسل و تربيت نيروى انسانى مورد نياز جامعه است. توسعه و رشد اقتصادى در گرو نيروى کار فعال و تحصيل کرده است؛ بنابراين يکى از عوامل مؤثر در توسعه اقتصادى نيروى انسانى يا سرمايه هاى انسانى است.
خانواده به عنوان اولين پايگاه تربيت و پرورش منابع انسانى است؛ از اين رو جامعه بايد با تقويت نهاد خانواده زمينه توسعه اقتصادى را مهيا سازد. امروزه تئورى سرمايه ى انسانى در مقابل سرمايه ى فيزيکى مورد توجه اقتصاددانان و جامعه شناسان دنيا است.
در اين تئورى سرمايه هاى انسانى با ارزش تر از دارايى ها و منابع طبيعى و ذخاير زيرزمينى به شمار مى آيند و هرچه بر روى انسان ها سرمايه گذارى شود، رشد و توسعه جامعه افزون خواهد شد.
از اين رو؛ پيشرفت علم و دانش، نگرش و مهارت افراد، ظرفيت توليديِ جامعه را ارتقا مى بخشد و در نتيجه رشد و توسعه ى فرهنگى، سياسى، اقتصادى و اجتماعى تسهيل و تسريع مى گردد. اين نظريه مى تواند در دو سطح خرد و کلان آثار مطلوب خود را نشان دهد. در مقطع خرد، بازدهى خصوصى را افزايش مى دهد و در سطح کلان رشد و توسعه ى جامعه را به همراه دارد، و چون پرورش منابع انسانى از کانون خانواده آغاز مى شود، و مادران نقش اساسى را در زمينه تربيت و پرورش فرزندان ايفا مى کنند، اثرگذارى قابل توجه آنان آشکار است و اين نقش، ويژه ى زنان است.
زنان به عنوان عامل پرورش و رشد نيروى کار، در جريان بهره ورى و توليد ناخالص ملى سهم دارند، که با سرمايه گذارى در اطلاعات، دانش ها، نگرش ها و مهارت هاى زنان اين ارزش افزوده خواهد شد؛ بنابراين تلاش حاکمان و نظارت و توجه ملّى به اين امر بازخورد مستقيم در پيشرفت کشور را دارد؛ زيرا هرگاه منابع انسانى در محيطى سالم و با انگيزه و احساسات و عاطفه و خيرخواهى و ... پرورش يابد و با عزت نفس و مناعت زندگى را بگذراند، نيروى قوى ترى در چرخش امور اقتصادى و اجتماعى خواهد داشت. زنان با فراهم کردن و آماده ساختن محيطى با نشاط و صميمى براى تأمين نيازهاى مادى و معنوى و توجه به بهداشت روحى، جسمى و روانى اعضاى خانواده اثر مستقيم بر اقتصاد جامعه مى گذارند.
سيره ى عملى حضرت زهرا (س) جهت گيرى صحيح و نتايج ارزشمندى را نشان مى دهد.
حضرت زهرا (س) کار خانه را تا جايى که براى افراد خانواده و حتى فرزندان شيرخوار، مطلوبيت و رضايت خاطر ايجاد مى کرد، برنامه ريزى مى فرمود. بلال مى گويد: روزى حضرت زهرا (س) را ديدم که مشغول آرد کردن گندم بود در اين هنگام فرزندش حسين گريه و بى تابى مى کرد. خدمتشان عرض کردم: براى کمک به شما آسياب کنم يا بچه را آرام نمايم؟ حضرت فرمود: من به آرام کردن فرزند اولى هستم، شما آسياب را بچرخانيد. ([1])
اين بهترين الگو براى ايفاى نقش مادر و توجه به نياز عاطفى فرزند و انتخاب صحيح در تخصيص و بهينه سازى اقتصادى است؛ چرا که با اين کار حضرت زهرا (س) توجه به رضايت خاطر و مطلوبيت فرزند شيرخوارش را بر ادامه کار منزل ترجيح داد که نتيجه ى اين تلاش ها، پرورش منابع و سرمايه هاى انسانى است؛ آن گونه که همين فرزندان در جهت برقرارى عدل و داد و عدالت اجتماعى و اقتصادى و ... از تربيت و تعليم کامل بهره مند شدند و جامعه را نيز رهبرى نمودند.
در پرورش منابع نيروى انسانى بايد به بعد معنوى و ارزش هاى اخلاقى و دينى توجه ويژه شود؛ تا اين نيروها همراه با پيشرفت و رشد و تعالى در بعد مادى و اقتصادى بتوانند از رشد اخلاقى و ارزشى نيز برخوردار گردند و توسعه اقتصادى در جهت برقرارى و تحکيم عدالت اجتماعى که از جمله برنامه هاى دين است پيش رود؛ وگرنه منافع توسعه ى اقتصادى براى قشر خاصى از جامعه سودبخش خواهد بود و اقشار مستضعف جامعه را در بر نخواهد گرفت.

نتيجه گيرى

خانواده تنها منبع عرضه کننده نيروى کار جامعه مى باشد. همچنين خانواده ها مى توانند بخش مهمى از سرمايه فيزيکى اقتصاد جامعه را از راه سپرده گذارى، خريد اوراق مشارکت، اوراق سهام و ... فراهم کنند و سرمايه خود را در راه توليد و کسب و کار قرار دهند. از سوى ديگر چون خانواده مصرف کننده ى کالاها و خدمات توليد شده در جامعه است؛ روش استفاده ى صحيح از کالاها و خدمات، ميزان بهره ورى را بالا مى برد و از هدر دادن امکانات و دستاوردها جلوگيرى مى کند. چنان که اگر فرهنگ قناعت و صرفه جويى از سوى خانواده ها رعايت شود؛ به سطح جامعه نيز کشيده شده و نيروى انسانى در سطوح مختلف ادارى، صنعتى، کشاورزى و ... به سوى حيف و ميل بيت المال و سرمايه هاى ملى و يا دست اندازى به اموال ديگران حرکت نخواهد کرد و اين مسأله نتايج بسيار با خير و برکتى به همراه دارد. به عبارت ديگر رشد و توسعه ى کشور در قالب فرهنگ سازى خانواده ها آن هم از جانب رکن تربيتى آن؛ يعنى زن امکان پذير است.

نقش زن در اقتصاد

مديريت بودجه ى خانوار؛ مديريت دارايى هاى خانواده با توجه به ترجيحات فرد و خانواده تعيين مى شود. شايد شيوه ى تهيه ى غذاها، استفاده ى بهينه از امکانات و وسايل منزل و پوشاک و وسايل شخصى هر فرد، نظافت و نگه دارى و حتى قرار دادن وسايل، مراقبت از فرزندان و تأمين سلامت آنان، در مجموعه ى سرمايه هاى هر خانوار ناچيز و ناديده به حساب آيد، و فقط سهام اوراق مشارکت، پول و ... به عنوان سرمايه در نظر گرفته شود، امّا بايد به اين نکته توجه داشت که توليد مواد غذايى، البسه و ديگر مايحتاج و نيز جمع آورى و نگه دارى وسايل شخصى و جمعى خانواده ها که نياز به يک برنامه ى صحيح دارد به دست مدير شايسته ى خانه، با کم ترين هزينه، بالاترين مطلوبيت را در پى خواهد داشت. مدير خوب خانواده بايد بتواند در مواقع کمبود يا حذف بعضى امکانات، جايگزين مناسبى را انتخاب نمايد، بدون آن که تغييرى در مطلوبيت ايجاد شود. مثلاً اگر برنج گران يا کم مى شود، سيب زمينى يا نان را جايگزين نمايد، تا ضمن برقرارى تعادل بين درآمد و هزينه ها منبع تغذيه ى افراد خانواده تأمين گردد، البته رضايت خاطر يا مطلوبيت اعضاى خانواده نيز مهم است. ([2])

عوامل مؤثر در موفقيت برنامه ريزى و مديريت بودجه ى خانوار

1. بهره ورى مطلوب از زمان؛ عمر آدمى محدود و تجديدناپذير است؛ از اين رو بهره ورى صحيح از زمان بهترين برنامه ريزى در طول زندگى است. همان گونه که تحصيل علم و دانش در همه ى عمر پسنديده است، امّا اگر در زمان مناسب و به موقع نباشد، نتايج مطلوب گرفته نمى شود، خسارت هاى اقتصادى نيز گاهى جبران ناپذير مى باشد.
2. تقسيم کار؛ يکى ديگر از عوامل مؤثر در موفقيت برنامه ريزى، تقسيم کار است.
شايد اداره ى خانه، ساده و بدون پيچيدگى به نظر آيد، امّا به کار بستن ظرافت هاى خاص و برنامه ريزى و اجراى صحيح توسط مدير با کفايت سکون و آرامش را در کانون خانواده برقرار مى سازد. تقسيم کار بين افراد خانواده مى تواند بازدهى را بالا ببرد و از سنگينى و فشار کار بر يک نفر بکاهد. با تقسيم کار نيازى به صرف بخشى از بودجه ى خانواده براى اجير کردن کارگر و مستخدم نخواهد بود. کارهاى منزل بنا بر توان و مسؤوليت و نقشى که هر يک از افراد خانواده دارند، بايد تقسيم شود. عدم تعادل در تقسيم کار منجر به ضعف جسمى و روحى و روانى يکى از دو رکن خانه؛ يعنى زن و مرد يا ديگر اعضاى خانواده مى شود.
تقسيم کار بايد براساس برترى هاى نسبى باشد؛ يعنى به هر کس کارى را که مى تواند بهتر انجام دهد، واگذار شود تا بازدهى نيز مطلوب گردد؛ چرا که کارِ خانه نيز جزء اساسى سيستم اقتصادى و اجتماعى است.
حضرت زهرا (س) از اين نظر نيز اسوه ى حسنه است. آن حضرت بهترين تقسيم کار را در منزل تنظيم مى فرمايد.
پيامبر گرامى اسلام (ص) نيز کارها را با توجه به توان و شرايط روحى، روانى و جسمى زن و مرد بين حضرت زهرا (س) و امام على (ع) تقسيم فرمود. کارهايى که با نقش مادرى و همسرى ارتباط نزديک دارد و در منزل انجام مى شود بر عهده ى حضرت زهرا (س) و کارهاى بيرون از منزل به امام على (ع) سپرده شد.
البته اين تقسيم کار منحصر به هر کدام نبود؛ بر همين اساس در سيره عملى حضرت على (ع) مى خوانيم که هشام مى گويد: امام صادق (ع) فرمود: اميرالمؤمنين در کارِ خانه با حضرت زهرا (س) همکارى مى کرد. هيزم جمع مى نمود، آب مى کشيد، جارو مى کرد و حضرت زهرا (س) گندم آسياب مى کرد و نان مى پخت. ([3])
حضرت زهرا (س) با آن همه مقام و منزلت، کار خانه را خود انجام مى داد و حتى کارها را با خادم خود تقسيم کرده بود. يک روز ايشان کارهاى منزل را انجام مى داد و روز ديگر فضه. ([4])
يادآور مى شود که تقسيم کار به اين معنا نيست که فعاليت زن منحصر در کار خانه است، بلکه زن مى تواند با توجه به مديريت و سازماندهى صحيح در امور خانواده و با محاسبه ى مطلوبيت حاصل از اشتغال همچون؛ خستگى ناشى از کار در منزل و بيرون از منزل، مخارج و ... علاوه بر بالا بردن سطح فعاليت هاى اجتماع در زمينه هاى مختلف به بودجه ى خانوار نيز کمک نمايد.
نتيجه آن که نقش زن در اقتصاد خانواده همواره براساس مطلوبيت خانوار و ترجيحات فرهنگى و اجتماعى و صرف وقت در محيط خانه براى تأمين نيازمندى هاى خانوار يا صرف همان زمان در محيط خارج از خانه، يا حتى کارهاى اقتصادى داخل منزل، بايد مورد توجه مديران بالاى جامعه قرار گيرد؛ بديهى است غفلت از اين امر يا پرداختن به نقش هاى فرعى و حاشيه اى زن، ضربه هاى جبران ناپذيرى بر شخصيت او و نيز کاهش بهره گيرى اجتماعى از توان خدادادى اين موجود نقش آفرين خواهد شد.

حداکثر سازى رفاه و مطلوبيت خانواده

پيداست که درآمد خانواده تنها مى تواند درصدى از نيازهاى افراد خانواده را تأمين کند؛ از اين رو بايد از ميان خواسته ها بهترين و لازم ترين انتخاب به عمل آيد. نياز به انتخاب در تمام طول زندگى وجود دارد. و همان گونه که اشاره شد؛ انتخاب قلب اقتصاد خانواده است.
انتخاب کالاهاى مختلف بستگى به درآمد خانواده و تشخيص آن ها دارد. هرچه درآمد محدود باشد، ترجيحات نيز محدود مى گردد و در نتيجه بايد انتخاب ها درست و بهينه باشد تا بيشترين رضايت خاطر و مطلوبيت را براى افراد خانواده به بار آورد.
براى رسيدن به اين سطح، همکارى پدر و مادر لازم و ضرورى است، ولى نقش مادر با توجه به مسؤوليت مادرى و همسرى از پدر مهم تر است. بريز و بپاش ها و مخارج فرعى و غير ضرور يا گاهى زيان آور، نه تنها سطح بهره ورى اعضاى خانواده را کاهش مى دهد، بلکه به صورت فرهنگ و عادت نامطلوب به نسل هاى آينده منتقل مى گردد. مادر مى تواند با مهيا کردن شرايط صحيح براى افراد خانواده به حداکثر سازى رفاه و مطلوبيت افراد خانواده بپردازد تا تمامى افراد خانواده با عزت نفس، تندرستى روح و جسم و تعليم و تربيت و آموزش صحيح سرمايه ى انسانى خود را در جهت اعتلا و رضاى خدا به کار گيرند. و در آينده نيز افراد مفيدى براى جامعه باشند.
در جامعه اسلامى حداکثر سازى رفاه و مطلوبيت خانواده فقط از طريق تأمين نيازهاى مادى به دست نمى آيد، بلکه نقش خانوار، در ارتباط با توليد و اقتصاد جامعه آن گاه بيشتر روشن مى شود که بدانيم: نيروهاى خلاّق و مبتکر و مديران کارآفرين و مغزهاى دگرگون کننده مسير جامعه همه و همه از کانون خانواده بر مى خيزند و همان گونه که کيفيت مواد اوليه به کيفيت و عيار بالاى معدنى که در دل طبيعت است، بستگى دارد؛ ظهور انسان هاى کارآفرين و درجه اهميت آن ها به کيفيت پرورش خانواده بستگى دارد. تمام کسانى که تا کنون تمدن انسانى را متحول ساخته اند، حاصل مديريت مطلوب کانون قدرتمند، سالم، عاطفى و کارآمد خانواده هستند؛ از اين رو نقش عوامل غير اقتصادى همچون عشق، محبت، راستى، امانت، ايثار و گذشت و ... در پرورش نيروى انسانى مؤثرند.
به عنوان نمونه کاربردى، پرورش و تربيت فرزندان راست گو باعث افزايش کيفيت نيروى کار مى شود؛ زيرا راست گويى و درست کارى در فرآيند توليد و بازرگانى، موجب کسب درآمد بيشتر و جلب نظر مشتريان مى گردد. پرهيز از دروغ و حيله و نيرنگ، اعتماد مردم را به توليد کننده و عرضه کننده بالا مى برد و اين امر موجب افزايش رونق اقتصادى جامعه و نيز گرمى بازار کار و اشتغال مى گردد.
مى توان از نمونه هاى کاربردى ديگر به ايجاد اعتماد به نفس در فرزندان اشاره نمود. اين امر موجب مى شود تا آن ها با تکيه بر انديشه ى خلاّق خود، انسان هايى کارآفرين شده و با جديّت و اميد به نتايج درخشان تحقيق، همواره به دنبال کشف راه هاى جديد براى ارايه کالاها و خدمات با هزينه کمتر، امّا کيفيت بالاتر باشند، همچنان که در دهه ى اخير برخى از کشورها با رشد افزوده رو به رو بوده اند.
در سيره عملى حضرت زهرا (س) توجه به شخصيت بخشى فرزندان و ايجاد اعتماد به نفس در آن ها کاملاً مشهود است. از جمله ابزارهايى که روح اعتماد به نفس و مشکل ستيزى را در کودک زنده نگه مى دارد، مسابقه و رقابت هاى سازنده است. روبه رو ساختن کودکان با مشکلات و فراهم نمودن امکان رقابت براى آن ها موجب بالا رفتن حس اعتماد مى گردد. اين مسأله به قدرى ارزشمند و سرنوشت ساز است که اولياى کودک بايد براى آن برنامه ريزى کنند.
حضرت زهرا (س) براى ايجاد اعتماد به نفس در فرزندان خود آن ها را وادار و تشويق به مسابقه و ورزش مى کرد. ([5])
از جمله نمونه ه ى ديگر؛ روحيه شادابى و نشاط و محبت در بين افراد خانواده است. افراد خمود و پژمرده از کارآيى لازم و مفيد در امور اقتصادى و غير اقتصادى برخوردار نمى باشند. افزايش کارآيى، موجب کاهش هزينه هاى توليد و در نتيجه سود افزوده و بهره ورى اقتصادى بيشتر مى شود.
از منظر اسلام، نفع شخصى و مطلوبيت فرد به تنهايى مطرح نيست، بلکه سهم هر يک از افراد جامعه در ضرر و منفعت کل جامعه اثر گذار است. ايثار، پشتکار، گذشت، درستى و راستى و ديگر فضايل و ارزش هاى فردى شاکله ى اجتماع را سالم و پر ثمر مى سازد.
نتايج عملى اين شيوه ى رفتارى در سيره ى حضرت زهرا (س) آشکار است.
توجه به آثار بخشش اطعام به مسکين و يتيم و اسير در ماجراى نذر حضرت زهرا (س) جهت استشفاى حسنين: راهنماى خوبى براى جامعه ى اسلامى است. امام على (ع) و فرزندان و فضه ى خادمه نيز به اين نذر عمل کردند. امام على (ع) سه صاع جو براى آن سه شب تهيه کرد. حضرت زهرا (س) روز اول يک صاع آرد نمود و نان تهيه کرد. غروب آن روز مسکينى به در خانه آمد و تقاضاى طعام کرد. شب دوم و سوّم نيز يتيم و اسير تقاضاى غذا کردند و در اين سه شب متوالى، روزه داران درگاه الهى با آب افطار کردند و قوت افطار را در راه خدا به نيازمندان بخشيدند. روز چهارم امام على (ع) به اتفاق نور چشمان امام حسن و امام حسين8 خدمت پيامبر (ص) رسيدند. پيامبر از ديدن حال ضعف آن ها گريست و جبرئيل آيات ذيل را در شأن حضرت فاطمه (س) و حضرت على (ع) و امام حسن و امام حسين8 نازل کرد. ([6])
(ويُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِيناً وَيَتيماً وأَسير إنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللهِ لاَ نُرِيدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلاَ شُکُور) ([7])؛ و به [پاس] دوستيِ [خدا]، بينوا و يتيم و اسير را خوراک مى دادند. ما براى خشنودى خداست که به شما مى خورانيم و پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم.
يکى از زيبايى هاى ايثار؛ ترجيح مطلوبيت ديگرى بر مطلوبيت خويش است و اين گونه رفتار نزد خداى متعال محبوب است و رضايت پروردگار را در پى دارد. قرآن مى فرمايد: آن ها به خاطر رضايت خداوند اطعام نمودند، بى آن که انتظار اجر و پاداش داشته باشند. نيز آن حضرت در شب عروسى لباس خود را به دخترى فقير بخشيد و خود با لباس کهنه به خانه داماد رفت و به آيه ي: (لَنْ تَنَالُوا الْبِرِّ حَتَّى تُنفقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ...). ([8]) عمل نمود. ([9])

مديريت و نقش تغذيه

مدير لايق و قوى براى تغذيه سالم و کافى نيز برنامه ريزى مى نمايد. توجه به بهداشت و سلامتى روحى، روانى و جسمى افراد خانواده، افرادى سالم و نيرومند را به جامعه تحويل مى دهد.
روش تربيتى و اخلاقى حضرت زهرا (س) بهترين شيوه و تجربه براى ساختن نسلى پاک و سعادت مند است.
لقمه ى پاک و حلال و نيز تأمين مواد غذايى لازم، سلامت روحى و جسمى فرزند را در پى دارد. آرامش و آسايش افراد خانواده به دنبال در اختيار داشتن امکانات فراوان نيست، بلکه برعکس هرچه امکانات و لوازم زندگى بيشتر باشد عمر انسان براى استفاده از آن ها بيشتر صرف مى گردد؛ در نتيجه دلواپسى و نگرانى ها رو به افزايش است و دغدغه ى رسيدگى و نگه دارى وسايل بر اضطراب و استرس روزانه ى افراد نيز مى افزايد؛ بنابراين با زندگى ساده و دور از تجملات، آسايش و آرامش بيش تر فراهم مى گردد و انسان بهتر مى تواند به رشد و پيشرفت معنوى و روحى بپردازد. با ماشينى تر شدن زندگى نه تنها از مشکلات زندگى کاسته نشده، بلکه شلوغى و پرکارى، استراحت و آسايش خاطر را به مخاطره مى اندازد. بارها در تاريخ خوانده ايم که حضرت زهرا (س) فرزندان را به قيمت گرسنگى خود سير مى کرد. و اين نکته توجه خاص حضرت به تغذيه فرزندان را نشان مى دهد.
زندگى ساده، خانه ى گلى و ... حضرت زهرا (س) محل رشد و کمال والاترين بندگان خدا بود.

تحرک و بازى

توجه به تحرک و بازى کودکان در شيوه ى تربيتى حضرت زهرا (س) جايگاه خاصى دارد. تا آن جا که فعاليت و تکاپو براى سلامتى و رشد مناسب کودک ضرورى است، حتى براى تشويق کودکان به تحرک و بازى، بزرگ ترها نيز بايد تن به بازى و جست و خيز بدهند. ([10]) همچنان که پيامبر گرامى اسلام (ص) فرمود: من کان عندَه صبيُّ فليتصابَ له ([11])؛ در خانه اى که بچه اى باشد تو بايد براى او بچه شوى [با او مثل خودش که بچه است بازى کنى و هم بازى او باشي].
هم بازى شدن رسول خدا (ص) با فرزندان حضرت زهرا (س) بيان گر اين نکته است که بازى و تحرک کودک يکى از لوازم تربيت صحيح محسوب مى شود. ([12]) توجه کافى حضرت على (ع) و حضرت فاطمه (س) در خانه به بازى کودکان موجب شادابى و نشاط روز افزون آن ها مى شد. بى شک بالا رفتن کيفيت بهره ورى و کارآيى نيروى انسانى، در توسعه و رشد جامعه تأثير شايان توجه دارد.

بهداشت و درمان

حفظ تندرستى و سلامتى افراد خانواده از مهم ترين وظايف خانواده است و بايد بخشى از درآمد خانواده به اين مهم اختصاص يابد. مصرف بخشى از درآمد براى بهداشت مى تواند جلوگير بسيارى از هزينه هاى درمان بيمارى ها باشد. واکسيناسيون اعضاى خانواده در برابر بيمارى، استفاده از وسايل بهداشتى و ... در سلامت خانواده مؤثر است. توجه و مراقبت مادر و برنامه ريزى و عمل نمودن به موقع مهم ترين اقدام به شمار مى آيد. ([13])

آثار رفتار اقتصادى زنان بر مصرف کل جامعه

بى شک رفتارهاى مصرفى بر حجم مصرف کل در جامعه تأثيرگذار است. از ديد اقتصادى هرچه ميل نهايى افراد جامعه به مصرف، بيشتر باشد؛ فرآيند ضريب فزاينده و روابط بين متغيرهاى کلان اقتصادى مصرف کل بيشتر خواهد شد. با ايجاد تقاضاى مؤثر براى کالاها و خدمات، توليد کل فزونى يافته و در نتيجه درآمد ملى افزايش مى يابد. از نظر اسلام مصرف بايد در چارچوب صحيح و متعادل و دور از اسراف و تبذير صورت پذيرد. همان گونه که اسلام تأکيد و سفارش به اسراف نکردن و مصرف صحيح و به اندازه دارد؛ بر انفاق نيز تأکيد مى نمايد. با انفاق؛ روح هم بستگى و کمک به ديگران تقويت مى شود. زن مى تواند با پرهيز از اسراف و تبذير جلوى اتلاف و هدر رفتن امکانات، لوازم، مواد غذايى، پوشاک و ... بگيرد و جامعه را به سوى مصرف صحيح راهنما باشد.

کالاهاى مصرفى هر خانواده را مى توان به دو گروه تقسيم کرد

1. کالاهاى مصرفى با دوام؛ همچون مواد غذايى که بايد براساس برنامه استفاده شود. مادر خانواده بايد مواد ضرورى چهارگانه (پروتئين، چربى، قند، ويتامين) را در برنامه غذايى افراد خانواده بگنجاند؛ بدين منظور آشنايى به اصول علم تغذيه و آگاهى از قيمت مواد غذايى مختلف و توجه به بودجه خانواده از عناصر اصلى تهيه ى مواد غذايى مناسب مى باشد. مادر مى تواند در صورت محدوديت درآمد با جاى گزينى مواد غذايى ارزان تر (با خواص مشابه) نيازهاى تغذيه اى خانواده را تأمين کند. مادر خانواده بايد در اين جاى گزينى توجه به ذائقه و ترجيحات خانواده داشته باشد. غذا بايد به اندازه نياز خانواده تهيه شود. پرخورى در اسلام مذموم است و موجب بيمارى و افزايش هزينه ى خانواده مى شود که در صورت محدوديت درآمد، باعث فشار و تحديد بر ديگر بخش هاى تقسيم درآمد مى گردد. و حال آن که اگر خانواده ها بخشى از هزينه ى مواد غذايى را صرف خريدارى کتاب و محصولات فرهنگى بنمايند از مشکلات و ضعف فرهنگى جامعه کاسته خواهد شد.
ب. کالاهاى با دوام؛ مانند مسکن که بايد به هنگام خريد آن توجه به امکانات، محلّه و ... نمود و از نظر قيمت متناسب با درآمد و انتظار باشد تا ميزان مطلوبيت و رفاه خانواده بالا رود. ([14])

آثار رفتار اقتصادى زنان بر پس انداز کل جامعه

در بينش اسلام سرمايه گذارى در راه فعاليت هاى توليدى ممدوح است. پيامبر اعظم (ص) فرمود: اگر مسلمانى اقدام به کشت درخت و زراعت نمايد که پرنده يا انسانى از آن استفاده کند؛ اين کار براى او عمل خير به حساب خواهد آمد و بهترين سرمايه، سرمايه اخروى است. ([15])
تقسيم و بخشش درآمد فدک از سوى حضرت زهرا (س) به مستمندان و تلاش براى احقاق حق و باز پس گيرى آن از غاصبان به عنوان بهترين سرمايه براى جامعه مسلمين و رفع محروميت و پيشرفت اقتصادى به شمار مى آيد؛ چرا که آن حضرت در پى جلب و کسب منافع شخصى و خانوادگى خويش نبود، بلکه از سرمايه ى آن در جهت سازندگى و توسعه و پيشرفت اقتصادى جامعه اسلامى استفاده مى نمود.

خلاصه ى کلام:

1. مادران مى توانند در اقتصاد خانه و در سطح اقتصاد کلان جامعه نقش اساسى و محورى داشته باشند.
2. زنان جامعه امروز ما، با الگو گرفتن از فاطمه زهرا (س) نقش کارآمدى در رشد و بالندگى سرمايه هاى انسانى دارند.
3. زن مى تواند با سازماندهى و مديريت صحيح بين درآمد و مصرف توازن برقرار سازد.
4. زنان به عنوان عامل نيروى کيفى کار، در جريان بهره ورى و توليد ناخالص ملى ايفاى نقش مى نمايند.
5 . مهيا ساختن کانونى گرم براى اعضاى خانواده و ايجاد محيطى سرشار از محبت، دوستى، تفاهم و ... در افزايش بهره ورى عوامل توليد تأثيرگذار است.
6 . زنان با تأسى به سيره ى عملى حضرت زهرا (س) نقش مؤثر و کليدى در سلامت جامعه و پرورش نيروهاى فعال و مولد، در رشد و توسعه اقتصادى جامعه سهم عمده اى دارند.

--------------------------------------------
پى نوشت ها :
[1]. ذخائر العقبى، ص 51 .
[2] . اقتصاد خانواده، ص 28 .
[3] . بحارالانوار، ج 43، ص 151.
[4] . احقاق الحق، ج 10، ص 277.
[5] . ر.ک؛ نهج الحية، ص 45.
[6] . تفسير مجمع البيان، ج 5 ، ص 402.
[7]. الدّهر (76) : 8 و 9.
[8] . آل عمران (3) : 92.
[9]. کريمى جهرمى، سيره و سخن فاطمه (س)، و ذبيح الله محلاتى، رياحين الشريعة، ص 104.
[10]. جلوه هاى رفتارى حضرت زهرا (س)، ص 37.
[11]. وسايل الشيعة، ج 15، ص 22.
[12]. ابراهيم امينى، فاطمه بانوى نمونه اسلام.
[13]. اقتصاد خانواده، ص 124
[14]. اقتصاد خانواده، ص 104.
[15]. اسلام و توسعه اقتصادى، ص 205.