مقدمه

یکى از ویژگى هاى مؤمن این است که مى خواهد دائماً خود را به خدا نزدیک کند و پیوسته در جهت جلب رضاى اوست. همانطور که در روایات بسیارى به توبه یا دعا و...سفارش شده و از طرف دیگر مکان ها یا زمانهاى خاصى براى اجات دعا یا قبولى توبه ذکر شده، براى جلب رضایت حق نیز اوقات یا مکان هایى بیان شده که مؤمن مى تواند در آنها، به خداوند تقرّب جوید. خداوند، مهربان و بخشنده بوده و رحمت او همیشه بر خلقش جارى است، اما باید بدانیم برخى از اوقات یا در برخى از مکان ها رحمت خداوند بر خلق بیشتر بوده و بخشش معاصى راحت تر مى باشد، یکى از همین اوقات روز عرفه است. براى کسى که در جستجوى رحمت الهى است روز عرفه فرصت خوبى است تا بتواند رضایت خداوند را جلب نموده و از گناهان خود توبه کند در این نوشته سعى مى کنیم به برخى از این فرصتها اشاره کنیم.

 

 

 

عرفه و فرصت خداشناسى

روز عرفه داراى فضایل بسیارى است، هم براى کسانى که در عرفات حاضرند و هم براى کسانى که در اماکنى غیر از عرفات اند، به همین دلیل بر مؤمنان لازم است نهایت بهره بردارى از این روز شریف را بنمایند. یکى از مهمترین و بهترین فرصتهاى موجود در این روز، فرصت خداشناسى است، تأمّل و تدبّر در دعاى عرفه امام حسین که در حقیقت بیان و شرح حقایق توحیدى و مراتب آن است ما را به این موضوع یعنى خداشناسى نزدیکتر مى کند. اینکه خداوند انسان را چگونه خلق فرمود، چگونه روزى داد، چقدر بر بندگان نعمت ارزانى داشت، چقدر از گناهان ایشان بخشید، و... همه از مواردى است که در دعاى عرفه ذکر شده است. با قرائت دعاى عرفه خدا را بهتر مى شناسیم، وقتى فهمیدیم که نهایت مرتبه توحید آن است که غیر از خدا نبینیم و غیر از او نخواهیم، سعى مى کنیم تا خود را به آن مرتبه برسانیم، همانکه امام فرمود: «أَیَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ مَتَی غِبْتَ حَتَّی تَحْتَاجَ إِلَی دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ عَمِیَتْ عَیْنٌ لا تَرَاکَ؛ آیا براى غیر تو ظهورى هست که براى تو نباشد تا آن غیر بخواهد مظهر تو باشد؟ چه وقت غایب بوده اى تا به دلیلى احتیاج باشد که بر تو دلالت کند؟ کور باد چشمى که تو را نبیند.» همه اینها با تأمّل و تفکر در دعاى عرفه بدست مى آید، براى آنانکه اراده دارند معرفت خود را نسبت به حقتعالى زیاد کنند. در این فصل سعى مى کنیم به برخى از راه هاى افزایش خداشناسى اشاره کنیم.

 

الف: استفاده کردن از نعمت هاى در دسترس

خداوند مى فرماید: «الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌؛ (1) آن (خداوندی) که زمین را براى شما فرشى (گسترده) و آسمان را بنایى (افراشته) قرار داد و از آسمان، آبى فرو فرستاد و به آن از میوه ها، روزى براى شما بیرون آورد، پس براى خداوند شریک و همتایى قرار ندهید با آنکه خودتان مى دانید (که هیچ یک از شرکا و بت ها، نه شما را آفریده اند و نه روزى مى دهند و اینها فقط کار خداست).» اینکه انسان بداند از نعمت هاى خداوند استفاده مى کند و روزى خود را از آنها تأمین مى کند، او را به این موضوع راهنمایى مى کند که اولاً آنکه این نعمتها را به او ارزانى داشته، اگر اراده فرماید مى تواند همه را از او بگیرد. چنانکه مى بینیم هر گاه به سبب گناهان مردم، خشکسالى شده و آسمان باران را از زمین دریغ مى کند مردم به تضرع و زارى به درگاه خداوند رفته، تا شاید حق از گناهان آنها درگذرد و درهاى رحمت خود را برایشان بگشاید. و ثانیاً به لطف و رحمت و مهربانى خداوند پى مى برد که چگونه لحظه اى بندگان را مهمل نگذاشته و روزى آنها را دائماً عنایت مى فرماید.
امام حسین (علیه السلام) در دعاى روز عرفه در مورد نعمتهاى الهى و توجه بندگان به خداوند روزى دهنده مى فرماید: «فَأَیَّ (فَأَیُ) نِعَمِكَ یَا إِلَهِی أُحْصِی عَدَداً وَ ذِكْراً، أَمْ أَیُّ عَطَایَاكَ أَقُومُ بِهَا شُكْراً، وَ هِیَ یَا رَبِّ أَكْثَرُ (أَكْبَرُ) مِنْ أَنْ یُحْصِیَهَا الْعَادُّونَ؛ پروردگارا کدام نوع از نعمت هاى بى حسابت را به ذکر و شماره مى توان آورد، به شکرانه کدامیک از عطاهایت مى توان قیام نمود در صورتى که نعمتت بیش از آن است که حسابگران به شمار آرند.»

 

ب: تفکر در ربوبیت خداوند

دقت در سیر تکاملى موجودات زنده، و تحوّل و دگرگونى هاى موجودات بى جان، و فراهم آمدن زمینه هاى تربیت موجودات، و ریزه کارى هایى که در هر یک از این قسمت ها نهفته شده است یکى از بهترین طرق خداشناسى است. هماهنگى هایى که در هر یک از این قسمت ها نهفته شده است یکى از بهترین طرق خداشناسى است. هماهنگى هایى که در میان اعضاء بدن ماست که غالباً بدون آگاهى ما برقرار مى باشد، یکى از نمونه هاى زنده آن است. فى المثل هنگامى که حادثه مهمى در زندگى ما رخ مى دهد، و باید با تمام توان در برابر آن بپاخیزیم، در یک لحظه کوتاه فرمانى هماهنگ به تمام ارگان هاى بدن ما به صورت ناآگاه صادر مى شود، بلافاصله، ضربان قلب بالا مى رود، تنفس شدید مى شود، تمام نیروهاى بدن بسیج مى گردند، مواد غذایى و اکسیژن هوا از طریق خون به طور فراوان به تمام سلول ها مى رسند، اعصاب آماده کار، و عضلات آماده حرکت بیشتر مى شوند، نیروى تحمّل انسان بالا مى رود، احساس درد کمتر مى شود، خواب از چشم مى پرد، خستگى از اعضا فرار مى کند، احساس گرسنگى به کلّى فراموش مى شود. چه کسى این هماهنگى عجیب را در این لحظه حساس، با این سرعت، در میان تمام ذرات وجود انسان، ایجاد مى کند؟ آیا این پرورش جز از ناحیه خداوند عالم و قادر ممکن است؟! آیات قرآن پر است از نمونه هاى این پرورش الهى که بخواست خدا هر کدام در جاى خود خواهد آمد و هر کدام دلیل روشنى براى شناخت خدا هستند. (2) امام حسین (علیه السلام) ربوبیت خداوند را در دعا چنین بیان مى فرماید: «معترفم که نعمت هایت را که بس زیادند در وجود حادث من نیست که بتوانم آن نعمت ها را شماره کنم که پیوسته مرا با آن نعمتها از بدو خلقت و اول زندگانى منظور داشتى و احتیاجم را به غنا و بى نیازى مبدّل ساختى و رنج و الم را از من رفع نمودى و اسباب و وسایل آسایش عطا فرمودى و دفع هر سختى نمودى و از هر غم و اندوه مرا رهانیدى و عافیت در تن و سلامت در دین بخشیدی.»

 

ج: تفکر در قدرت الهى و مقایسه قدرت حقت عالى با بندگان خداوند

در بیان قدرت خود مى فرماید: «قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَمَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَمَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ ۚ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ ۚ فَقُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ؛ (3) بگو: چه کسى از آسمان و زمین شما را روزى مى دهد؟ یا چه کسى مالک گوش و چشم هاست؟ و چه کسى زنده رااز مرده و مرده را از زنده بیرون مى آورد و چه کسى کار هستى را سامان مى دهد؟ (در پاسخ) خواهند گفت: خدا. پس بگو: آیا از کیفر پرستش غیر خدا پروا نمى کنید؟»
همچنین در مقایسه قدرت خود با دیگران چنین مى فرماید: «هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ؛ (4) این آفرینش خداست، پس به من نشان دهید که (معبودان) غیر او چه آفریده اند؟ آرى، ستمگران (مشرک) در گمراهى آشکارند.»
امام حسین (علیه السلام) در دعاى روز عرفه مى فرماید: «وَ هُوَ لِلدَّعَوَاتِ سَامِعٌ وَ لِلْكُرُبَاتِ دَافِعٌ وَ لِلدَّرَجَاتِ رَافِعٌ وَ لِلْجَبَابِرَةِ قَامِعٌ‏، فَلاَ إِلَهَ غَيْرُهُ وَ لاَ شَيْ‏ءَ يَعْدِلُهُ وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ؛ او دعاى بندگان را مى شنود و سختى هاى ایشان را از بین مى برد و مقامشان را بالا مى برد و گردنکشان را سرکوب مى کند پس غیر آن ذات یکتا هیچ خدایى نیست و او را عدیل نباشد و مثل و مانند ندارد و او شنوا و بیناست.»

 

د: تفکر در طبیعت خداوند

در آیات بسیارى انسان را به تفکّر در طبیعت و جهان آفرینش دعوت کرده است از آن جمله مى فرماید: «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَىٰ؛ (5) همانا خداوند، شکافنده دانه و هسته است.» «فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ؛ (6) (خداوند) شکافنده سپیده دم است، و شب را مایه آرامش قرار داد و خورشید و ماه را اسباب شمارش (ایّام).» این است اندازه گیرى خداوند قدرتمند دانا. حضرت علی (علیه السلام) مى فرماید: «خداوند با نشانه هاى تدبیر استوار و خواسته هاى حکیمانه در خلق نظام احسن، در برابر غفلت ها، آشکارا جلوه کرده است.» (7)

 

 

عرفه و فرصت توبه و استغفار

یکى دیگر از فرصت هاى موجود در این روز که شاید مهمترین فرصت باشد، فرصت توبه است، فرصتى که به جرأت مى توان گفت در هیچ روزى مثل این روز تکرار نخواهد شد. توبه مهمترین چیزى است که بنده به آن احتیاج دارد. در این روز خداوند توبه بسیارى را قبول فرموده و از گناهان بندگان در مى گذرد، کافى استکه عزم بر ترک گناه کرده و به حقیقت از کرده هاى خود پشیمان باشیم، آنگاه خود را غرق در رحمت خداوند خواهیم دید.

تا کنون کردى گنه دیگر مکن

تیره کردى آب، افزون تر مکن

و به این نکته توجه داشته باشیم که شاید روز عرفه دیگرى در کار نباشد تا بخواهیم از آن استفاده کنیم، شاید این آخرین باشد، پس زنهار زنهار اى برادر:

چو پنجاه سالت برون شد زدست		غنیت شمر پنج روزى که هست
مخسب اى گنه کرده خفته، خیز		به قدر گنه آب چشمى بریز

 

 

احادیثى در باب توبه در روز عرفه

روز عرفه، روزى است که خداوند توبه داوود و آدم (علیهما السلام) را قبول فرمود. (8) در عظمت و بزرگى روز عرفه و قبولى توبه در آن، همین روایت بس که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مَنْ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلاَّ أَنْ يَشْهَدَ عَرَفَةَ؛ (9) کسى که در ماه رمضان بخشیده نشود، براى او بخششى، (در مواقع دیگر سال) نخواهد بود جز اینکه در عرفه حاضر باشد.»
در خبرى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است که فرمود: «در ذى الحجه شبى است که آن سیّد شب هاست و آن شب ابراهیم خلیل است و در این شب خداى تعالى توبه داوود را قبول کرد و آن شب عرفه است. هر که در این شب عملى کند از عبادت، او را مزد صد و هفتاد سال عبادت دهند و دعایش را اجابت کنند.» (10)
همچنین على بن ابراهیم از صادق آل محمد (صلی الله علیه و آله) چنین روایت مى کند که پس از آنکه آدم (علیه السلام) در زمین صفا از مفارقت بهشت که در جوار حق تعالى بود در حال سجده چهل روز گریست، جبرئیل بر وى نازل گردید و گفت: اى آدم چرا اینقدر گریه مى کنی؟ آدم گفت: اى جبرئیل چگونه گریه نکنم در صورتى که خداوند مرا از جوار خود خارج نمود و بزمین سقوط نمودم. جبرئیل گفت: اى آدم توبه کن. آدم (علیه السلام) گفت: چگونه توبه کنم؟ آن گاه خداوند در محل کعبه، قبّه اى از نور براى او پدید آورد و نور آن اطراف مکه و کوه هاى مکه را فرا گرفت پس آنجا حرم شد و جبرئیل (علیه السلام) مأمور گردید که در آنجا علامتى بگذارد و گفت: اى آدم برخیز و غسل کن و محرم شو و روزى که آدم (علیه السلام) از بهشت سقوط نمود اول ذى القعدة الحرام بود و روزى که محرم شد و داخل در عرفات گردید هشتم ماه ذى الحجة الحرام بود و مأمور شد بتلبیه و چون ظهر روز عرفه شد مأمور شد غسل کند و پس از نماز عصر خداوند کلماتى بوى القاء کرد و آن کلمات این بود: «سُبْحانَكَ وَ بِحَمْدِكَ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَتُبْ عَلَىَّ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيْمِ» و آدم (علیه السلام) با حال گریه و مناجات در عرفات ماند بعد از غروب روانه گردید بسوى مشعر الحرام و چون صبح شد خدا را بکلماتى خواند و خداوند توبه او را قبول نمود. (11)

 

 

عرفه و فرصت دعا

یکى از فرصتهاى مهم در روز عرفه، که بسیار مورد تأکید ائمه معصومین و بزرگان دین قرار گرفته است، فرصت دعا و مسئلت از خداوند است. چنانکه در فصل قبل گفتیم بنا به فرموده امام سجاد (علیه السلام) این روز روزى است که در آن درهاى رحمت الهى باز بوده و خداوند عطاى خود را بر مردم گسترانیده و بر همگان تفضّل فرموده است، به همین خاطر توبه در آن مقبول و دعا به اجابت خواهد رسید. کسى که به عظمت این روز بزرگ پى نبرده و مقام آن را نشناخته باشد. به جاى درخواست حاجات خود از خداوند به سراغ خلق او رفته، طلب نیاز از آنها مى کند.

 

 

احادیثى در فضیلت دعا در روز عرفه

در روایت معتبرى است که امام سجاد (علیه السلام) در روز عرفه مردان و زنانى را دید که گدایى مى کنند فرمود: «هَؤُلاَءِ شِرَارُ مَنْ خَلَقَ اَللَّهُ اَلنَّاسُ مُقْبِلُونَ عَلَى اَللَّهِ وَ هُمْ مُقْبِلُونَ عَلَى اَلنَّاسِ؛ (12) اینها بدترین خلق خدا هستند (زیرا رحمت خداوند در این روز را نادیده گرفتند همانا) مردم به خدا روى مى آورند و آنها روى به مردم مى آورند. مهمترین وظیفه یک مؤمن در این روز آن است که علاوه بر اینکه خود به عنایت حق تعالى توجه دارد دیگران را نیز به رحمت و مغفرت و عطایاى حق در این روز مبارک متوجه کند و از آنها بخواهد پیوسته دعا کرده و حاجات خود را از خداوند طلب کنند.» اهمّیت دعا در این روز به قدرى است که سید بن طاووس در اقبال، حدیثى از امام باقر (علیه السلام) نقل فرموده مبنى بر اینکه چنانچه روزه دارى در این روز سبب ضعف از دعا شود باید این روز را افطار کرد. «عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَوْمِ يَوْمِ عَرَفَةَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّهُمْ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ يَعْدِلُ صَوْمَ سَنَةٍ قَالَ «كَانَ أَبِي (علیه السلام) لاَ يَصُومُهُ» قُلْتُ وَ لِمَ ذَاكَ قَالَ «إِنَّ يَوْمَ عَرَفَةَ يَوْمُ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ وَ أَتَخَوَّفُ أَنْ يُضْعِفَنِي عَنِ اَلدُّعَاءِ وَ أَكْرَهُ أَنْ أَصُومَهُ وَ أَتَخَوَّفُ أَنْ يَكُونَ عَرَفَةُ - يَوْمَ أَضْحًى فَلَيْسَ بِيَوْمِ صَوْمٍ» حنان بن سدیر از پدرش نقل مى کند که از ابى جعفر (علیه السلام) درباره روزه روز عرفه پرسیدم و عرض کردم: فدایت شوم آنها (اهل سنت) گمان مى کنند روزه آن روز برابر روزه یک سال است، فرمود: «پدرم آن روز را روزه نمى گرفت (من هم نمى گیرم) عرض کردم: فدایت شوم چرا؟ فرمود: روز عرفه روز دعا و درخواست از خداست بیم آن دارم که ضعف روزه مرا از دعا باز دارد.»
مرحوم ابن فهد حلی (ره) با عنایت به حدیث فوق مى فرماید: روز عرفه روز دعا و مسئلت از درگاه حق تعالى است و به همین دلیل خوردن در آن افضل از روزه گرفتن مى باشد، با آنکه در روایات ترغیب به روزه گرفتن در آن بسیار شده است. (13)
به خاطر اهمیت دادن به دعاست که در این روز دعاهاى بسیارى از معدن اهل بیت عصمت و طهارت وارد شده است که همگى نشان از جلب رضایت و مغفرت پروردگار و طلب توبه از درگاه ذات کبریایى او دارند. (14)

 

 

عرفه و فرصت زیارت امام حسین (علیه السلام)

در مورد زیارت امام حسین (علیه السلام) در روز عرفه فوائد و فضیلتهاى بسیارى وارد شده که حاکى از اهمیّت و جلالت شأن و بزرگى امام حسین (علیه السلام) و زمین کربلا است. آنچه از ظاهر برخى روایات معلوم مى شود آن است که روز عرفه خداوند ابتدا بر زوّار قبر امام حسین توجه مى فرماید و آنگاه به حاضران در عرفات. پس بهترین فرصت براى کسى که در چنین روزى در کربلا حاضر است، این است که علاوه بر بهره گیرى از رحمت بى پایان خداوند، امام را نیز واسطه در پیشگاه خداوند قرار داده و حوائج خود را بطلبد و البته بهترین عمل در این مکان مقدّس، قرائت دعاى امام حسین در روز عرفه است. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «انّ اللّه تبارک و تعالى یتجلّى لزوّار قبر الحسین (علیه السلام) قبل اهل العرفات و یقضى حوائجهم و یغفر ذنوبهم و یشفّعهم فى مسائلهم ثمّ یأتى اهل عرفه فیفعل بهم ذلک. (15) خداوند تبارک و تعالى در روز عرفه، قبل از اهل عرفات، بر زوار قبر امام حسین (علیه السلام) تجلّى فرموده و حوائج ایشان را رفع و گناهانشان را مى بخشد و در مشکلاتشان یارى خواهد نمود آنگاه به سراغ اهل عرفات آمده و مثل همین انجام مى دهد.»
همچنین امام صادق (علیه السلام) در حدیث دیگرى فرمود: «إِذَا كَانَ يَوْمُ عَرَفَةَ نَظَرَ اَللَّهُ إِلَى زُوَّارِ قَبْرِ اَلْحُسَيْنِ (علیه السلام) فَيَقُولُ: اِرْجِعُوا مَغْفُوراً لَكُمْ مَا مَضَى وَ لاَ يُكْتَبُ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ ذَنْبٌ سَبْعِينَ يَوْماً مِنْ يَوْمِ يَنْصَرِفُ. (16) چون روز عرفه شود خداوند بر زوار قبر حسین (علیه السلام) نظر انداخته مى فرماید: بازگردید در حالى که گناهان گذشته شما را بخشیده ام و بر هیچیک از شما از زمان انصراف از زیارت گناهى تا هفتاد روز نمى نویسم (در صورتى که گناه به عمد نباشد زیرا زیارت ائمه باید که همراه با معرفت باشد و معرفت ائمه مقتضى این است که انسان از گناه دورى کند. اگر با زیارت ایشان باز هم بنده به سراغ گناه برود معنایش آن است که زیارتش همراه با معرفت نبوده است.)»
توجه به این نکته ضرورى است که زیارتى داراى فضیلت و ثوابهاى مذکور است که همراه با معرفت و شناخت باشد، چنانکه در روایت امام صادق (علیه السلام) است که فرمود: «مَنْ أَتَاهُ فِي يَوْمِ عَرَفَةَ عَارِفاً بِحَقِّهِ كُتِبَ لَهُ أَلْفُ حَجَّةٍ وَ أَلْفُ عُمْرَةٍ مَقْبُولَةٍ وَ أَلْفُ غَزْوَةٍ مَعَ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ أَوْ إِمَامٍ عَادِلٍ؛ (17) هر کس در روز عرفه به زیارت حسین (علیه السلام) بیاید در حالیکه حق او را بشناسد، خداوند براى او ثواب هزار حج و هزار عمره مقبول و هزار غزوه مى نویسد که همراه نبى مرسل یا امام عادلى بر پا کرده باشد.»
پس روز عرفه روز بهره گیرى از فرصتهاى بسیارى است که بواسطه فزونى رحمت خداوند در این روز مى توان از آنها بهره گرفت، روزى که تنها در سال یک بار به انسان رو مى کند، بنابراین اگر بخواهیم مى توانیم که از این روز استفاده کامل را ببریم. بیاییم تلاش کنیم رحمت خداوند را هرچه بیشتر به سمت خود جلب کنیم.

 

پى نوشت ها :
1. سوره بقره، آیه 22.
2. تفسیر نمونه، آیت اللّه ناصر مکارم شیرازى، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج 1، ص 36.
3. سوره یونس، آیه 31.
4. سوره لقمان، آیه 11.
5. سوره انعام، آیه 95.
6. همان، آیه 96.
7. ترجمه نهج البلاغه محمد دشتى، مؤسسه انتشارات مشهور، 1379، ص 347.
8. مسار الشیعه، شیخ مفید، چاپ کنگره جهانى هزاره شیخ مفید قم، 1413، ص 37.
9. الاقبال بالاعمال الحسنه، سید بن طاووس، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات، 1376، ج 1، ص 28.
10. روض الجنان و روح الجنان، ابوالفتوح رازى، بنیاد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، 1408 ق، ج 20، ص 256.
11. مخزن العرفان در تفسیر قرآن، سیده نصرت امین بانوى اصفهانى، نهضت زنان مسلمان، 1361، ج 1، ص 277.
12. علم اخلاق اسلامى، ترجمه جامع السعادات، سید جلال الدین مجتبوى، انتشارات حکمت، 1377، ج 3، ص 143.
13. اقبال الأعمال، ج 2، ص 60.
14. عدة الداعى، ابن فهد حلى، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق، ص 54.
15. ر.ک اقبال، ج 2، ص 61 و ج 3، ص 251.
16. مصباح المتهجد شیخ طوسى، مؤسسه فقه الشیعه لبنان، 1411 ق، ص 715.
17. کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه، مؤسسه النشر الاسلامى، 1417 ق، ص 319.
18. الامالى شیخ صدوق، مرکز الطباعة و النشر فى مؤسسه البعثه، 1417 ق، ص 207.