Site ya Al-Imaamaini Al-Hassanaini (A.S) ya usambazaji wa utamaduni wa Kiislamu na mafunzo ya Kidini

2

TAFSIRI YA QURANI AL-KAASHIF JUZUU YA SITA

﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّـهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلَالًا بَعِيدًا ﴾

167.Hakika wale waliokufuru na kuzuilia (watu) na njia ya Mwenyezi Mungu, wamekwishapotea upotevu ulio mbali.

﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَظَلَمُوا لَمْ يَكُنِ اللَّـهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقًا﴾

168.Hakika wale waliokufuru na kudhulumu, haitakuwa kwa Mwenyezi Mungu kuwasamehe wala kuwaongoza njia.

﴿إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّـهِ يَسِيرًا ﴾

169.Isipokuwa njia ya Jahannam, humo watadumu milele. Na hayo kwa Mwenyezi Mungu ni mepesi.

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِن رَّبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْرًا لَّكُمْ وَإِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّـهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّـهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴾

170.Enyi watu! Amekwishawafikia Mtume kwa haki kutoka kwa Mola wenu, basi aminini (itakuwa) kheri kwenu. Na kama mtakataa, basi hakika ni vya Mwenyezi Mungu vyote vilivyomo mbinguni na ardhini, na Mwenyezi Mungu ni Mjuzi mwenye hekima.

WALIKUFURU NA KUZUILIA

Aya 167 – 170

MAANA

Hakika wale waliokufuru na kuzuilia (watu) na njia ya Mwenyezi Mungu wamekwishapotea upotofu ulio mbali.

Anasema Razi na wengineo katika wafasiri, kuwa sifa hizi ni za Mayahudi, kwa sababu wao waliukufuru Uislamu na kuwazuia wengine kwa kuingiza shaka kwenye nyoyo za wenye akili.

Hakika wale waliokufuru na wakadhulumu haitakuwa kwa Mwenyezi Mungu kuwasamehe wala kuwaongoza njia, isipokuwa njia ya Jahannam, humo watadumu milele.

Baadhi ya wafasiri wanaona kuwa Aya ya kwanza inahusika na Mayahudi, na hii inahusika na washirikina; na kwamba Mayahudi walizuilia watu na uislamu kwa kuingizia shaka, na washirikina wakazuia kwa dhulma, ambapo walimtangazia vita Muhammad(s.a.w.w) na wakapigana naye mara nyingi.

Mwenyezi Mungu hatawasamehe wao wala wengine maadamu wako kwenye upotevu, wala hatawaongoza huko akhera isipokuwa kwenye njia ya Jahannam. Kwa sababu hapa duniani walifuata njia ya upotevu, wakaiacha njia ya uongofu ingawaje walionywa.

Kauli yake Mwenyezi Mungu'milele' ni dalili ya kubakia kwao motoni na kutokatikiwa na adhabu. Lau si tamko hilo (Milele) basi ingekuwa kuna uwezekano ama wa kudumu milele au kukaa sana katika Jahannaam.

Enyi watu! Amekwishawafikia Mtume kwa haki kutoka kwa Mola wenu. Basi aminini (itakuwa) kheri kwenu.

Makusudio ya Mtume ni Muhammad(s.a.w.w) . Na mwito unawaenea watu wote, wakati wote na mahali popote. Kwa sababu kumwamini Muhammad(s.a.w.w) na mwito wake ni haki; na wajibu wa imani ya haki hauhusiki na mtu fulani wala wakati fulani.

Kauli yake Mwenyezi Mungu:kwa haki kutoka kwa Mola wenu, inajulisha kuwa; Uislamu haukubali utawala wowote isipokuwa utawala wa haki. Mwenye kutii, atakuwa mwenye kukurubishwa kwa Mwenyezi Mungu na mwenye kuasibasi hakika ni vya Mwenyezi Mungu vyote vilivyomo mbinguni na ardhini; na Mwenyezi Mungu ni mjuzi mwenye hekima.

﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّـهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّـهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَىٰ مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّـهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ انتَهُوا خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّـهُ إِلَـٰهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَكَفَىٰ بِاللَّـهِ وَكِيلًا ﴾

171.Enyi watu wa Kitabu! Msipite kiasi katika dini yenu, wala msiseme juu ya Mwenyezi Mungu ila yaliyo haki. Masih Isa bin Maryam ni Mtume wa Mwenyezi Mungu na neno lake tu alilompelekea Maryam, na ni roho iliyotoka kwake. Basi mwaminini Mwenyezi Mungu na mitume wake; wala msiseme watatu. Komeni!, itakuwa kheri kwenu. Hakika Mwenyezi Mungu ni Mungu mmoja tu. Ameepukana kuwa na mtoto. Ni vyake vilivyomo mbinguni na vilivyomo ardhini; na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa mlinzi.

﴿لَّن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْدًا لِّلَّـهِ وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَن يَسْتَنكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا﴾

172.Masih hataona unyonge kuwa mtumwa wa Mwenyezi Mungu wala Malaika wenye kukurubishwa. Na watakaoona unyonge utumwa wa Mwenyezi Mungu na kutakabari, basi atawakusanya wote kwake.

﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِينَ اسْتَنكَفُوا وَاسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَلَا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّـهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا﴾

173.Ama wale ambao wameamini na wakatenda mema, atawalipa ujira wao sawa, na atawazidishia kwa fadhila yake. Na ama wale walioona utumwa na wakafanya kiburi, basi atawaadhibu adhabu iliyo chungu. Wala hawatopata mlinzi wala wa kuwasaidia.

MSIPETUKE MIPAKA KATIKA DINI YENU

Aya 171-173

MAANA

Enyi watu wa Kitabu! Msipite kiasi katika dini yenu, wala msiseme juu ya Mwenyezi Mungu ila yaliyo haki. Masih Isa bin Maryam ni Mtume wa Mwenyezi Mungu na neno lake tu alilompelekea Maryam, na ni roho iliyotoka kwake. Basi mwaminini Mwenyezi Mungu na mitume wake; wala msiseme watatu. Komeni!, itakuwa kheri kwenu. Hakika Mwenyezi Mungu ni Mungu mmoja tu. Ameepukana kuwa na mtoto. Ni vyake vilivyomo mbinguni na vilivyomo ardhini; na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa mlinzi.

Haufichiki kwake utiifu wa mwenye kutii wala uasi wa mwenye kuasi, Na hekima yake imepitisha kumlipa kila mmoja anavyostahiki katika thawabu au adhabu.

Hatujui dini iliyosisitiza na kutilia mkazo katika itikadi ya Tawhid (Umoja wa Mungu), kama Uislamuu. Mwenyezi Mungu hana mfano wala kinyume chake, hana maingiliano wala mfungamano."Hakuna chochote kama mfano wake" (42:11) Huu ndio msingi unaosimamia itikadi ya kiislamu.

Ajabu ni ya yule asemaye. "Ikiwa Mwenyezi Mungu ana uwezo wa kuumba kila kitu, basi inatakikana kuweza kuumba Mwenyezi Mungu mfano wake." La ajabu katika kauli hii ni kuchanganya sifa za Muumbaji na aliyeumbwa, na mwenye kuabudu na mwenye kuabudiwa, katika dhati moja. Ni wazi kuwa mwenye kuumba hawezi kuwa mwenye kuumbwa isipokuwa kwa yule asemaye kuwa Masih ana hali mbili: Ya kimungu na ya kibinadamu.

Tumezungumzia yaliyosemwa kuhusu Bwana Masih katika kufasiri Sura (3:58), na kuhusu Tawhid na kukanusha ushirikina na utatu katika kufasiri (4:50), Vile vile tumezungumzia kupetuka mipaka katika kufasiri Sura (3:128). Na sasa tunarudia tena maudhui haya kutokana na kauli yake Mwenyezi Mungu Mtukufu:

Enyi watu wa Kitabu, 'Msipite kiasi katika dini yenu, wala msiseme juu ya Mwenyezi Mungu ila yaliyo haki.

Wote Mayahudi na Wakristo walisema kauli ya kupita kiasi. Mayahudi walimteremsha chini kabisa; na Wakristo wakampandisha juu mpaka kufikia uungu. Ama Waislamu wamesema yaliyosemwa na Qur'an; na hiyo ni kauli ya katikati baina ya kauli zote mbili.

Katika Aya iliyotangulia msemo ulielekezwa kwa Mayahudi na katika Aya hii unaelekezwa kwa Wakristo kwa dalili ya kauli yake Mwenyezi Mungu Mtukufu: "Wala msiseme watatu." Huku ndiko kupita kiasi katika dini na kauli ya batili. Kwa sababu Mwenyezi Mungu ametakata na ushirika na maingiliano yoyote au mafungumano na kuwa na mwenzi.

QUR'AN NA WANAOHUBIRI UTATU

Masih Isa bin Maryam ni Mtume wa Mwenyezi Mungu na neno lake tu alilompelekea Maryam.

Hii ndiyo hakika ya Isa, na ndiyo waliyoizungumzia Waislamu. Ni Mtume wa Mwenyezi Mungu, basi imetosha, kama Ibrahim, Musa na Mitume wengineo.

Tulikuwa pamoja na wahubiri wa kikristo katika sehemu zilizotangulia za tafsiri hii na sasa tuko nao katika tafsiri ya Aya hii; Kwa sababu wana kisa chao utakachokijua baadaye.

Kwanza tunaanza na swali, kama desturi yetu, katika kutaka kufafanua, ili msomaji aendelee mpaka mwisho bila ya kuhisi kuchoka au kukimwa.

Swali ni: Vipi Isa awe kama mitume wengine na yeye amezaliwa bila baba, jambo ambalo si la kawaida, na wengine wote wamezaliwa na baba zao?

Mwenyezi Mungu Mwenyewe amelijibu swali hili na akalifupisha kwa mfupisho huu wa ajabu: "Na neno lake alilompelekea Maryam, na ni roho iliyotoka kwake."

Kwa ufafanuzi zaidi, ni kuwa kauli ya Wakristo, kuzaliwa bila baba ni sahihi. Vilevile ni sahihi kuwa hili si jambo la kawaida, lakini kosa linakuwa pale wanaposema kuwa huku kutokuwa kawaida ndio dalili ya uungu wa Isa. Njia ya makosa ni kuwa kukosekana baba hakulazimiani na kupatikana uungu. Vinginevyo, basi inalazimika Adam awe Mungu, bali yeye ndiye anayestahiki zaidi kuwa Mungu kuliko Isa, kutokana na mantiki yao, kwa sababu ameumbwa bila ya baba na bila ya mama; na Isa amezaliwa na mama.

Zaidi ya hayo, ni kwamba kutokuwepo kawaida si hoja, kwani moto ulikuwa baridi na salama kwa Ibrahim; basi inatakikana awe Mungu, kwa vile hilo ni jambo lisilo la kawaida. Kisha je, kuna la zaidi gani kwa aliyeumba ulimwengu wa ajabu bila ya kitu chochote ila kwa neno moja tu, 'kuwa na ikawa' (36:82),na kuumba mtu bila ya baba? Je, kuumbwa Isa(a.s) ni jambo kubwa kuliko kuumbwa mbingu na ardhi?

﴿لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴾

"Kwa hakika umbo la mbingu na ardhi ni kubwa kuliko umbo la wanadamu, lakini watu wengi hawajui" .(40:57)

Kwa hiyo neno 'kuwa na ikawa,' ndilo lile lile alilolitumia kwa mja wake Isa, katika kauli yake 'na neno lake alilompelekea Maryam.' Maana ya kumpelekea Maryam, ni kuwa Mwenyezi Mungu alimfahamisha Maryam kuzaliwa mtoto huyu kupitia Malaika. Kwa hiyo 'neno' hapa ndiyo 'neno' kama ilivyo hapo nyuma.

Ama roho aliyomsifu nayo Mwenyezi Mungu (swt) Isa katika Aya hii na nyinginezo makusudio yake ni uhai ambao hauna chimbuko isipokuwa kwake Yeye Mtukufu, na kwamba Mwenyezi Mungu (swt) alimpa uhai huo Isa na akaupa uhai udongo wa Adam:

﴿إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِّن طِينٍ ﴿٧١﴾ فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي﴾

"Mola Wako alipowaambia Malaika: Hakika mimi nitaumba mtu kwa udongo. Na nitakapomkamilisha na kumpulizia roho yangu" (38:71-72) Kwa hiyo roho katika udongo wa Adam ndiyo roho katika tumbo la Maryam. Yasemwayo huko ndiyo yasemwayo hapa. Kutofautisha ni kuonea tu!

Wahubiri wa kanisa wamejaribu kuwababaisha wasiokuwa na ujuzi wa Kitabu na siri za lugha, kuwa kauli yake Mwenyezi Mungu 'na neno lake na roho iliyotoka kwake' ni hoja yao sio jibu la kuwarudishia wao baada ya kufasiri neno na roho, kwa maana ya mfano wa Mwenyezi Mungu na sifa zake, sio kwa maana ya athari miongoni mwa athari za uwezo wake na ukuu wake, kama ilivyo sawa.

Lau lingekuja neno la Mwenyezi Mungu na roho yake katika mfumo mwingine, basi tungeichukulia tafsiri ya makosa kuwa si hadaa wala vitimbi. Lakini wahubri wameyageuza maana ya kukataza yaliyo katika matamko haya mawili, kwa niya mbaya. La kwanza linakataza kupita kiasi katika Bwana Masih(a.s) . La pili linakataza kauli ya utatu na kumnasibishia mtoto. Kisha wakayafasiri matamko hayo kulingana na vile inavyoafikiana na matakwa yao na makusudio yao, sio vile ilivyo katika makamusi ya lugha. Maana ya haya yote ni kuhadaa na kutatiza.

Hebu turudie Aya yote ili msomaji asipotee.

Enyi watu wa Kitabu! Msipite kiasi katika dini yenu, wala msiseme juu ya Mwenyezi Mungu ila yaliyo haki. Masih Isa bin Maryam ni Mtume wa Mwenyezi Mungu na neno lake tu alilompelekea Maryam, na ni roho iliyotoka kwake. Basi mwaminini Mwenyezi Mungu na mitume yake; wala msiseme watatu. Komeni!, itakuwa kheri kwenu. Hakika Mungu ni mmoja tu. Ameepukana kuwa na mtoto. Ni vyake vilivyomo mbinguni na vilivyomo ardhini; na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa mlinzi.

Je, baada ya maandishi haya yaliyo wazi kuna sababu za kufasiri Neno la Mungu na roho ya Mwenyezi Mungu kuwa ni dhati yake na sifa zake? Hakuna sababu yoyote, hata kama matamko haya yangekuja mbalimbali, haiwezi kufaa tafsiri hii kwa namna yoyote kwa Qur'an ambayo imesema kwa lugha iliyo wazi:

﴿لَّقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّـهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ ﴾

"Hakika wamekufuru wale waliosema kuwa Mwenyezi Mungu ni watatu wa utatu" (5:73)

Ni umbali ulioje wa kukufurisha huku kuliko wazi, kuwa Qur'an inawaunga mkono Wakristo katika kusema kwao kuwa Masih ni Mungu au ni mwana wa Mungu au kuwa ana sifa za uungu! Ikiwa Qur'an ni hoja katika Aya zake au matamko yake, basi ni wajibu vilevile kauli yake iwe ni hoja:

﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾

"Enyi watu wa Kitabu! Mbona mnachanganya haki na batil na mnaficha haki, hali mnajua" [4] (3:71)

Ikiwa Qur'an si hoja katika kauli yake hii, basi ni wajibu kutokuwa hoja pia mahali pengine. Ama kuamini yote au kukanusha yote, kutofautisha ni hadaa tu.

Wengi katika wahubiri wamemfanyia uovu Bwana Masih na wakajifanyia uovu wao wenyewe, kwa kubadilisha na kugeuza ambako tumekutolea mfano katika yale matamko mawili. Hebu tukisie kwamba mtu wa kawaida amehadaika kwa sababu yao, je, hii itakuwa ni faida kwa Masih au Wakristo? Itakuwaje ukweli wa mambo ukifichuka?

Masih hataona unyonge kuwa mtumwa wa Mwenyezi Mungu wala Malaika wenye kukurubishwa.

Kwa sababu hana njia ya kupata thawabu na kuokoka na adhabu yake isipokuwa kwa kumwabudu yeye peke yake.

Na watakaoona unyonge utumwa wa Mwenyezi Mungu na kutakabari, basi atawakusanya wote kwake.

Huko watangojwa na adhabu kali. Hatuna la zaidi la kutafsiri kauli yake Mwenyezi Mungu:

Ama wale ambao wameamini na wakatenda mema.

Mpaka mwisho wa Aya. Kwa sababu ni wazi zaidi kuliko kufasiriwa. Hata pale niliposema "Huko watangojewa na adhabu kali" Ni kiasi cha kujaza nafasi tu kama ambavyo msomaji ataona, Namna hii wamefanya wengineo katika wafasiri. Sheikh wao mkubwa Tabari amesema:

"Hataona unyonge yaani hajitukuzi,Na watakaoona unyonge yaani watakaojitukuza: Na mwanafalsafa wao Arrazi akasema:" Hataona unyonge, Amesema Azzujaji yaani hajitukuzi, Na watakaoona unyonge yaani walio na unyonge"

Mifano ya hayo ni mingi. Ndio mshairi akajisemea: Wameyafasiri maji baada ya juhudi kuwa ni maji. Hilo walilifanya kwa kujua na kwa makusudi, si kwa lolote ila ni kwamba mfasiri wa Qur'an ni wajibu, kama wanavyodai, afasiri kila linalomjia, hata kama Aya iko wazi. Wameghafilika na yale waliyoyasema walipofasiri kauli yake Mwenyezi Mungu: "Ndani yake zimo Aya zilizo waziwazi, ambazo ndizo msingi wa Kitabu, na nyingine zenye kufichikana." Na kwamba kuzifafanua zilizo wazi, ni mushkeli zaidi ya mushkeli.

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا ﴾

174.Enyi watu! Imewafikia hoja kutoka kwa Mola wenu na tumewateremshia nuru iliyo wazi.

﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّـهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا﴾

175.Ama wale waliomwamini Mwenyezi Mungu na wakashikamana naye, basi atawaingiza katika rehema itokayo kwake na fadhila na atawaongoza kwake kwa njia iliyonyooka.

IMEWAFIKIA HOJA KUTOKAKWA MOLA WENU

Aya ya 174 - 175

MAANA

Enyi watu! Imewafikia hoja kutoka kwa Mola wenu, na tumewateremshia nuru iliyo wazi.

Aya zilizotangulia zimeelezea hoja ya Mayahudi na Wakristo. Baada ya Mwenyezi Mungu kusimamisha hoja kwa wote, amewatolea mwito wote kumwamini Muhammad(s.a.w.w) na Qur'an Tukufu.

Wameafikiana wafasiri kuwa makusudio ya hoja ni Muhammad, na nuru iliyo wazi ni Qur'an na kila anayemfuata Muhammad. Kitabu cha Mwenyezi Mungu ni dalili ya mkato ya kuhakikisha haki na kubatilisha batili, na ni nuru iliyoenea inayoongoza kwenye usawa. Kwa sababu vyote viwili vinazungumza kwa Wahyi kutoka kwa Mwenyezi Mungu tu. Mwenyezi Mungu anasema:

﴿قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَىٰ إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُّبِينٌ﴾

"Sema: mimi si kioja katika mitume; wala sijui nitakavyofanywa mimi wala nyinyi, sifuati ila niliyopewa wahyi na mimi si lolote ila ni muonyaji mwenye kubainisha." (46:9)

Ama dalili ya kuwa Muhammad na Qur'an ni wahyi kutoka kwa Mwenyezi Mungu na kwamba ni hoja, haiwezi kufupilizwa na yanayosemwa katika tafsiri ya Aya.

Wahakiki wametunga mamia ya vitabu kuhusu hizo dalili, Tumevitaja vingi kila inapohitajika katika Tafsir yetu hii, Ni juu ya mwenye kuitafuta haki kufanya utafiti na kufuatilia. Kuna kitu kimoja tunachomwomba huyo mtafutaji, asighafilike nacho - alinganishe baina ya mafunzo ya Qur'an na mafunzo ya vitabu vya dini nyingine.

Vilevile afanye utafiti wa idadi ya Injil, zilikuwa ngapi katika karne ya kwanza au ya pili baada ya kuzaliwa Isa (a.s)? Afanye utafiti, kwa nini walifanya mkutano wa Maaskofu huko Nicaea[5] mwaka 325 AD ambao uliwajumuisha Maaskofu elfu mbili na arobaini (2040) waliwakilisha makanisa yote ulimwenguni? Je, waliafikiana nini katika kongamano hili? Je, waliafikiana Maaskofu wote kuwa Isa ni Mungu, au kuna wengine waliosema ni kiumbe na wengine wakasema ni Mungu? Je, waliingilia suala la asili ya tatu - roho mtakatifu na kutaja uungu wake, au uliokubali uungu wa asili hii ni mkutano uliofanywa Constantine mwaka 381 AD na kwamba asili hii haikujulikana[6] kabla ya tarehe hii?

Tunamtaka yule anayetafuta haki kufanya utafiti kwa upande huu na sisi tuko pamoja naye katika natija yoyote atakayoishilia nayo.

Ama wale waliomwamini Mwenyezi Mungu na wakashikamana naye, basi atawaingiza katika rehema itokayo kwake na fadhila na atawaongoza kwake kwa njia iliyonyooka.

Baadhi ya wafasiri wametofautisha baina ya rehema na fadhila, kwamba rehema inakuwa duniani na fadhila itakuwa akhera. Mwingine akasema akimnukuu Ibn Abbas, kwamba rehema ni pepo na fadhila ni ile ambayo hakuna jicho lilioiona wala sikio lililoisikia, Lakini huyu inaonekana alitaka kutofautisha, akachanganya. Kwa sababu sifa hizi ni za pepo hasa.

Ama sisi hatuoni tofauti yoyote baina ya rehema na fadhila. Inafaa kuunganishwa kimatamko tu, jambo ambalo linaptikana sana katika lugha ya kiarabu na linapendeza, Nalo huitwa kuunganisha tafsiri.

Maana kwa ujumla ni kuwa mwenye kumwamini Mwenyezi Mungu na akamtegemea yeye tu, basi atakuwa katika rehema ya Mwenyezi Mungu na fadhila yake duniani na akhera. Duniani atapewa tawfiki na uongofu wa njia ya kuielekea haki, hataiacha kabisa. Ama huko akhera basi ni raha, manukato na mabustani yenye neema.

Ufupisho wa tafsiri ya Aya hii ni kauli ya Amirul-Muminin(a.s) :"Mola mwenye kurehemu na dini iliyo sawa." Kila mtu na alichokichagua.

﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّـهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُوا إِخْوَةً رِّجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّـهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّوا وَاللَّـهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾

176.Wanakuuliza fatwa; sema: Mwenyezi Mungu anawapa fatwa juu ya mkiwa. Iwapo mtu amekufa hali hana mtoto na anaye ndugu wa kike, basi (huyo dada) atapata nusu ya alichokiacha. Naye atamrithi nduguye wa kike akiwa hana mtoto. Wakiwa ni ndugu wa kike wawili basi watapata theluthi mbili za alichokiacha. Na wakiwa ni ndugu wa kiume na wa kike, basi fungu la mwanamume ni kama fungu la wanawake wawili. Mwenyezi Mungu anawabainishia ili msipotee; na Mwenyezi Mungu ni Mjuzi wa kila kitu.

MWENYEZI MUNGU ANAWAPA FATWA JUU YA MKIWA

Aya 176

MAANA

Wanakuuliza fatwa; sema Mwenyezi Mungu anawapa fatwa juu ya mkiwa.

Mkiwa katika mrithi ni asiyekuwa mzazi au mtoto. Pia yule anayerithiwa na huyo anaitwa mkiwa, kwa vile hakurithiwa na mzazi au mtoto. Natija ni moja katika sifa zote mbili.

Neno hili limekuja katika Aya mbili katika Qur'an, katika Sura Annisa. Moja ni mwanzo wa Sura hii, ambapo makusudio yake huko ni ndugu wa marehemu wa upande wa mama tu, na Aya ya pili ni hii tuliyo nayo, ambapo makusudio yake hapa ni ndugu wa marehemu na dada zake wa upande wa baba na mama, au wa baba tu.

Iwapo mtu amekufa hali hana mtoto wa kiume au kike, kwa sababu neno Walad linatumiwa kwa aliyezaliwa (mtoto). Mwenyezi Mungu anasema katika kutumia neno walad:"Mwenyezi Mungu hakujifanyia mtoto" (23:91)

Na pia akiwa hana mmoja wa wazazi wawili, kama linavyofahamisha neno "ukiwa" kuongezea Hadith.

Na anaye ndugu wa kike, basi (dada huyo) atapata nusu ya alichokiacha. Makusudio ya ndugu wa kike ni ndugu baba mmoja mama mmoja, ikiwa hayuko basi ni wa baba mmoja tu. Ama ndugu wa kike wa upande wa mama tu, hukumu yake imekwishaelezwa katika Aya 11 ya Sura hii.

Yaani, ikiwa yuko dada wa tumbo moja au wa upande baba tu hakuna mtoto wala mmoja wa wazazi wawili, basi dada atachukua nusu kama fungu lake na atachukua nusu ya pili kwa kurudishwa; yaani atachukua mali yote.

Hiyo ni kwa upande wa Shia. Ni sawa awe marehemu ana asaba (ami wa marehemu n.k) au la. Ama Sunni wanaitoa nusu iliyobaki kwa asaba akiwepo, kama hayupo basi atachukua mali yote. Tofauti baina ya Sunni na Shia ni kuwepo asaba tu. Maelezo zaidi yako kwenye vitabu vya Fiqh.

Naye atamrithi nduguye wa kike akiwa hana mtoto wa kike au wa kiume, wala mmoja wa wazazi wawili na atachukua mali yote kwa kurithi, kwa maafikiano ya madhehebu zote.

Wakiwa ni ndugu wa kike wawili basi watapata theluthi mbili za alichokiacha.

Yaani ndugu wa kike wa upande wa baba na mama au upande wa babu tu. Yameafikiana madhehebu yote ya kiislamu kuwa hukumu ya dada wawili ndiyo ya wengi; Kwa hiyo maana hapa itakuwa wakiwa ni wawili na zaidi basi watapata theluthi mbili ya alichokiacha marehemu awe kaka au dada.

Na wakiwa ni ndugu wa kiume na wa kike, basi fungu la mwanamume ni kama fungu la wanawake wawili.

Baada ya kubainisha fungu la ndugu wa kike peke yao, na fungu la dada wawili na zaidi wasiokuwa na kaka zao, amebainisha wakiwa pamoja ndugu wa kike na kiume kwamba wanaume watapa mara mbili zaidi ya wanawake.

Yamekwishatangulia maelezo kwa urefu na ufafanuzi kuhusu mirathi ya binti na dada katika kufasiri Aya ya 11 ya Sura hii pamoja na kauli za Shia na Sunni na dalili zao.

3

TAFSIRI YA QURANI AL-KAASHIF JUZUU YA SITA

Sura Ya Tano: Al - Maidah

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

Kwa jina la Mwenyezi Mungu, Mwingi wa rehema, Mwenye kurehemu

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُم بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَىٰ عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّـهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ﴾

1.Enyi mlioamini! Tekelezeni mapatano. Mmehalalishiwa wanyama wenye miguu mine, ila wale mnaotajiwa bila kuhalalishiwa mawindo mkiwa katika Ihramu. Hakika Mwenyezi Mungu anahukumu atakavyo.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّـهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّـهَ إِنَّ اللَّـهَ شَدِيدُ الْعِقَاب﴾

2. Enyi mlioamini! msivunje heshima ya alama za Mwenyezi Mungu wala ya mwezi mtakatifu, wala ya wanyama wa kuchinja, wala ya vigwe, wala ya wale wakusudiao kwenda kwenye nyumba tukufu kutafuta fadhila za Mwenyezi Mungu na radhi.Na mkishatoka kwenye Ihramu, basi windeni. Wala kule kuwachukia watu waliowazulia kufika Msikiti mtukufu, kusiwapelekee kuwafanyia jeuri, Na saidianeni katika wema na takua wala msisaidiane katika dhambi na uadui. Na mcheni Mwenyezi Mungu; hakika Mwenyezi Mungu ni mkali wa kuadhibu.

KWA JINA LAALLAH MWINGI WA REHEMA MWENYE KUREHEMU TEKELEZENI MAPATANO

Aya 1-2

MAANA

Aya za Qur'an huzungumzia itikadi, ibada, sharia, maadili, maongozi ya kidini na ya kidunia, hukumu na jihadi. Aya zizungumziazo sharia, ikiwamo ibada, huitwa Aya za hukumu. Nazo zinafikia kiasi cha 500.

Miongoni mwa Aya hizo ni hii isemayo:Enyi mlioamini! Tekelezeni mapatano.

Jumla hii, pamoja na ufupi wake, ina manufaa makubwa. Kwani madhehebu yote yamekongamana kuwa ndio msingi na asili ya wajibu wa kutekeleza mapatano waliyopatana kwa kuridhiana, yakiwa masharti ya sharia yamekamilika, ambayo ni pamoja na kubaleghe na kuwa na akili kwa waliopatana.

Vile vile ustahiki wa kumiliki kilichofanyiwa mapatano na kutowajibisha ya halali kuwa haram na ya haram kuwa halali na mengineyo, ambayo yametajwa katika vitabu vya Fiqhi kama vile Fiqh Imam Jafar as-Sadiq J.3.

Mmehalalishiwa wanyama wenye miguu minne ambao ni ngamia, ng'ombe, kondoo na mbuzi, wa kufugwa au wa porini. Baada ya Mwenyezi Mungu kuhalalisha kuliwa wanyama hawa, amevua kwa kusema:

Ila wale mnaotajiwa.

Na Mwenyezi Mungu Mtukufu ametutajia hapa aina mbili za wanyama:

Kwanza : ni ile aliyoiashiria kwa kauli yake: Bila ya kuhalalisha mawindo mkiwa katika Hija.

Pili ni ile aliyoiashiria katika Aya ya tatu:"Mheramishiwa mfu na damu." Ufafanuzi wake utakuja, inshallah.

Maana ya bila ya kuhalalisha mawindo mkiwa katika Hija, Ni kuwa wanyama ambao Mwenyezi Mungu ametuhalalishia kuwala ni wanyama wa kufugwa au wa porini ambao hatukuwawinda wakati wa Ihramu[7] .

Ama wale tunaowawinda katika hali hii ni haramu kuliwa. Kwa sababu, kila akiwindacho mwenye kuhirimia haifai kukila; ni sawa awe ni katika wanyama wa kufuga au wa porini. Utakuja ufafanuzi katika Tafsiri ya Aya 97 na iliyo baada yake.

Enyi mlioamini! Msivunje heshima ya alama za Mwenyezi Mungu.

Na alama zake Mwenyezi Mungu Mtukufu ni hukumu za dini yake, ambazo miongoni mwa zilizojitokeza zaidi ni ibada ya Hija. Mwenyezi Mungu anasema:

﴿ذَٰلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّـهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ﴾

"Ndivyo hivyo! Na anayeziadhimisha alama za Mwenyezi Mungu, basi hilo ni katika takua ya moyo" (22:32)

Maana ya kukataza kuvunja miiko ya hukumu za dini ya Mwenyezi Mungu ni kutozipindua na kufanya kama tunavyotaka,Wala ya mwezi mtakatifu.

Yaani msipigane katika miezi mitukufu, Makusudio ya miezi mitukufu ni minne: Dhul-qaada, Dhul-Hijja, Muharam na Rajab[8] .

Wala ya Wanyama wakuchinjwa kwenye nyumba ya Mwenyezi Mungu Mtukufu miongoni mwa Ngamia, Ng'ombe, Mbuzi na Kondoo. Makusudio ni kuwa yeyote asimtaaradhi mnyama kwa kumpora au kumzuia kufika kwenye nyumba tukufu.

Wala ya vigwe, yaani wala heshima ya wale waliofungwa vigwe. Walikuwa wakiwafunga wanyama vigwe ili wajulikane na wasitaaradhiwe na yeyote. Wametajwa wenye vigwe baada ya kutaja wanyama wa kuchinja, pamoja na kuwa hao wanaofungwa vigwe ndio hao watakaochinjwa, kwa sababu ya kutilia umuhimu; kama vile kusema:"Angalieni sana Swala na Swala ya katikati" (2: 238)

Wala ya wale wakusudiao kwenda kwenye Nyumba tukufu kutafuta fadhila za Mwenyezi Mungu na radhi.

Yaani msimuue yeyote anayekusudia nyumba ya Mwenyezi Mungu; ni sawa awe amekusudia ibada au biashara.

Na mkishatoka kwenye Ihramu, basi windeni, kwani kuwinda ni haram katika hali ya Ihram na katika ardhi ya Al-Haram. Ikiwa mtu hayuko katika Ihram wala hayuko katika ardhi ya Haram[9] , basi kuwinda na kula windo ni halali. Neno basi windeni ni kuhalalisha sio kuamrisha, kwa sababu limekuja baada ya makatazo.

Wala kule kuwachukia watu waliowazuilia kufika msikiti mtukufu, kusiwapelekee kupituka mipaka.

Katika mwaka wa sita Hijria, washirikina ndio waliokuwa wakitawala Makka na nyumba tukufu.

Mtume na sahaba zake wakataka kuzuru nyumba tukufu katika mwaka huo, lakini washirikina wakawazuia. Baadaye Makka na nyumba tukufu zikawa chini ya mamlaka ya Waislamu. Ikashuka Aya hii, zikiwa na maana kuwa haifai kwenu nyinyi Waislamu chuki ya washirikina kuwapelekea kuwazuia na nyumba tukufu, kwa kuwa waliwazuilia mwanzo. Hii ilikuwa kabla ya kushuka Aya:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَـٰذَا﴾

"Enyi mlioamini! Hakika washirikina ni najisi kwa hivyo wasiukurubie Msikiti mtakatifu baada ya mwaka wao huu!!" (9:28)

Unaweza kuuliza : Mwenyezi Mungu si amesema kuwa:

﴿فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ﴾

"Wanaowachokoza nanyi pia wachokozeni kwa kadiri walivyowachokoza?" (2:194)

Jibu : Aya hii imeshuka kuhusu kisasi na kulipiziana katika mambo maalum; kama vile vita na kukatana viungo; yaani mwenye kupigana nanyi piganeni naye, na mwenye kumkata mkono wa mwingine naye akatwe, na mfano wa hayo. Ama mwenye kuzuia ibada ya Mwenyezi Mungu, biashara au kilimo, basi haijuzu kumlipizia hivyo bali atalipizwa kwa kitu kingine.

Kwa ufupi malipo ya mchokozi yanaweza kuwa ni kulipiza alivyofanya au kwa namna nyingine. Sehemu nyingi malipo yanakuwa ni ushindi wa haki sio kuadhibu.

MAPINDUZI NA KUPINGA MAPINDUZI

Na saidianeni katika wema na takua wala msisaidiane katika dhambi na uadui.

Miongoni mwa maneno yanayozunguka leo katika vinywa vya wasemaji na kalamu za waandishi ni mapinduzi na kupinga mapinduzi. Wakiwa na maana ya kuwa mapinduzi ni kuwasaidia wenye ikhlasi na kuwatetea dhidi ya ufisadi.

Na kupinga mapinduzi ni kuwasaidia wahaini na wasio wana mapinduzi katika kujaribu kuleta mageuzi. Dhahiri ya Aya inatupelekea kufuatishia kauli yake Mwenyezi Mungu: wala msisaidiane katika dhambi na uadui, kuwa ni kupinga mapinduzi ya kila heri na maendeleo.

﴿ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّـهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّـهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾

3.Mmeharamishiwa nyamafu na damu na nyama ya nguruwe, na aliyechinjwa si kwa ajili ya Mwenyezi Mungu, na aliyekufa kwa kunyongeka, na aliyekufa kwa kupigwa, na aliyeanguka, na aliyepigwa pembe, na aliyeliwa na mnyama ila mliowachinja, na aliyechinjiwa mizimu. Na kuagulia kwa mburuga. Hayo yote ni ufasiki. Leo waliokufuru wamekata tamaa katika dini yenu, basi msiwaogope na mniogope mimi. Leo nimewakamilishia dini yenu na kuwatimizia neema yangu na nimewapendelea Uislamu kuwa dini. Basi aliyefikwa na dharura bila kuelekea kwenye dhambi. Hakika Mwenyezi Mungu ni mwenye maghufira mwenye kurehemu.

MMEHARAMISHIWA MFU

Aya ya 3

MAANA

Vyakula vyote na vinywaji vyote ni halali ila ambavyo imepatikana nukuu ya kuharamishwa kwa umahususi; kama vile nyamafu na kadhalika, au kwa ujumla; kama vile vitu vinavyodhuru, vikiwemo vitu vichafu. Mwenyezi Mungu anasema:

"Enyi watu kuleni vilivyomo katika ardhi halali na vizuri" (2:168)

Yametangulia maelezo katika Aya ya kwanza katika kauli yake Mwenyezi Mungu ila wale mnaotajiwa. Na Mwenyezi Mungu anatutajia aina mbili, ambapo aina ya kwanza ametutajia katika Aya ya kwanza, aina ya pili ni hii anayotutajia katika Aya hii, navyo ni kumi:

1.Nyamafu : Ni kila mnyama au ndege aliyekufa bila ya kuchinjwa kisheria. Kuchinja huko kunatofautiana kulingana na wanyama: samaki kuchinjwa kwake ni kutolewa hai katika maji; kwa nzige ni kwa kumshika akiwa hai. Vilevile kwa aliye tumboni ni kwa kuchinjwa mama yake. Kwa windo kuchinja kwake ni kwa kutumia mbwa aliyefundishwa, upanga, mkuki, mshale au ala yoyote kali. Na kuchinja mnyama kwa kuelekezwa Qibla na kukata mishipa minne pamoja na kutaja jina la Mwenyezi Mungu. Ufafanuzi umo katika vitabu vya fiqh, kama vile Fiqhul Imam Jafar as-Sadiq.

2.Damu : inayotoka kwa nguvu na kupambanuka na nyama. Kwa sababu ile iliyo katika nyama inasamehewa; vile vile inasamehewa damu iliyogeuka nyama ikawa ini, kwa madhehebu yote; na ni haramu ikiwa ni wengu kwa Shia.

3.Nyama ya nguruwe : Ni haramu kwa Waislamu wote.

4.Aliyechinjwa si kwa ajili ya Mwenyezi Mungu . Washirikina walikuwa wakichinja kwa ajili ya masanamu na kuyataja majina ya Lata na Uzza. Yamekwishatangulia maelezo kuhusu hayo katika Tasfiri (2:173).

5.Aliyekufa kwa kunyongeka : Ni yule anayekufa kwa kunyongwa kwa kamba, mkono au kuingizwa kwenye kitu cha kubana nk.

6Aliyekufa kwa kupigwa kwa fimbo au kitu chochote.

7.Aliyekufa kwa kuanguka : Ni yule aliyeporomoka kutoka juu akafa.

8.Aliyekufa kwa kupigwa pembe : Ni yule aliyepigwa pembe na mwenzake mpaka akafa.

9.Aliyeliwa na mnyama, lakini Mwenyezi Mungu ametoa katika aina hii akiwa hai. Huyo atakuwa halali kuliwa kwa kuchinjwa kisharia. Hii ndio maana ya kauli yake Mwenyezi Mungu ila mliowachinja. Katika Hadith imeelezwa kuwa kwa uchache wa kuwahi mchinjaji ni kumwahi akitingisha sikio lake, mkia wake au kupepesa jicho lake.

10.Aliyechinjiwa mizimu . Mwenye Kitabu Attashiul-liulumittanzil anasema: Mizimu ni mawe ambayo wakati wa ujahiliya walikuwa wakiyatukuza na kuyachinjia na wala sio masanamu. Kwa sababu masanamu ni yale yenye Sura, na mizimu haina Sura.

Ilivyo ni kwamba uharamu wa vyakula sio aina hizi kumi tu zilizotajwa na Aya tukufu, bali kuna aina nyingine za vyakula vilivyo haramu; kama vile mbwa, wanyama wanaoshambulia, ndege walao nyama; kama vile Kozi na Tai. Pia baadhi ya aina za samaki na vinginevyo viliivyotajwa na Hadith na kukongamana mafakihi. Wala hakuna tofauti baina ya yaliyoelezwa na Qur'an na yale yaliyoelezwa na Hadith.

﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا﴾

"Na anachowapa Mtume kichukueni na anachowakataza kiacheni" (59:7).

Sio mbali kuwa kuhusisha kutaja aina hizi kumi ni kwa kunasibiana na kauli yake Mwenyezi Mungu, "Mmehalalishiwa wanyama."

Baada ya Mwenyezi Mungu kutaja aina hizo, ameunganisha kwa kusema:

Na kuagulia kwa mburuga.

Wakati wa Ujahiliya mtu akitaka kufanya jambo muhimu huchukua mbao tatu: moja huiandika 'Ameniamuru Mola wangu'; Ya pili huiandika 'Amenikataza Mola Wangu'; na ya tatu haiandiki kitu. Kisha huzifunika na kitu na kuingiza mkono wake ili atoe mojawapo. Ikitokea amri hufanya, ikitokea katazo huacha na ikitokea tupu hurudia, mpaka itokee amri au katazo.

Hayo yote ni ufasiki.

Yaani yote hayo yaliyotajwa. Hakuna maana ya kutofautiana wafasiri kuhusu neno 'Hayo' kuwa je ni kuhusisha hayo ya mburuga au yote, maadamu hukumu ya yote ni moja - ufasiki, yaani dhambi kubwa.

Leo waliokufuru wamekata tamaa katika dini yenu, basi msiwaogope na mniogope mimi.

Wafasiri wengi wamesema kuwa makusudio ya leo katika Aya ni siku ile iliyoshuka Aya hiyo. Siku ya Hija ya kuaga (Hijjatul-Wadai) katika mwaka wa kumi Hijriya.

Mwenye Majmaul-bayan anasema: Leo hapa ina maana ya sasa, kama mtu akisema leo umekua, akiwa na maana ya sasa umekua.

Vyovyote iwavyo maana ya Aya ni kuwa makafiri wamekata tamaa ya kuwa Uislamu utakwisha au kuharibika, baada ya kumakinika katika nyoyo za wafuasi wake na kuanza kuenea siku baada ya siku. Kwa hiyo enyi Waislamu msiwaogope makafiri bali muogopeni Mwenyezi Mungu peke yake. Amesema kweli Mwenyezi Mungu katika kila anayoyasema:

﴿يُرِيدُونَ أَن يُطْفِئُوا نُورَ اللَّـهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّـهُ إِلَّا أَن يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ ﴿٣٢﴾ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَىٰ وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾

"Wanataka kuzima nuru ya Mwenyezi Mungu kwa vinywa vyao, lakini Mwenyezi Mungu anakataa isipokuwa kuitimiza nuru yake, wajapochukia makafiri. Yeye ndiye aliyemleta Mtume wake kwa uongofu na dini ya haki ili aijalie kushinda dini zote ijapokuwa watachukia washirikina" (9:32-33).

Itakuwa ni jambo la faida kwa mnasaba huu tudokoze maneo kutoka Kitabu Al-Islam Fil-qarnil-Ishirin cha Aqad, amesema: "Uislamu hapo mwanzoni hakuwa na nguvu, lakini ukawa na nguvu imara, baada ya mamia ya miaka. Uimara huu na nguvu ya kiislamu katika hali ya udhaifu ni ya kustaajabisha, lakini uimara wake hivi sasa baada ya kupita karne ishirini ni wa kustaajabisha zaidi. Kwa sababu Uislamu hauna kinga yoyote wala mali, silaha, elimu au maarifa, Bali hata watu wake hawana maafikiano ya kujikinga.

Nguvu ya itikadi ya Kiislamu imeendelea katika pembe zote za ulimwengu ikiwa mbali na vita vya kidola na siasa zake au kuwa katika vyeo. Katika Afrika leo kuna mamilioni ya Waislamu, ambao hawana vyeo vyovyote katika nchi au katika siasa. Hali kama hiyo iko huko Sumatra na Java, na inakurubia hali hiyo katika Pakistan na pengine China na sehemu inayopakana nayo"

KUKAMILISHWA DINI NA KUTIMIZWA NEEMA

Leo nimewakamilishia dini yenu na kuwatimizia neema yangu na nimewapendelea Uislamu kuwa ndiyo dini.

Shia na Sunni wengi wametofautiana kuhusu Aya hii: Tutaelezea kauli za pande zote mbili, kama wanakili tu, sio waungaji mkono wala wakanushaji na kumwachia msomaji na akili yake aamue mwenyewe. Sunni au wengi wao wamesema kuwa makusudio ya Aya ni kwamba Mwenyezi Mungu (s.w.t) amewakamilishia Waislamu dini yao kwa kushinda kwake na kujitokeza kwake juu ya dini zote pamoja na kupigwa vita. Na ameitimiza neema yake kwa kubainisha itikadi yake na sharia yake kuanzia shina hadi matawi na kubainisha yote wanayoyahitajia katika dini yao na dunia yao.

﴿مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ﴾

"Hatukupunguza Kitabuni kitu chochote" (6:38)

Shia wamesema kuwa itawezekana kuifasiri Aya hii, kwa maana hayo, ikiwa hatutakukutanisha na tukio lake na kubainisha makusudio yake. Kwani Aya nyingi zinafasiriwa na tukio lililoambatana nalo na muda wa kushuka kwake. Kwa mfano kama ile Aya isemayo kumwambia Mtume wake mtukufu:

﴿وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّـهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ﴾

"Na ukachelea watu na hali Mwenyezi Mungu ndiye mwenye haki zaidi ya kumchelea." (33:37)

Lau kama Aya hii tutaiepusha na kisa cha Zaid bin Haritha na tukachukua dhahiri yake, basi maana yatakuwa ni kwamba Mtume wa Mwenyezi Mungu(s.a.w.w) anaathirika na kuwaridhisha viumbe kuliko muumba wake; jambao ambalo haliwezekani kwa yule ambaye Mwenyezi Mungu amemchagua kuchukua wahyi wake na ujumbe wake.

Kisha wakaendelea kusema Shia kuwa Aya hii imekutanishwa na tukio lake mahsusi linaloifasiri na kubainisha makusudio yake. Hilo wameliTafsir tolea dalili kama ifuatavyo:-

Kwanza : Wameafikiana wanachuoni wa Kishia na Kisunni, wafasiri na wana historia, kuwa Aya za Sura ya Maida zote zimeshuka Madina lakini Aya hii: (Leo nimewakamilishia dini yenu), imeshuka Makka mnamo mwaka wa 10H, mwaka ambao Mtume Muhammad(s.a.w.w) alihiji Hijja ya mwisho. Kwani alielekea kwenye rehema ya Mola (kufariki) katika mwezi wa Rabiul-Awwal (mfungo sita) mwaka wa 11 H.

Pili : Baada ya Mtume kumaliza Hijja yake hii, alielekea Madina. Alipofika Ghadir Khum - sehemu katika Juhfa penye njia nyingi - aliamrisha mnadi Swala anadi, watu wakakusanyika; na kabla ya kutawanyika kushika njia zao, akawahutubia, na miongoni mwa maneno aliyosema ni: "Hakika Mwenyezi Mungu ni mtawala wangu na mimi ni mtaw ala wa waumini na mimi ni bora kwao kuliko nafsi zao. Basi ambaye mimi ni mtawala wake na Ali ni mtawala wake. "Akasema hivyo mara tatu; riwaya nyingine zinasema ni mara nne, Kisha akaendelea kusema "Ewe Mola wangu! Mpende anayempenda na mhasimu anayemha simu, mdhalilishe anayemdhalilisha, ipeleke haki pamoja naye popote atakapokuwa. Haya basi aliyepo na amwambie asiyekuwepo"

Sunni hawaikanushi Hadith hii baada ya kuzidi kiwango cha Mutawatir[10] , na wengi katika Maimamu wao na wanavyuoni wao wameinukuu akiwamo Imam Ahmad Ibn Hanbal katika Musnadi yake, Nasai katika Khasais, Hakim katika Mustadrak, Khawarizami katika Manaqib, Ibn Abdu Rabbih katika Istia'b na Asqalani katika Iswaba. Vilevile Tirmidhi, Dhahabi, Ibn Hajar na wengineo. Lakini wengi wao wamefasiri neno Wilaya kwa maana ya mapenzi badala ya utawala na kwamba makusudio ya kauli ya Mtume(s.a.w.w) ambaye mimi ni mtawala wake, ni ambaye ananipenda na ampende Ali.

Shia wamejibu tafsiri hii, kuwa kauli ya Mtume inafahamisha waziwazi kwamba utawala ulithibiti kwa Mtume juu ya waumini ndio huo ulithibiti kwa Ali(a.s) bila ya kuzidi au kupungua. Na utawala huu ndio utawala wa kidini, hata kama neno Wilaya lina maana elfu.

Kwa hiyo basi maana ya Aya ni kwamba Mwenyezi Mungu (s.w.t) ameikamilisha dini hii leo kwa kutoa kauli wazi kuwa Ali ni Khalifa.

Unaweza kuuliza : Kukamilisha dini kwa huidhihirisha juu ya dini nyingine na kubainisha hukumu yake kwa ukamilifu, kama wasemavyo Sunni, ni kauli wazi isiyohitaji tafsiri. Ama kukamilisha dini kwa kumweka Ali kuwa Khalifa ni kauli ambayo hapana budi kuweko na tafsiri na ufafanuzi, basi Shia wanaifasiri kwa namna gani?

Katika kufasiri hilo, Shia wamesema: Kukamilika haki hakutimii ila kwa kupatikana utawala wa sharia na utawala wa utekelezaji kwa pamoja, mmoja peke yake hautoshi ikiwa haukuungwa na mwingine.

Utekelezaji ulikuwa mikononi mwa Mtume Mtukufu(s.a.w.w) , Hapo maadui wa Uislamu wakadhani kwamba utawala wa utekelezaji utakwisha kwa kuondoka Mtume.

Na ukiondoka ndio Uislamu umeondoka. Ndipo Mtume akamweka Ali ahifadhi sharia baada yake na aisimamishe dini, kama alivyoisimamisha yeye. Kwa hiyo ikawa makafiri hawana tumaini lolote la kwisha Uislamu au kudhoofika.

Basi aliyefikwa na dharura bila kuelekea kwenye dhambi. Hakika Mwenyezi Mungu ni mwenye kusameha mwenye kurehemu.

Imekwishapita tafsiri ya Aya hii katika (2:173) kifungu mwenye dharura na hukumu yake.

﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُم مِّنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّـهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّـهِ عَلَيْهِ وَاتَّقُوا اللَّـهَ إِنَّ اللَّـهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴾

4.Wanakuuliza wamehalalishiwa nini. Sema mmehalalishiwa vilivyo vizuri. Na mlichowafunza mbwa miongoni mwa wanyama wa kuwinda, mnawafunza kama alivyowafunza Mwenyezi Mungu. Basi kuleni walichowakamatia na mkisomee jina la Mwenyezi Mungu. Na mcheni Mwenyezi Mungu; hakika Mwenyezi Mungu ni mwepesi wa kuhisabu.

NA MLICHOWAFUNZAWANYAMAWA MAWINDO

Aya 4

MAANA

Wanakuuliza wamehalalishiwa nini. Sema mmehalalishiwa vilivyo vizuri.

Kizuri ni kinyume cha kibaya. Vibaya ni vilivyoelezwa waziwazi na kuhusishwa na sharia kuhusu uharamu wake, kama vile nyamafu, nyama ya nguruwe; au vilivyoelezewa kiujumla, ambavyo kwa namna moja au nyingine vina madhara na ufisadi.

Jumla hii Mwenyezi Mungu ameitaja kwa tamko au kwa maana katika sehemu 15 kwenye Kitabu chake kitukufu.

Na mlichowafunza mbwa miongoni mwa wanyama wa kuwinda, mnaowafunza kama alivyowafunza Mwenyezi Mungu. Basi kuleni walichowakamatia na mkisomee jina la Mwenyezi Mungu.

Madhehebu yote yameafikiana kwa kauli moja kwamba windo la mbwa ni halali kuliwa, likifa bila ya kuchinjwa, kwa masharti yafuatayo:

1. Kuwa mbwa amefundishwa - akiamrishwa na bwana wake anashika amri na akikatazwa anakatazika. Hiyo ndiyo maana ya kauli yake Mwenyezi Mungu:"Mnawafunza kama alivyowafunza Mwenyezi Mungu".

2. Mwindaji awe amemshakiza mbwa kuwinda. Lau atakwenda mwenyewe na akaja na windo, si halali kuliwa.

3. Mwindaji awe Mwislamu, kwa upande wa Shia.

4. Asome Bismillah wakati wa kumshakiza mbwa, aseme: Nenda kwa jina la Mwenyezi Mungu na mfano wa hayo.

5. Mbwa alikute windo liko hai, na life kwa kujeruhiwa naye. Lau akilikuta limekufa basi si halali, au akilikuta hai, lakini likafa sio kwa kujeruhiwa basi si halali.

Hata hivyo wametofautiana kuhusu kuwinda kwa kutumia mnyama mwingine, asiyekuwa mbwa, kama vile: Chui, Kipanga nk. Shia wamesema, si halali na wengineo wamesema ni halali. Shia wametoa dalili kuwa neno'mbwa miongoni mwa wanyama wa kuwinda' katika Aya, linahusika na mbwa tu.

﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَّكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَّهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَن يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾

5.Leo mmehalalishiwa vilivyo vizuri na chakula cha wale waliopewa Kitabu ni halali kwenu, na chakula chenu ni halali kwao; na wanawake wenye kujichunga katika waumini na wanawake wenye kujichunga katika wale waliopewa Kitabu kabla yenu mtakapowapa mahari yao mkafunga ndoa bila ya kufanya uzinzi wala kuwafanya mahawara. Na mwenye kukataa kuamini hakika amali zake zimepomoka na yeye huko Akhera atakuwa miongoni mwa wenye kupata hasara.

UTWAHARAWAWATU WA KITABU

Aya ya 5

LUGHA

Neno ihswan lina maana nne: Uislamu, kuolewa, uhuru na kujichunga na zina ambako ndiko kulikokusudiwa.

MAANA

Leo mmehalalishiwa vilivyo vizuri na chakula cha wale waliopewa Kitabu ni halali kwenu na chakula chao ni halali kwao.

Wametofautiana Sunni na Shia katika maana ya makusudio ya chakula cha watu wa Kitabu ambao ni Mayahudi na Manaswara (Wakristo). Sunni wamesema makusudio ni walichokichinja. Haya yamenukuliwa kwao kutoka kwa mwenye Tafsir Al-Manar ninamnukuu:

"Wamefasiri kundi kubwa kuwa chakula hapa ni kwa maana ya walichokichinja, kwa sababu vyakula vinginevyo tayari ni halali kwa asili yake."

Mafakihi wengi wa Kishia wamesema kuwa watu wa Kitabu ni najisi wakaharamisha chakula chao, kinywaji chao na hata mkate na maji waliyo yagusa; na wakafasiri chakula katika Aya kwa maana ya nafaka (vyakula vya tembe tembe).

Ama sisi tunaona kuwa watu wa Kitabu ni twahara[11] . Tumeyafafanua haya pamoja na dalili katika Kitabu Fiqhul Imam Jafar as-Sadiq J.1. Na Marja'a wakubwa wengi wamekwenda na rai hii; akiwemo Sayyid Hakim na Sayyid Khui.

Ama kauli ya mwenye kusema kuwa mtu wa Kitabu ni mwenye kunajisika na wala si najisi, hiyo ni kucheza na maneno. Kwa sababu katika sharia vitu viko mafungu mawili Twahara na Najisi, hakuna cha tatu. Ni kweli kuwa kitu twahara kinaweza kuzukiwa na najisi kisha ikaondoka kwa kutwaharishwa; lau najisi inakuwa nacho basi kitakuwa ni najisi, sio chenye kunajisika.

Ama kufasiri chakula kwa kuhusisha nafaka ni umbali wa mbali kabisa na fasihi ya Qur'an na balagha yake. Imetumia neno chakula kwa windo la baharini wala hakuna nafaka baharini. Mwenyezi Mungu anasema:

﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ ﴾

"Mmehalalishiwa kuvua baharini na chakula chake," (5:96)

Pia ametumia neno hilo katika maji, ambapo maji na nafaka ni tofauti. Mwenyezi Mungu anasema:

﴿فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي﴾

"Basi atakayekunywa humo si pamoja nami, na asiyekunywa atakuwa pamoja nami" (2:249)

Neno asiyekunywa hapo limetokana na twaam chakula. Vilevile amelitumia katika vyakula mbalimbali, Mwenyezi Mungu anasema:"..Na mnapokwisha kula tawanyikeni" (33:53)

Je, kuna yeyote atakayeweza kupitisha tafsiri yake kwa maana ya mkila shairi tawanyikeni? Kama atapitisha mfano wa tafisiri hii, basi itakuwa ni tafsir ya aina gani hiyo? Bali hata Mwenyezi Mungu (s.w.t) ametumia chakula kuhusu nyama; akasema:

﴿قُل لَّا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَىٰ طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَن يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ﴾

"Sema: Sioni katika yale niliyopewa wahyi kitu kilichoharamishwa kwa mlaji kukila isipokuwa nyamafu au damu inayomwagika au nyama ya nguruwe" . (6:145)

Kwa ajili hiyo basi tunasema kuwa chinjo la watu wa Kitabu ni halali ikiwa itajulikana kuwa masharti yamekamilika - kuelekea Qibla, kusoma Bismillahi na kukata mishipa minne. Hii ndiyo tofauti baina ya chinjo la mtu wa Kitabu na Mwislam, ambapo kwa mtu wa Kitabu haliwi halali mpaka ijulikane kuwa masharti yalikamilika.

Lakini kwa Mwislamu litakuwa halali bila ya kuweko haja ya kujua kukamilika masharti, ispokuwa kama itajulikana kuwa masharti hayakukamilika.

Tumeyafafanua haya pamoja na dalili katika Kitabu Fiqhul Imam Jafar as- Sadiq J 4.

Kuna riwaya sahihi kutoka kwa Ahlul Bait kuhusu jambo hili, akazitumia shahidi wa pili, Saduq, Ibn Abu Aqil na Ibn Al-Junaid. Mwenye Majmaulbayan amesema katika kufasiri Aya hii: "Wafasiri wengi na mafakihi wengi wamesema kuwa makusudio ya chakula katika Aya ni chinjo la watu wa Kitabu na ni kauli waliyokwenda nayo jamaa katika watu wetu" yaani wanachuoni wa Kishia wanaotegemewa kwa kauli zao.

Na wanawake wanaojichunga katika waumini na wanawake wanaojichunga katika wale waliopewa Kitabu kabla yenu mtakapowapa mahari yao mkafunga ndoa, bila ya kufanya uzinzi wala kuwafanya mahawara.

Makusudio ya uzinzi ni zina ya dhahiri na kufanya uhawara ni zina ya siri siri. Imeshartiwa mahari kwa kutokuzini kwa kutambulisha kwamba anachotoa mwanamume kumpa mwanamke ni lazima iwe ni mahari ya ndoa ya sharia sio hongo ya zina. Maana ni kwamba Mwenyezi Mungu amehalalisha kuwaoa wanawake wanaojistahi katika Waislamu na katika watu wa Kitabu. Na kwamba mwenye kuwaoa ni lazima awape mahari ya sharia kiasi cha mali iliyoafikianwa, sio malipo ya uzinzi.

Wameafikiana mafakihi wa madhehebu yote kwamba si halali kwa Mwislamu kumuoa asiyekuwa na dini kabisa wala wanaoabudu mizimu na moto. Wametofautiana katika ndoa ya mwenye Kitabu, yaani Wakristo na Mayahudi. Madhehebu mane ya Kisunni wamesema; Inajuzu kumuoa na wakatolea dalili kwa Aya hii. Wametofautiana mafakihi wa Kishia baina ya kujuzu na kutojuzu na kutofautisha baina ya ndoa ya daima na ya muda; baadhi wakajuzisha ya muda na kuzuia ya daima.

Sisi tuko pamoja na wasemao kujuzu bila ya chochote kwa kutegemea haya yafuatayo:-

Kwanza : Dalili zihalalishazo ndoa kwa ujumla.

Pili : Kauli yake Mwenyezi Mungu: "Na wanawake wanaojichunga katika wale waliopewa Kitabu." Tatu: Riwaya nyingi kutoka kwa Ahlu bait(a.s) na kutajwa na mwenye Wasail na Jawahir na kuzisifu kwa Mustafidha, yaani zilizofikilia wingi wa kukurubia kuwa Mutawatir, Tumezinukuu baadhi yake katika Fiqh Imam Jafar as-Sadiq.

Unaweza kuuliza : utasema nini kuhusu kauli yake Mwenyezi Mungu Mtukufu: "Wala msiwaoe washirikina mpaka waamini"(2:221)

na vile vile kauli yake Mwenyezi Mungu:"Wala msifungamane na makafiri katika mshikamano." (60:10)

Jibu : washirikina sio watu wa Kitabu kwa dalili ya kuunganishwa katika Aya isemayo:

﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّىٰ تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ ﴾

"Hawakuwa wale ambao wamekufuru katika watu wa Kitabu na washirikina ni wenye kuachana na waliyonayo mpaka iwajie hoja." (98:1)

Ama kauli yake "msifungamane na makafiri katika mshikamano" haiko wazi kuwa inahusu ndoa; Kwa sababu mshikamano, kama unavyofumbiwa, ndoa vile vile hufumbiwa isiyokuwa ndoa. Mwenye Masalik anasema: "Aya haiko wazi katika makusudio ya ndoa wala katika makusudio yaliyo kijumla zaidi ya hayo."

Na mwenye kukataa kuamini hakika amali zake zimepomoka na yeye huko Akhera atakuwa miongoni mwa wenye hasara.

Baada ya Mwenyezi Mungu (s.w.t) kutaja sehemu ndogo ya hukumu zake, halali yake na haramu yake anasema: Mwenye kusikia akatii basi yeye ni Mumin wa kweli, amali yake itakuwa yenye kukubaliwa na malipo yake na thawabu zake ni juu yangu.

Na atakayezikanusha hukumu zangu na sharia yangu basi yeye ni kafiri mwenye kupata hasara Kwa hiyo makusudio ya imani hapa ni zile zile hukumu ambazo ni wajibu kuziamini.

Hiyo ni katika mlango wa kufanya tendo kuwa ndio linatendwa; kama kusema kula kwa maana ya chakula. Kuhusu kupomoka tumekuzungumzia kwa ufafanuzi zaidi katika (2:217)