ИНСАН МӘДӘНИЈЈӘТИ ВӘ ҺӘЈАТЫНА ҮМУМИ БИР БАХЫШ
Müəllif: Asqar rezvani
Бәшәријјәти һәр ҝүн јени-јени үфүгләрлә таныш едән, заһири бәрли-бәзәкли ҝөрүнән «мәдәни дүнја»мыз артыг, һәјат ҝерчәкликләриндән кәнара чыхыб, игтисадијјат вә маддијјата әсасланан өз мәнтиги илә инсани дәјәрләрин маһијјәтини дәјишдирир. Халгын мә᾽нәви вә идеоложи инкишафынын кејфијјәти ону әбәдијјәт аләминдән хәбәрсиз едир. Дахили хүсусијјәтләри әсасында ҝөзүнү мә᾽нәви дүнјаја дикән инсан, диггәтини јалныз мадди аләмә јөнәлдир вә тәбиәтин гејри-мадди ҹәһәтини һабелә, сәмави һәгигәтләри хәјали мәфһумларла әвәз едир. Она ҝөрә дә мүмкүн гәдәр чох сәрвәт топламаг вә мадди рифаһа малик олмаг онун али мәгсәдинә чеврилир. Фәрди вә иҹтимаи мүнасибәтләрдә һөкмранлыг едән, мүхтәлиф шәкилләрдә заһир олан белә тәфәккүр тәрзи илә бәшәријјәтин һәгиги сәадәтә наил олаҹағыны тәсәввүр етмәк дүзҝүн дејилдир. Инсан өз әли илә дүзәлтдији маддијјат бүтләрини сындырмагла, тәфәккүрүнү бүсбүтүн дәјишмәклә вә мә᾽нәви һәгигәтләри ахтарыб тапмагла ниҹат тапа биләр. Биз бу сөзләрлә һеч дә мүасир мәдәнијјәтин бүтүн имканларыны, рабитәләрин сүр᾽әтлијини вә техниканын инкишафыны инкар етмирик; онун мәзијјәтләринә вә фајдаларына ҝөз јуммуруг. Чүнки, бу јолла инсанын һәјат вә мәишәти даһа јахшы тә᾽мин едилир, онун нормал јашајыш шәраити даһа да асанлашыр. Амма, инсан руһунун дәринлији нәһајәтсиз бир ҝерчәклијин гаршысында гәрар тапдығыдан, мә᾽нәви сәадәти мадди рифаһла гурмағын гејри-мүмкүн олмасыны баша дүшмәлијик. Инсан батини раһатлыға чатмаг үчүн јалныз мадди рифаһла кифајәтләнә билмәз. О, динин әһәмијјәтини, онун нә үчүн ҝөндәрилдијини унутмамалы вә затән еһтијиҹлы олдуғу шејләрдән хәбәрсиз галмамалыдыр. Үмумбәшәри ганунларын, инсан һаглары вә виҹдан азадлығынын мүдафиәси иддиалары илә чыхыш едән тәрәггипәрвәр әсримиздә иҹтимаи-сијаси мәктәбләр там сојугганлылыг вә рәһимсизликлә милјонларла адамын өлүмүнә сәбәб олан ики бөјүк дүнја мүһарибәсинин тонгалыны галајыблар. Һал-һазырда дүнја иҹтимаијјәтини үмуми бәлалардан горумаг мәгсәди илә јарадылан бејнәлхалг тәшкилатлар да еһтимал верилән диҝәр тәһлүкәләрин гаршысыны алмаг үчүн ағлабатан јоллар ҝөстәрә билмирләр. Сон дөврләрдә даһа бир мүһарибә аловунун шө᾽ләләнмәк еһтималы һеч кәсә ҝизли дејилдир. Мүасир күтләви гырғын силаһларынын дәһшәтли дағыдыҹы ҝүҹүнү нәзәрә алсаг, баша дүшә дүшәрик ки, белә бир оҹағын галанмасы илә бәшәријјәт тамамилә јаныб күлә дөнә биләр. Тәәссүфләр олсун ки, узун илләрдир шәрг халглары гәрбин техноложи вә игтисади тәрәггиси гаршысында һәгарәт һисси илә дајанмыш, өзүнә е᾿тимад вә инам һиссини әлдән вериб, руһсуз вә түфејли бир ҹәмијјәтә чеврилмишдир. Онлар мүасир мәдәнијјәтлә кифајәт гәдәр таныш олмадыглары үчүн гәрбдән ҝәлән һәр бир шеји заманын һөкмү кими гәбул едирләр. Гәрб тәфәккүр тәрзи инсанлара һаким олмушдур вә онлар елә дүшүнүрләр ки, инсан ҝүнүн «тәләбләринә» тәслим олмалыдыр. Һәтта һәмин «тәләбләр» сәһв вә мәнтигсиз олсалар белә, онлары гәбул етмәк лазымдыр. Шүбһә јохдур ки, өзүндә зәифлик вә чатышмазлыг һисс едән бир ҹәмијјәт бу мүртәҹе әгидәнин тә᾽сири алтына дүшәрәк, һеч вахт һәјатыны јениләшдирмәк, ҝерилијини арадан галдырмаг үчүн сә᾽ј етмәјәҹәк. Халгын исте᾽дад вә баҹарығыны инкишаф етдирмәк, ҹәмијјәтдә мүстәгил дүшүнҹә тәрзини бәргәрар етмәк үчүн инсани дәјәрләри дирчәлтмәк вә бүтүн имканлары сәфәрбәр етмәкдән савајы башга бир јол јохдур.
Башга бир тәрәфдән исә ҝәнҹ нәслин дүшүнҹә тәрзи мүасир дөврүн зәрәрли идеоложи һүҹумларына мә᾽руз галыб, һәр ҝүн бу зәһәрли идејалар она өз зијанлы тә᾽сирини ҝөстәрмәкдәдир. Белә бир шәраитдә Ислам алимләринин вәзифәси чох шәрәфли вә һәјат бәхшедиҹидир. Онлар ҝәрәк елми анлајышлар вә мәнтиги јолларла ҝәнҹләр вә јенијетмәләр үчүн һидајәт јолуну ҝөстәрсинләр, бөјүк Ислам мәдәнијјәти вә маарифини онлара тәгдим етсинләр. Сон илләрдә алимләр тәрәфиндән бу истигамәтдә диггәтәлајиг ишләр ҝөрүлмәсинә бахмајараг, һәлә дә Ислам идеолоҝијасы ҹаванларын бүтүн тәбәгәләринин дүшүнҹә вә тәфәккүрүнә јол тапмајыб; бу бөјүк вә чох гијмәтли мә᾽нәви ирс кифајәт гәдәр танытдырылмајыб. Бу китабда гәрб дүнјасынын мадди фикирләрә әсасланан дүшүнҹәләри ҝүҹлү ислами мәнтиглә үзләшдирилиб, јетәрли мүгајисәләр едилиб вә гәрб мәдәнијјәти иҹтимаи, сијаси, игтисади зәминләрдә ислами бахышларла тәһлил олунуб. Мәнбәләрдән вә дәлилләрдән истифадә етмәклә, Исламын иҹтимаи асајиши бәргәрар етмәк, ҹәмијјәтин инкишаф јолларыны ҝөстәрмәк програмлары охуҹуларын нәзәринә чатдырылыр. Чүнки Ислам, мүхтәлиф милләтләри бир-биринә јахынлашдырмаг, мәдәнијјәти инкишаф етдирмәк вә дүнјада камил бир маарифин әсасыны гојмаг үчүн бүтүн мүсбәт елементләри сәфәрбәр етмәјә гадирдир. Христианлығын әксинә олараг, исламда һеч вахт елм вә дин арасында чәкишмәләр мөвҹуд олмајыб. Даһа доғрусу, алимләр Ислам дининин сајәсиндә елмдә чох јүксәк нәтиҹәләр әлдә етмишләр. Онлар елми тәдгигатлар, јашајышын тәкамүлү вә һамынын гәбул едә биләҹәји тәбии вә фитри ганунлар бахымындан, беш әср әрзиндә бәшәријјәтин өнҹүлләри олмушлар. Мүсәлманлара мадди вә мә᾽нәви тәрәгги бәхш едән, онлары елм өјрәнмәјә тәшвиг едән мәһз Ислам дининин өзүдүр. Ислам, мүасир дөврдә һаким олан тәәссүблү фикирләрдән узаг олуб, инсанлар арасында гаршылыглы һәмкарлыг идејасыны тәблиғ едир. Мадди ме᾽јар вә дәјәрләрин әсири олмуш мүасир дүнјада һәлә дә јалныз Ислам дини өз әбәди тә᾽лимләрини чәкинмәдән ҝөстәрә билир. Исламын маһијјәт вә өзүлү һәгигәтдән јоғрулуб; о, һәмишә олуб вә олаҹаг; Ислам тә᾽лимләри һәмишә тәравәтлидир вә бүтүн дөврләрлә ајаглаша билир.
Һәр бир әсрдә инсан өз һәдәфини вә һәјатынын мә᾽насыны Ислам дини илә мүәјјәнләшдирә биләр; онун ганунларына табе олараг, мадди һәјатын туфанларындан хилас олар. Әҝәр ҹәмијјәт бу али сәмави програмлары тәтбиг етмәк үчүн чалышса, һәгиги сәадәт гапыларыны өз үзүнә ачар вә мәнтигли, сағлам һәјат тәрзини әлдә етмиш олар. Мүхтәлиф тәбәгәләрдән олан инсанларын бу китабы јүксәк рәғбәтлә гаршыламалары белә бир һәгигәти сүбута јетирир ки, хошбәхтликдән ҝәнҹ нәслин бир һиссәси һагга тәрәф аддым атмагдадыр. Онларын мүасир мәдәнијјәт вә онун мүхтәлиф ҹәһәтләрини танымасы, гәрб мәдәнијјәтинин маһијјәтини дүзҝүн дәрк етмәләри бу ҝүн чох мүһүм бир ишдир. Үмид едирәм ки, бу китаб инсанларын үмуми мә᾽луматларынын артырылмасына көмәк едәҹәк, онлара гәрб мәдәнијјәтинин нә олдуғуну даһа јахшы баша салаҹаг вә ҝәнҹ нәслин һидајәт вә ислаһ олунмасына тә᾽сир едәҹәк. Әл-һәмду лиллаһи Рәббил аләмин. Гум шәһәри-Сејјид Мүҹтәба Мусәви Лари
Алимләр јер үзәриндә ибтидаи инсанларын јашајышы барәдә нә гәдәр чох тәдгигат апарырларса, һәјатын јаранма тарихи бир о гәдәр узаг дөврләрә ҝедиб чыхыр. Буна ҝөрә дә һәмин мәсәлә елмә мә᾽лум олмајан бир чох анлашылмазлыгларын јаранмасына сәбәб олмушдур. Јер үзүндә инсанларын јаранмасындан елә дә бөјүк бир мүддәт кечмәмишдир вә һәмин заман фасиләси Јер габығы вә онда һәјатын башланмасы илә мүгајисәдә чох әһәмијјәтсиз ҝөрүнүр. Археологларын јералты газынтылар заманы әлдә етдији әшјалар үзәриндә апарылан тәдгигатлар нәтиҹәсиндә мүхтәлиф дөврләрдә јашамыш инсанлар һагда диггәтәлајиг мә᾽луматларын өјрәнилмәсинә бахмајараг, һәлә дә гәдим инсанларын һәјат вә јашајышларынын мүхтәлиф просесләри һагда ајдын мә᾽луматлар әлдә едилмәјиб. Онлар өз елми ахтарышларына әсасән, гәдим тарихи мүхтәлиф дөврләрә бөлмүшләр. Инсан даш дөврүндә аҹындан өлмәмәк вә һәјатыны давам етдирмәкдән өтрү даш вә ағаҹ кими садә аләтләр васитәси илә ов едир, вәһши вә јыртыҹы һејванларын тәһлүкәсиндән горунмаг үчүн мағаралара пәнаһ апарырды. О, јалныз овчулугла мәшғул олур, бүтүн исте᾽дад вә баҹарығыны бу ишә сәрф едир, ибтидаи шәкилдә чәкиҹ вә низә уҹлуглары дүзәлдирди. Инсанын һәјаты мүнтәзәм олараг мүхтәлиф тәһлүкәләрлә гаршылашыр вә о, гаранлыгдан даһа чох әзијјәт чәкирди. Мәһз бу дөврдә од галамағы өјрәнәрәк, онунла јемәк биширир вә ҝеҹә гаранлығында ишыг әлдә едирди. Бу минвалла нечә-нечә әсрләр өтүб кечир вә гәдим даш дөврү сона јетир. Инсан өвладынын јени даш дөврүнә дахил олмасы, онун јашајышынын мүхтәлиф саһәләриндә дәјишикликләр баш вермәси илә характеризә едилир. Јашајыш васитәләри вә әмәк аләтләринин һәлә дә дашдан ибарәт олмасына бахмајараг, онлар бу дөврдә әввәлкиләрлә мүгајисәдә даһа инкишаф етмиш формада олурду. Онлар даш вә ағаҹдан өзләри үчүн кичик евләр дүзәлдир, ҝүнәш вә од васитәсилә бишмиш палчыгдан габлар һазырлајыр, әкин әкмәји вә һејванлары әһилләшдирмәји өјрәнирди. Ағаҹ вә биткиләрдән бә᾽зиләринә гуллуг едир, онлардан гидаланмаг вә ја ох-каман дүзәлтмәк үчүн истифадә едирдиләр. Беләликлә, тәдриҹән даш дөврү архада галды вә мис дөврү башланды. Бу дөврдә инсан һәјаты вә мәдәнијјәтинин јени мәрһәләси формалашмаға башлады. Артыг о, тәкҹә гарныны дојурмаг үчүн чалышан бир ҹанлы дејилди. Мүхтәлиф һадисәләр ону «гарнындан» даһа узаглара диггәт јетирмәјә вадар едир, әтраф мүһит һагда дүшүнмәк мәҹбуријјәтиндә гојур вә тәбиәтлә мүбаризә исә гәләбәләринин сајыны артырмаға сәбәб олурду. Буна ҝөрә дә онун еһтијаҹ вә истәк даирәси ҝетдикҹә ҝенишләнирди. Нәһајәт, һәјат уғрунда мүбаризә апаран инсан, тәбиәтин ҝөзүнүн ичинә дик бахараг өзү үчүн мүәјјән бир јол сечди вә бу просес хүсуси бир мәдәнијјәтин јаранмасы илә нәтиҹәләнди; ҹәһаләт вә наданлығын һөкм сүрдүјү бир шәраитдә, елм вә билик јолуну тапмаға чалышды. Инсаны диҝәр ҹанлылардан фәргләндирән әсас хүсусијјәт онун ағыл вә идрака малик олмасыдыр. Инсан, ағылы өз дахилиндә һәрәкәтвериҹи бир гүввә кими һисс едирди вә бу да ону инкишаф вә јениликләрә доғру чәкирди. Атдығы һәр бир аддымдан сонра, дахилиндә мүәјјән бир раһатсызлыг вә јени шејләр өјрәнмәк һисси баш галдырырды. Тарихи һадисәләрин јаранмасына сәбәб олан вә инсанын јашајыш тәрзини дәјишдирән һәмин шеј, вәсф олунмасы гејри-мүмкүн сајылан «инсан ағлы»дыр. Инсан бу «верҝинин» ишығында әшјалары диггәтлә мүшаһидә едир, онлар һаггында дүшүнәрәк тәҹрүбәләр апарыр, мә᾽луматларыны бејин адланан һејрәтамиз бир јаддаш «анбарында» топлајыр вә һадисәләрлә гаршылашан заман бунлардан истифадә едирди. Бәшәр өвлады ерамыздан дөрд мин ил әввәл, мәдәнијјәтин мүхтәлиф саһәләрини инкишаф етдирәрәк әлифба вә јазы, сәнәткарлыг вә тиҹарәтдә мүһүм наилијјәтләр әлдә етмишдир. Һејкәлтарашлыг вә ме᾽марлыгла мәшғул олмуш, әмәк аләтләри дүзәлтмәк үчүн мис вә дәмирдән истифадә етмәјә башламышдыр. Һәмин дөврдә бөјүк бир дин мејдана чыхмыш, Бабил өлкәсиндә һәзрәт Ибраһим (ә) зүһур етмиш вә Аллаһ-таала да о өлкә ҹәмијјәтинин рәһбәрлијини онун өһдәсинә гојмушду. Ибраһим (ә) мөвҹуд вәзијјәтлә мүбаризәјә галхараг, пејғәмбәрлик вәзифәсинин иҹрасына башлады; хүрафи әгидә вә фикирләрә гаршы вурушду. Һәмин әгидә саһибләри она гаршы ҹидди мүгавимәт ҝөстәрдиләр. Бунларын ән ҝүҹлүсү исә Нәмруд иди ки, Ибраһимин (ә) тәблиғатыны өзү үчүн бөјүк тәһлүкә һесаб едирди. Она ҝөрә дә, Нәмруд бүтүн гүдрәтини сәфәрбәр едиб пејғәмбәрә гаршы чыхмаға башлады. Амма һәзрәт Ибраһим (ә) Аллаһпәрәстлик вә Төвһид тәблиғатыны һабелә, зүлмкарлар әлејһинә мүбаризәсини гәтијјәтлә давам етдирәрәк, Нәмруду мәғлуб етди. Узун сүрән сәфәрдән сонра Һиҹаз өлкәсинә дахил олуб, өвлады Исмаилин (ә) көмәклији илә Төвһид евинин (Кә᾽бәнин) бинасыны гојду.