33%

مقدمه‌

نویسنده این سفرنامه میرزا محمود خان مدیر الدوله وزیر لشکر برادر میرزا احمد خان مشیر السلطنه است که فرد اخیر از رجال مشهور دولت قاجاری، وزیر داخله، عدلیه و مالیه بود. اما نویسنده ما سالها در آذربایجان مشغول کار بوده و از این حیث مورد اعتماد مظفرالدین شاه بوده است. در تهران از همان سال ۱۳۱۴ که سال نخست سلطنت مظفرالدین شاه است تولیت آستانه قدس رضوی به وی سپرده شده و بعدها وزیر لشکر شده است.

آنچه در ذیل در باره وی خواهد آمد تقریبا همه برگرفته از مرآت الوقایع مظفری است که اشارات قابل توجهی به وی از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۲ دارد. بر اساس نخستین اطلاع موجود در این کتاب، مدیر الدوله در ذی حجه سال ۱۳۱۴ تولیت آستان مقدسه شده است. ملک المورخین نوشته است: جناب میرزا محمود خان مدیر الدوله که از وزرای دیندار و خداترس و درست و امین و خیر خواه ملت و دولت است به تولیت آستانه مقدسه رضویه سلام الله علی ساکنها مفتخر شد(مرآت الوقایع:(چاپ میراث مکتوب، ۱۳۸۶) ص ۸۵). همو نوشته است: در ماه جمادی الثانیه ۱۳۱۵ جناب میرزا محمود خان مدیر الدوله متولی باشی آستان مقدس که از وزرای دیندار وخداترس مملکت ایران است، خدماتی شایان به تولیت جلیله نموده از جمله مبالغی آستانه مقدسه قرض پیدا کرده بود. مدیر الدوله خرج را با دخل برابر کرده گفتند مدیر الدوله در آن سال دوازده هزار تومان حق التولیه خود را تقدیم مخارجات آستانه متبرکه نمود(مرآت: ۱۲۶).

بنا به نوشته ملک المورخین وی در عشر سوم صفر ۱۳۱۸ ق به وزارت کشور منسوب شده و این به پیشنهاد اتابک اعظم بوده است(مرآت الوقایع: ۵۷۸).

از مقدمه همین سفرنامه بر می‌آید که وی در هنگام آغاز سفر وزیر لشکر بوده است اما شگفت آن است که عبدالحسین خان ملک المورخین نوشته است: در شهر اول ذی حجه ۱۳۲۲ مدیر الدوله وزیر لشکر از وزارت لشکر معزول شد. با این که میان نوکرهای شاه مرد درست و دیندار و خدا ترس می‌باشد و هیچ خلافی هم از او سر نزده(مرآت الوقایع: ۷۴۰). این تاریخ، درست زمانی که است مدیر الدوله در حج بسر می‌برد. بنابرین باید اشتباهی برای ملک المورخین رخ داده باشد. بسا این مربوط به سال بعد باشد. همو در وقایع سال ۱۳۲۰ نوشته است: در عشر آخر رمضان پس از آن که امین الدوله از وزارت وظایف و اوقاف استعفا کرد شاه شغل او را به حاجی مدیر الدوله داد(مرآت الوقایع: ۷۸۲).

نویسنده در این سفرنامه، از پسرش ثقه السلطنه یاد کرده و ملک المورخین هم ذیل رخدادهای سال ۱۳۲۰ نوشته است: ثقه السلطنه بن حاجی مدیر الدوله وزیر وظایف واوقاف به نیابت وظایف و اوقاف و استیفای وظایف سربلند شد(مرآت الوقایع: ۹۰۸). شاید پسر دیگر او مشیر نظام باشد که باز به نوشته ملک المورخین در عشر دوم ذی قعده ۱۳۱۷ لشکر نویس باشی آذربایجان شده است.(مرآت: ۴۹۶). اعزاز الدوله هم فرزند دیگر او بوده که در پایان با اشاره به مستقبلین از او یاد کرده است.

بدین ترتیب آشکار شود که نویسنده از چهره‌های برجسته پایتخت بوده است. خود افزون بر اشاراتی که در ابتدای سفرنامه و انتها در دید و بازدید علما و سیاسیون مهم پایتخت از جمله شیخ فضل الله نوری از خود دارد، نامه ای هم از مظفرالدین شاه در پایان سفرنامه در باره سوغاتی که برای فرستاده آورده است. در این یادداشت شاه چنین می‌نویسد:

مدیر الدوله! عریضه شما را ملاحظه نمودیم. ان شاءالله حج شما قبول و دعاهایی که می دانم قبلا به ما کرده‌اید مقبول است. حقیقتاً جای شما در این مدت در حضور خالی بود. ثقه السلطنه و اعزاز الدوله در غیاب شما خوب خدمت می کردند. کمال رضایت را از خدمات آنها داریم. به شما هم کمال التفات را داریم. اشیایی که به رسم سوغات فرستاده بود رسید. بسیار مستحسن و پسندیده افتاد. شهر صفر المظفر ۱۳۲۲