حیا ، خودْتنظیمیِ بدون ترس و طمع
ویژگی‌ای که رکن نظارت به حیا می‌دهد ، آن است که آن را به خودْتنظیمی 1 - ر ک : بحار الأنوار ، ج 71 ، ص 184 ؛ الدرّ المنثور ، ج 6 ، ص 213 ؛ کنز العمّال ، ج 4 ، ص 315 (ح 10674) 2 - سنن الترمذی ، ج 5 ، ص 112 (ح 2800) ؛ الدرّ المنثور ، ج 6 ، ص 213 3 - شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج 20 ، ص 265 4 - ر ک : الکافی ، ج 2 ، ص 68 ؛ ثواب الأعمال ، ص 147 ؛ بحار الأنوار ، ج 70 ، ص 355 و 386 و ج 78 ، ص 92 بدون ترس و طمع ، تبدیل می‌کند حیا در زمره مهارکننده‌ها و تنظیم کننده‌هاست و آنچه آن را برجسته‌تر از دیگر کنترل کننده‌ها می‌سازد ، این است که این کنترل و تنظیم خود ، نه بر پایه ترس است و نه بر پایه طمع گاهی انسان بر اساس ترس عمل می‌کند و رفتار خود را طوری تنظیم می‌کند که از منبع تهدید ، دور شود در این فرض ، خطری در آینده وجود دارد که تحت شرایطی ممکن است به فرد ، اصابت کند و او را نابود سازد نگرانی از اصابت این خطر ، موجب برانگیختگی ترس می‌شود 1 و کسی که از چیزی بترسد ، از آن فرار می‌کند 2 بنا بر این ، فرد ممکن است با توجّه به تهدیدات آینده بترسد و موضعی اتّخاذ کند و رفتاری را در پیش گیرد تا خود را از منبع تهدید ، دور سازد بنا بر این ، ترس به انسان کمک می‌کند تا خود را مهار و رفتار خود را طبق قانون ، تنظیم کند صحبت از جهنّم ، عذاب قبر ، قیامت و کیفر گناه ، همه در همین راستا قرار می‌گیرند و همچنین گاهی ممکن است که طمع ، مبنای عمل انسان قرار گیرد در این حالت ، فرد سعی می‌کند برای به دست آوردن پاداش‌های وعده داده شده ، روش و منش خود را طبق قانون تنظیم کند وعده پاداش ، طمع برخی را برمی‌انگیزد و هر کس به چیزی دل ببندد ، به سوی آن روان می‌شود 3 و به گونه‌ای عمل می‌کند که پاداش مورد نظر را به چنگ آورد بنا بر این ، طمع ، عامل دیگری است که به انسان کمک می‌کند تا رفتار خود را تنظیم و نفس خود را مهار نماید به همین جهت ، در فرهنگ ادیان ، صحبت از بهشت و پاداش‌های الهی و ویژگی‌های 1 - امام علی علیه‌السلام می‌فرماید : «الخوف مجاهدة الأمر المخوف قبل وقوعه ؛ ترس ، درگیر شدن با موضوع ترس ، پیش از وقوع آن است» (شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج 20 ، ص 285 ، ح 267) 2 - امام علی علیه‌السلاممی‌فرماید : «من خاف شیئا هرب منه ؛ هر کس از چیزی بترسد از آن دوری می‌کند» (بحارالأنوار ، ج 78 ، ص 51 همچنین ، ر ک : الکافی ، ج 2 ، ص 68 ؛ تحف العقول ، ص 362) 3 - امام علی علیه‌السلام فرموده است : «من رجا شیئا طلبه ؛ هر کس به چیزی امید داشته باشد ، آن را طلب می‌کند» (الکافی ، ج 2 ، ص 68 ؛ تحف العقول ، ص 362) نعمت‌های وعده داده شده به میان آمده است خودتنظیمی از نوع اوّل را می‌توان تنظیم از نوع «بردگی» 1 نامید و خودتنظیمی از نوع دوم را تنظیم از نوع «سوداگری» 2 نوع دیگری از خودتنظیمی است که نه بر پایه ترس است و نه بر پایه طمع ؛ بلکه بر پایه کرامت نفس و تکریم و تجلیل خداوند و رعایت حرمت اوست این خودتنظیمی ، «حیا» نام دارد در این نوع از مدیریت نفس ، هم محبّت وجود دارد ، و هم احترام و تکریم ، و هم کرامت نفس ؛ و لذا برتر از دو نوع دیگر است در حیا ، فرد از اسارت طمع و ترس ، رهاست و لذا می‌توان آن را تنظیم از نوع «آزادگی» 3 نامید در این جا یک چیزْ مهم است و آن ، رعایت جلالت و عظمت و حرمت فرد ناظر است در تاریخ آمده که امام علی علیه‌السلامبه جهت جلالت مقام رسول خدا ، از ایشان حیا می‌کرد 4 پس حیا ، یعنی رعایت جلال و حرمت فرد ناظر در مقابل ، بی‌حیایی ، یعنی شکستن حرمت ناظر به همین جهت ، در برخی روایات آمده که شرم نکردن از خدا ، یعنی خوار دانستن او 5 خلاصه سخنْ این که : حیا ، صفتی است بر مبنای تکریم و احترام که بر دیگر محرّک‌های خودتنظیمی (از قبیل ترس و طمع) برتری دارد حیا ، تربیت بدون ترس و طمع است و این ، مرهون «وجود نظارت» ، «درک نظارت موجود» و «تکریم ناظر» است 1 - امام صادق علیه‌السلاممی‌فرماید : «قوم عبدوا اللّه عزوجل خوفا فتلک عبادة العبید ؛ گروهی خداوند عزوجل را به خاطر ترس عبادت می‌کنند که این ، عبادت بردگان است» (الکافی ، ج 2 ، ص 84 ؛ بحار الأنوار ، ج 70 ، ص 25) 2 - امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید : «قوم عبدوا اللّه ـ تبارک وتعالی ـ لطلب الثواب ، فتلک عبادة الاُجراء ؛ گروهی خداوند تبارک و تعالی را به خاطر کسب پاداش ، عبادت می‌کنند که این ، عبادت مزدوران است» (همان جا) 3 - ر ک : الکافی ، ج 2 ، ص 84 ؛ بحار الأنوار ، ج 70 ، ص 255 4 - ر ک : شرح الأخبار ، ج 2 ، ص 355 5 - ر ک : الکافی ، ج 2 ، ص 68 ؛ بحار الأنوار ، ج 78 ، ص 92 . 4