۱۱۰ سرمشق از سخنان حضرت على (عليه السلام)
مؤلّف حضرت آية الله العظمى مكارم شيرازى
پيشگفتار
اخلاق در حوزه هاى علميّه
نظام درسى و پرورشى حوزه هاى علميّه، ويژگى ها و امتيازات خاصّى دارد، كه آن را از تمام نظام هاى درسى ممتاز مى كند! از جمله اين امتيازات، درس هاى اخلاق است كه در حوزه هاى علميّه به آن اهتمام ورزيده مى شود. اساتيد محترم سعى مى كنند در كنار تعليم علوم مختلف به طلاّب و دانشجويان خود، روح آنان را نيز پرورش دهند و به رشد صفات شايسته اخلاقى آن ها كمك نموده و صفات ناشايست اخلاقى، مخصوصاً صفاتى كه بر اثر تعليم و فراگيرى علم به وجود مى آيد، را ريشه كن نمايند.
درس هاى اخلاق، و مجالس انسان سازى، در حوزه هاى علميّه به دو صورت برگزار مى شود:
الف) نخست درس هاى اخلاق مستقلّ، كه معمولا در يكى از شب ها، يا روزهاى پايانى هفته، توسطّ يكى از علماى بزرگ و متخلّق به اصول اخلاقى اداره مى شود و استاد با استفاده از كوله بار تجربه، به بيان آيات، روايات و داستان هاى اخلاقى مى پردازد و روح طالبان علم و دانش را صيقل مى دهد.
ب) قسم دوم درس هاى اخلاق غير مستقل است كه در آخرين روز درسى هفته و در انتهاى درس انجام مى شود. در اين جلسات، استاد با بيان روايتى اخلاقى، كام تشنگان معارف الهى را با جرعه هايى از كوثر قرآن و آل محمّد (عليهم السلام)سيراب مى كند و آن ها را، حدّاقل تا يك هفته، در مقابل انحرافات اخلاقى بيمه مى نمايد.
مجموعه حاضر
اين نوشتار، حاصل تعدادى از درس هاى اخلاقِ استاد بزرگوار، معلّم اخلاق، عالِم عامِل، حضرت آية الله العظمى مكارم شيرازى مدّ ظلّه العالى مى باشد، و از آن جا كه معظّم له مطالب مهمّ اخلاقى را در ذيل روايات مذكور با زبانى ساده و رسا ـ كه از هنرهاى بزرگ ايشان است ـ بيان كرده اند و براى عموم مردم قابل فهم و استفاده است، مجموعه حاضر به شكل كنونى گردآورى شد، تا ان شاءالله خوانندگان محترم با مطالعه و سپس عمل به مضامين آن، به رشد اخلاقى خود كمك كنند.
امتيازات درس اخلاق معظّم له
هر چند درس هاى اخلاق در حوزه هاى علميّه، مخصوصاً از نوع دوم آن، توسّط اساتيد متعدّدى بيان مى شود، ولى درس اخلاق معظّم له ويژگى هاى خاصّى دارد و شايد به همين جهت روزهاى چهارشنبه، كه استاد معظّم به وعظ و ارشاد طلاّب عزيز مى پردازد، تعداد بيش ترى در جلسه درس حاضر مى شوند. مهم ترين ويژگى هاى درس اخلاق معظّم له به شرح زير است:
١ـ معمولا مباحث اخلاقى روز چهارشنبه در پايان درس ها گفته مى شود، ولى استاد معظّم مباحث اخلاقى را در ابتداى درس مطرح نموده، سپس به ادامه درس مى پردازند; بدون شك چنين روشى مؤثّرتر است.
٢ـ مدّت درس هاى اخلاق، از نوع دوم، كم است; يعنى اساتيد محترم معمولا چند دقيقه اى بيش تر به سفارشات اخلاقى در انتهاى درس نمى پردازند; ولى استاد معظّم، نصف و گاهى ٣ ٢ وقت درس را به تذكّرات اخلاقى اختصاص مى دهند.
٣ـ استاد عاليقدر، كه نظم ايشان زبانزد خاصّ و عام است و به عنوان اسوه و الگوى نظم شناخته شده اند، در بحث هاى اخلاقى نيز نظم و ترتيب را مراعات مى كنند و معمولا بحث هاى اخلاقى معظّم له از نظم خاصّ موضوعى، يا ترتيبى برخوردار است، بدين جهت يك سال كلمات قصار حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) از تحف العقول را مطرح نمودند، سال ديگر بحث تقوى را از زاويه هاى مختلف پيگيرى كردند، و در سال على بن ابى طالب (عليه السلام)، كلمات قصار مولى اميرمؤمنان (عليه السلام) را موضوع بحث هاى اخلاقى خويش قرار دادند.
٤ـ در لابلاى بحث هاى اخلاقى، مسايل مهمّ سياسى روز نيز مدّ نظر آن حضرت بوده و در هر جلسه در صورت لزوم دقايق پايانى را به تذكّر، تحليل و بيان مسايل مهمّ سياسى آن هفته مى پردازند.
٥ـ در مباحث اخلاقى فقط به پيام اخلاقى آيه يا روايت اكتفا نمى نمودند، بلكه اگر سؤال و شبهه اى، يا تضاد ظاهرى با ساير آيات و روايات به نظر مى رسيد، دقيق و موشكافانه آن را مطرح و حلاّجى مى كردند.
١١٠ سخن از امير سخن
از آن جا كه در سال اميرمؤمنان (عليه السلام)، سال ١٣٧٩، تصميم به گردآورى اين مجموعه گرفته شد، به تناسب اين سال مبارك، يكصد و ده حديث از روايت هاى اخلاقى امير المؤمنين (عليه السلام) كه در جلسات اخلاقى استاد معظّم حضرت آية الله العظمى مكارم شيرازى مدّ ظلّه مطرح شده بود و معظّم له بحث هاى آموزنده و شيرينى پيرامون آن طرح كرده بودند، گردآورى شد. و پس از تحقيق در منابع آن و حذف قسمتى از مكرّرات و شرح بعضى از نقاط مجمل و اضافه كردن پاورقى هاى لازم و انجام كارهاى لازم ديگر، به شكل كنونى در اختيار شما خوانندگان عزيز قرار مى گيرد.
در اين جا لازم مى دانم از تمام عزيزانى كه در مراحل مختلف مرا يارى كرده اند صميمانه قدردانى و تشكّر كنم و از خداوند متعال توفيق تخلّق به صفات شايسته اخلاقى و شست و شوى صفات زشت را براى همگان بخواهم. آمين يا ربّ العالمين.
رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ
١ - آغاز همه كارها به نام خدا
قال على (عليه السلام):
«كُلُّ اَمْر ذى بال لَمْ يُذْكَرْ فيهِ اسْمُ اللهِ فَهُوَ اَبْتَرُ»;
«هر كار داراى اهميّتى كه بدون ياد خدا آغاز گردد، به سرانجام نمى رسد»(١).
شرح و تفسير
ياد خداوند در تمام اعمال و گفتار انسان مؤثّر است و غفلت از آن نتيجه منفى دارد. بر اين اساس در اين روايت شريف توصيه به ذكر نام الله در هر كارى شده است و روشن است كه منظور از بردن نام خدا و آغاز هر كارى به نام او، فقط گفتن بسم الله نيست، بلكه هدف اين است كه خداوند در تمام اعمال ما حضور داشته باشد، بدين جهت در اين روايت، بر خلاف روايات مشابه، به جاى «لَمْ يُبْدَأْ»(٢) جمله «لَمْ يُذْكَرْ» آمده است. كه نه تنها در شروع كار، بلكه در ادامه كار هم ذكر الله لازم است.
چگونه خدا را ياد كنيم؟
«ذكر الله» و به ياد خالق و آفريدگار جهان هستى بودن انواعى دارد، برترين آن اين است كه انسان بداند او وجودى است وابسته، كه بدون تكيه بر خداوند، حتّى براى يك لحظه، نمى تواند به زندگى خود ادامه دهد. وابستگى ما انسان ها، بلكه تمام موجودات جهان هستى به خداوند متعال، مانند وابستگى نور چراغ ها به منبع انرژى است كه در ابتدا و ادامه نياز به آن منبع دارد. اگر انسان به اين مرحله از ياد خدا برسد و از آن غفلت نكند، بدون شك متحوّل و دگرگون مى گردد و ديگر به هيچ كس جز خدا تكيه نمى كند و امكان ندارد كه آلوده به گناه شود; زيرا چنين انسانى همواره خويش را در محضر خدا مى بيند و تمام نعمت ها و در يك جمله هستى اش را از ناحيه او مى داند و روشن است كه چنين انسانى هرگز گرفتار معصيت نمى شود. گناهان در لحظه هايى رخ مى دهد كه انسان از خدا غافل مى شود(٣). انسانى كه دائماً به ياد اوست گناه نخواهد كرد.
_____________
١. بحار الانوار، جلد ٧٣، و جلد ٨٩، .
٢. جامع الصغير، جلد ٢، ، حديث ٦٢٨٤.
٣. مباحث مختلف مربوط به غفلت; از جمله عوامل غفلت، عواقب شوم غفلت، نشانه هاى غفلت، راه هاى زدودن غفلت، غفلت مثبت و منفى و ديگر مباحث مربوطه را در كتاب اخلاق در قرآن، جلد دوم، به بعد، مطالعه فرماييد.