حضور دیگر ، حضور حجّت‌های الهی است همان گونه که در جای خود بحث شد ، 2 حجّت‌های الهی نیز بر تمام رفتارهای انسان نظارت دارند و از آنها آگاه می‌شوند اگر این حقیقت به خوبی شناخته شود و اگر مقام باعظمت حجّت‌های الهی ـ آن چنان که شایسته است ـ درک شود ، به هنگام نیاز (یعنی به وقت خلوت) می‌توان با فراخوانی این حقیقت ، خلوت را به محضر حجّت‌های الهی تبدیل کرد که حتّی می‌تواند قوی‌تر و مؤثّرتر از حضور مردم باشد البتّه توجّه ما ، موجب حضور حجّت‌های الهی نمی‌شود ؛ چرا که حجّت‌های الهی همواره حضور دارند ؛ بلکه توجّه به حضور آنان ، تصوّر ما را از موقعیت موجود ، تصحیح می‌کند شبیه این است که انسان ، وقتی چشم خود را باز می‌کند ، آنچه را که نمی‌دیده ، می‌بیند ، نه این که آنچه را نبوده ، هست کند همان گونه که چشم باز کردن به معنای «هست کردن نیست‌ها» نیست ، بلکه به معنای «دیدن هست‌ها»ست ، توجّه به حضور حجّت‌های الهی نیز به معنای «هست کردن حضور آنان» نیست ؛ بلکه به معنای «درک حضور آنان» است اگر این حضور دائمی درک شود ، دیگر خلوتی باقی نمی‌ماند تا به گناه ، آلوده شود کسانی خلوت را محلّ امن گناه می‌دانند که به حضور و نظارت حجّت‌های الهی باور ندارند امام سجّاد علیه‌السلام ، حکایتی را نقل می‌کند که نشان می‌دهد توجّه نداشتن به 1 - همان ، ح 9341 ؛ عیون الحکم والمواعظ ، ص 472 (ح 8658) 2 - ر ک : بخش اول ، فصل سوم : ناظرها و انواع نظارت حضور حجّت‌های الهی ، چگونه ممکن است تنهایی انسان را آلوده کند و توجّه به حضور حجّت‌های الهی ، چگونه ممکن است از راه برانگیختن حیا ، موجب ایمنی خلوت انسان شود یکی از رفتارهای ناشایست زمان جاهلیت ، «خودْارضایی» در خلوت بوده است امام سجّاد علیه‌السلام می‌فرماید : عرب بادیه نشینی به سوی مدینه حرکت کرد هنگامی که نزدیک مدینه رسید ، استمنا کرد و بر امام حسین علیه‌السلام وارد شد امام حسین علیه‌السلام به وی فرمود : «ای اعرابی ! آیا شرم نمی‌کنی ؟! آیا در حالی که جُنُب هستی بر امام خود وارد می‌شوی ؟!» سپس به وی فرمود : «شما گروه عرب ، هر گاه خلوت می‌کنید ، استمنا می‌کنید» 1
کسی که در موقعیت خلوت قرار گرفته ، ممکن است فشار غریزه جنسی ، او را به سمت خودْارضایی سوق دهد گذشته از این که این انحراف جنسی چه پیامدهای زیانباری دارد ، خود انجام دادن این کار در حضور حجّت‌های الهی ، شرم آور است و لذا توجّه به این حضور و نظارت ، می‌تواند بازدارنده و ایمنی‌بخش باشد البته ناگفته پیداست که خودْارضایی ، تنها یک نمونه است هر رفتار ناشایستی که در خلوت انجام شود ، از نظر حجّت‌های الهی دور نیست و آنان ، شاهد و ناظران آن‌اند پس به طور کلّی ، یکی از عوامل ایمن‌ساز خلوت ، توجّه به حضور و نظارت حجّت‌های الهی است بدون شک ، اگر حضور حجّت‌های الهی درک شود ، بازدارندگی آن به مراتب بیش از حضور مردم و حتّی حضور فرشتگان خواهد بود یکی از نیازهای درک این حقیقت ، آشنایی با مباحث امام‌شناسی و امامت‌شناسی است برای آن که حضور حجّت‌های الهی شرم برانگیز شود ، باید - الخرائج والجرائح ، ج 1 ، ص 246 ، ح 2 ؛ بحار الأنوار ، ج 81 ، ص 59 . نسبت به آنان معرفت حاصل شود البته این کار باید پیش از ایجاد شدن موقعیت خلوت انجام شود تا هنگام نیاز ، فراخوانی گردد و خلوت را به حضور ، تبدیل سازد و یا به تعبیر بهتر ، حضور و نظارت حجّت‌های الهی را نمایان سازد .
حضور دیگری که توجّه به آن یا توجّه دادن دیگران به آن ، مایه مصونیت خلوت انسان می‌گردد ، حضور فرشتگان و مراقبت دائمی آنان از رفتار انسان‌هاست اساسا فلسفه وجودی فرشتگانِ ناظر ، این است که توجّه به آنان ، انسان را از گناه و زشتی باز دارد فرشتگان ، انواع مختلفی دارند یک قِسم آنان ، فرشتگان ناظرند که مأمور ثبت رفتار انسان‌اند امام صادق علیه‌السلاممی‌فرماید که فلسفه وجودی این گروه از فرشتگان ، این است که مردم با توجّه کردن به حضور دائمی آنان ، بدانند که در هیچ مکانی و در هیچ زمانی تنها نیستند 1 جالبْ این است که این گروه ، از فرشتگان معمولی نیستند ؛ بلکه از آنان با عنوان «فرشتگان گرامی (ملائکة کِرام)» یاد شده است همین ویژگی ، در برانگیختن حیا مؤثّر است ممکن است انسان از افراد معمولی و حقیر ، شرم نکند ؛ ولی اگر ناظر ، فردی کریم و شریف باشد ، موجب حیا می‌شود به همین جهت ، فرشتگانی هم که ناظر انسان هستند ، فرشتگانی گرامی و بزرگوارند توجّه به حضور فرشتگان و توجّه به کرامت و بزرگواری آنان ، می‌تواند شرم را در انسان برانگیزد و او را از گناه باز دارد معصومان علیهم‌السلامگاهی برای ایمن ساختن خلوت‌ها ، از همین روش ، یعنی «توجّه‌دهی به حضور فرشتگان» استفاده می‌کرده‌اند برای مثال ، امام صادق علیه‌السلامخطاب به فردی می‌فرماید : اِعلَم أنَّ مَعَکَ مَلَکا کَریما مُوَکَّلاً بِکَ یَحفَظُ عَلَیکَ ماتَفعَلُ ویَطَّلِعُ عَلی سِرِّکَ الَّذی تُخفیهِ مِنَ النّاسِ فَاستَحیِ . 2 1 - ر ک : الاحتجاج ، ج 2 ، ص 242 ؛ بحار الأنوار ، ج 5 ، ص 323 2 - تفسیر العیاشی ، ج 2 ، ص 163 . بدان که همراه تو فرشته مکرّمی است که مأمور بر توست ؛ آنچه را انجام می‌دهی ، ثبت می‌کند و بر نهان تو که آن را از مردم مخفی می‌سازی ، مطلّع است پس شرم کن .
یکی از آسیب‌های خلوت ، عریان شدن است چنین به نظر می‌رسد که در جاهلیت ، این رفتار ، شیوع داشته است و لذا می‌توان آن را «رفتار جاهلی» دانست رسول خدا برای ریشه‌کن کردن این ناهنجاری ، مردم را به حضور فرشتگان و همراهی همیشگی آنها با انسان توجّه می‌داد در روایتی از آن حضرت آمده که فرمود : إنَّ اللّه‌َ یَنهاکُم عَنِ التَّعَرّی ، فَاستَحیوا مِنَ المَلائِکَةِ الَّذینَ مَعَکُمُ الکِرامِ الکاتِبینَ . 1 خداوند ، شما را از عریان شدن بازداشته است پس شرم کنید از فرشتگانی که همراه شما هستند ؛ همانان که کریم و نویسنده ( ی اعمال)اند و در سخن دیگری فرموده است : إیّاکُم وَالتَّعَرّی فَإِنَّ مَعَکُم مَن لایُفارِقُکُم إلاّ عِندَ الغائِطِ وحینَ یُفضِی الرَّجُلُ إلی أهلِهِ ، فَاستَحیوهُم وأکرِموهُم 2 از عریان شدن بپرهیزید ؛ چرا که همراه شما کسانی هستند که از شما جدا نمی‌شوند ، مگر هنگام قضای حاجت و خلوت کردن با همسر پس ، از آنها شرم کرده ، آنان را تکریم کنید .
همان گونه که پیش از این بحث شد ، حیا ، تکریم ناظر نیز هست 3 و به همین دلیل ، رسول خدا از مردم خواسته که با رفتار زشت خود ، حرمت فرشتگان ناظر را نشکنند و احترام آنان را نگه دارند مسئله عریان شدن ، فقط یک نمونه است هر رفتار ناهنجاری را که در 1 - الدرّ المنثور ، ج 6 ، ص 223 نیز ، ر .ک : کنز العمّال ، ج9 ، ص384 (ح 26591) 2 - سنن الترمذی ، ج 5 ، ص 104 (ح 2800) 3 - ر ک : بخش اوّل ، فصل دوم : ماهیت حیا خلوت انجام می‌شود ، می‌توان از این طریق ، بازداری کرد مهمْ این است که نظارت فرشتگان درک شود و به عظمت مقام و منزلت آنان ، توجّه گردد و اهمّیت نظارت آنان نیز دانسته شود رسوا شدن نزد چنین فرشتگان بزرگواری و رسوا شدن در قیامت به واسطه شهادت این فرشتگان محترم ، چیزهایی هستند که شرم را برمی انگیزند و بلکه توجّه به آن ، ممکن است آه انسان را بلند کند برای نمونه ، امام سجّاد علیه‌السلام در نیایش خویش می‌فرماید : آه ! وانَفساه مِن مَلائِکَةٍ تَشهَدُ عَلَیَّ غَدا ! 1 آه از فرشتگانی که فردا علیه من شهادت می‌دهند !
بنا بر این ، باید در مسئله فرشتگان ناظر و نظارت فرشتگان ، قدری تأمّل کرد به نظر می‌رسد این بخش از نظارت ، چندان مورد توجّه مردم نیست و اهمّیت لازم بدان داده نمی‌شود ؛ نه به خود فرشتگان اهمّیت داده شده ، و نه مقام و منزلتشان ـ آن چنان که هست ـ درک می‌شود ، و نه به نظارت آنان و نقشی که این نظارت دارد ، اهمّیت داده می‌شود به همین جهت ، این مسئله ، نیازمند توجّه بیشتری است لازم است پیش از موقع نیاز ، شناخت انسان نسبت به این مسئله تقویت شود و ابعاد مختلف آن مورد توجّه قرار گیرد و به یک حقیقت تثبیت شده در نهاد انسان ، تبدیل گردد تا این حقیقت به هنگام نیاز ، فراخوانی شود و خلوت انسان را به محضر فرشتگان تبدیل کند و بدین سان ، آن را از آلودگی گناه پاس دارد .