پس از آن كه فرشتگان به جهل و عجز خود و نيز به عدم شايستگى خود براى مقام خلافت پى بردند براى اين كه به دانايى آدم و شايستگى وى نيز پى ببردند، خداى سبحان به آدم فرمود: فرشتگان را از اسماى حقايق عالم، باخبر ساز!.
تعبير به انبأ با اين كه در مورد آدم تعبير به تعليم شده بود، نشانه آن است كه آنچه از طريق انباى آدم براى فرشتگان حاصل مى شود غير از آن چيزى است كه پس از تعليم خداوند براى آدم به وجود آمد؛ آنچه به آدم داده شد علم و دريافت حقيقت اشيا بود، ولى آنچه براى فرشتگان حاصل شد صرفا نبا و گزارشى از اشياست.
اضافه غيب به السموات اضافه لام است، نه من و لازمه اش اين است كه اين غيب (كه همان اسمأ است ) خارج و غايب از آسمان و زمين باشد، نه از جنس آن و جزئى از آن (خواه جزئى از باطن آن باشد يا جزئى از ظاهر آن ). چنان كه جمله و اعلم ما تبدون... ناظر به غيب نسبى و هشدار به تساوى آشكار و نهان فرشتگان براى خداوند است.
مراد از ما تبدون همان است كه فرشتگان در ضمن اتجعل فيها من يفسد فيها... ابراز داشتند و جمله ما كنتم تكتمون اشاره به تمايل پنهان آنان به سلب خلافت از آدم و اعطاى آن به آنها، يا اشاره به استكبار ابليس در جريان دستور به سجده، يا اشاره به بعضى از خطورهاى قلبى است كه پس از اعلام جعل خلافت براى آنان پيش آمد؛ مبنى بر اين كه چگونه مى شود موجودى زمينى بر همه چيز حتى بر آنان سيادت پيدا كند. جمع بين سه احتمال نيز ممكن است.
قال: حذف عطف و ذكر كلمه قال بدون حرف عاطف به جهت انسجام گفتمان و محاوره است، كه قبلا بازگو شد.
فلما: كلمه فأ فلما انباهم دليل بر تاخر انباى آدم از فرمان خداوند نيست، بلكه امر خداى سبحان همان و اطاعت انسان كامل همان؛ يعنى همان طور كه وقتى انسان اراده ديدن مى كند فورا مى بيند و وقتى اراده گفتن مى كند فورا مى گويد و بلكه اراده نفس انسان همان و امتثال قوا همان، در اين جا نيز وقتى خداى سبحان اراده كرد كه آدم معلم فرشتگان شود اراده او همان و تعليم آم همان.
پس از آن كه خداوند، از فرشتگان گزارش اسمأ را خواست و آنان اظهار جهل و عجز كردند و به ضعف خود پى بردند، براى اين كه به دانايى آدم، يعنى به شايستگى و كمال وى پى برده باشند به آدم فرمود: فرشتگان را از اسماى حقايق عالم با خبر ساز! و وقتى آدم آنان را از اسمأ با خبر ساخت، به فرشتگان فرمود: به شما نگفتم كه من از غيب و باطن آسمان ها و زمين آگاهم و هيچ چيز از شما بر من مخفى نيست و آشكار و نهان شما برايم مساوى است؛ هم از آنچه آشكار كرده ايد كه افساد و خونريزى انسان ها در زمين باشد آگاهم و هم به آنچه مكتومش داشته ايد كه شايسته تر بودن شما نسبت به امر خلافت (يا استكبار بعضى از شما، يعنى ابليس نسبت به سجده بر آدم ) باشد واقفم.
چنان كه در مباحث سابق نيز اشاره شد، تعبير به انبئهم به جاى علمهم و همچنين تعبير به انباهم به جاى علمهم، با آن كه در مورد شخص آدم تعبير به و علم ادم الاسمأ شده است نه وانبا آدم الاسمأ، نشانه آن است كه آنچه پس از تعليم خداوند نسبت به آدم، براى وى حاصل شده، غير از آن چيزى است كه براى فرشتگان پس از انبأ و گزارش حضرت آدم، به وجود آمده است؛ آنچه به آدم داده شد علم و دريافت حقيقت اشيا بود، ولى آنچه به فرشتگان داده شد صرفا نبا و گزارشى از اشيا بوده است و اين كه در آيه قبل، در ارتباط با خطاب انبونى باسمأ هولأ، فرشتگان حتى قدرت بر گزارش نداشتند) با آن كه گزارش، علم رقيق و كم رنگى است ) بر اثر اين است كه اگر چه نبا علم رقيق است ولى انبأ و گزارشگرى فرع بر نوعى علم است. پس كسى مى تواند گزارشگر چيزى باشد كه قبلا آن را تعليم يافته باشد و چون فرشتگان به اصل و منشا قدرت به انبأ نرسيده بودند پس از خطاب انبونى خداوند، نسبت به گزارش اظهار عجز كردند.
حتى اگر هيچ فرقى بين تعلم و انبأ نباشد (از باب اين كه به نبى، نبى گفته مى شود، چون نبا و گزارش غيبى را عالمانه دريافت مى كند) دست كم اين فرق هست كه علم آدم بى واسطه و علم فرشتگان با واسطه است و علم با واسطه در اين گونه موارد رقيقه علم بى واسطه است؛ يعنى تفاوت اين دو، تفاوت بين حقيقت و رقيقت است؛ زيرا تقدمى كه در اين گونه موارد، واسطه بر ذير الواسطه دارد تقدمى رتبى و از قبيل تقدم علت بر معلول و ظاهر بر مظهر است كه در آن، متقدم از حقيقتى برخوردار است كه متاخر، آن حقيقت را ندارد، بلكه رقيقه اى از آن را داراست، نه تقدم زمانى؛ مانند اين كه مطلبى را زيد به عمرو بگويد، سپس عمرو همان مطلب را با همان مفهوم و ميزان علمى و بدون هيچ امتياز و تفاوتى به بكر منتقل كند و در نتيجه، علمى كه براى بكر حاصل شده، هيچ تفاوتى با علمى كه براى عمرو حاصل شده، نداشته باشد، بلكه در برخى موارد تلقى شاگرد با واسطه، از تلقى شاگرد بى واسطه عميقتر و دقيقتر باشد؛ چنان كه رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرموده اند:رب حامل فقه الى من هو افقه منه.(515)
اين خود شاهد ديگرى است كه علم به اسمأ، صرف به مفهوم لغوى اشيأ كه وضع لغوى عهده دار آن است نبوده، وگرنه اين مقدار، با انبأ نيز حاصل مى شود، بلكه علم به اسمأ عبارت از تعليم حقايق و كشف و ارائه اعيان وجودات است؛ حقايق و اعيانى كه اولا، غيب و باطن آسمان ها و زمين است و ثانيا، رسيدن به آن، ميسور كون جامع، يعنى انسان كامل است، نه غير او و ثالثا، آگاهى و شهود آن در خلافت الهى نقش دارد.
تذكر: جريان نبوت حضرت آدمعليه‌السلام پس از هبوط به زمين پديد آمد و پيش از آن تشريع مصطلح و رسالت معهود خبرى نبود. پس مامور شدن آدم به انباى اسمأ، به امر تشريعى نبود. بنابر اين، احتمال رسالت آمعليه‌السلام براى ملائكه و نيز طرح علم آنان به نبوت آدم، چنان كه برخى گفته اند(516) ناصواب است. البته در نشئه فرشتگان، رسالت ويژه اى هست كه با نبوت تشريعى معهود فرق دارد. غرض آن كه، سبك قصه آدمعليه‌السلام و دستور انباى اسمأ به صورت تشريع ارائه شد، ليكن تشريع اصطلاحى نيست.
مقتضاى قرينه مقام، يعنى مقام اظهار قدرت و احاطه و عجز و جهل فرشتگان، اين است كه اضافه غيب به السموات در جمله انى اعلم غيب السموات والارض اضافه لام باشد، نه اضافه من د يعنى آيا به شما نگفتم كه من غيب آسمان ها و زمين را مى دانم، نه غيبى كه از جنس آسمان ها و زمين است و لازمه اش اين است كه اين غيب (كه همان اسمأ است ) خارج و غايب از آسمان و زمين باشد، نه از جنس آن و جزئى از آن (خواه جزئى از باطن آن و يا جزئى از ظاهر آن ) و به تعبير دگير غيب مطلق باشد، نه غيب نسبى و اضافى؛ زيرا اگر موجودى در سطح سپهر يا در بسيط خاك يافت شود موجود عالم شهادت و حس است، نه عالم غيب؛ چنان كه لازمه اش اين است كه علم به اين غيب، نه با كندوكاو در زمين استخراج شود و نه با سير در فضا به دست آيد، بلكه تنها توسط خداى عالم به غيب و شهادت حاصل گردد.
ممكن است گفته شود، با توجه به اين كه مراد از سماوات و ارض در اين آيه، سماوات و ارض مادى و ظاهرى است و فرشتگان، جزو آسمان معنوى و از دريافت كنندگان امرى معنوى، يعنى وحى هستند:( واوحى فى كل سمأ امرها ) (517) ، نه از آسمان مادى كه درباره آمده:( و فى السمأ رزقكم ) .(518)
(بنابر اين كه مقصود خصوص رزق مادى باشد) و با توجه به اين كه آسمان و زمين معنوى، باطن و غيب آسمان و زمين مادى و ظاهرى است پس نتيجه اين مى شود كه فرشتگان نيز جزو باطن و غيب آسمان ها و زمين باشند؛ يعنى آنها نيز مصداقى از مصاديق غيب السموات والارض باشند و چوون آنها از حقيقت خود و نيز از لوازم غيبى خويش آگاهند در اين صورت چگونه مى شود كه آنان به اين غيب عالم نباشند؟
پاسخ اين است: اگر چه فرشتگان نيز جزئى از غيب و باطن هستند، ليكن شكى نيست كه عالم غيب و موجودات غيبى درجات متعدد طولى دارند؛ درجاتى كه بعضى برتر از برخى ديگر است و آنچه به آدم تعليم شده از مراتب عالى عالم غيب و موجودات عاليه اين عالم بود، نه از خصوص درجات متوسط و ناز آن.
نكته ديگر اين كه مراد از غيب السموات والارض خود اسمأ است، نه علم آدم به اسمأ؛ يعنى آنچه فرشتگان از آن بى خبر بودند وجود حقايقى با عنوان الاسمأ بود، نه آگاهى آدم به اسمأ، تا تصور شود كه فرشتگان، به اسمأ علم داشتند ولى نمى دانستند كه آدم از اين اسمأ مطلع است و از اين رو اعتراض كردند؛ زيرا در اين صورت كافى بود خداوند، به آدم فرمان دهد تا اسمأ را به آنان گزارش دهد، تا آنان به آگاهى وى پى بردند و ديگر لازم نبود كه خود نيز خطاب به آنها بفرمايد اسمأ را به من گزراش دهيد: انبونى باسمأ هولأ.
به بيان ديگر، غرض از اين گفتگو و سوال و جواب دو چيز است:
نخست عدم آگاهى فرشتگان از اسمأ و در نتيجه عدم لياقت آنان براى منصب خلافت الهى، و ديگر آگاهى آدم به اسمأ و لياقت و شايستگى او براى خلافت. از اين رو هم خطاب انبئونى وارد شده است و هم خطاب يا ادم انبئهم....
تذكر 1 تعبير باسمائهم در جمله فلما انباهم باسمائهم به صورت اسم ظاهر با امكان اكتفا به ضمير ها، براى اهميت جريان علم اسمأ است.
2 چنان كه در برخى مباحث گذشته اشاره شد، از تعبير به الم اقل لكم بر مى آيد كه آنچه در اين آيه به عنوان غيب المسوات والارض مطرح است همان است كه در ذيل آيه خلافت انى اعلم ما لا تعلمون به طور اجمال به آن اشاره شده است؛ زيرا مطابق آنچه از قصه خلافت و تعليم اسما در ظاهر آيات آمده چيزى كه خداوند در اين جريان به فرشتگان گفته باشد و جمله الم اقل لكم بر آن صادق باشد جز انى اعلم... نيست.
حاصل اين كه، منطبق عليه سه عنوان غيب السموات والارض و ما لا تعلمون و الاسمأ يكى است و آن، چنان كه گذشت، ممكن است همان مفاتح الغيب و خزاين اشيايى باشد كه در دو آيه( وعنده مفاتح الغيب... ) (519) ( و و ان من شى ء الا عندنا خزائنه ) (520) وارد شده است.
جمله و اعلم ما تبدون وما كنتم تكتمون تكرار مضمون... اعلم غيب السموات والارض نيست، بلكه هشدار به تساوى آشكار و نهان آنها براى خداوند است.
به تعبير استاد علامه طباطبايى قدس سره تقابل اين دو جمله با جمله قبل، اقتضا دارد كه محتواى اين دو جمله، مربوط به غيب نسبى (كه خود بشخى از باطن آسمان ها و زمين است ) باشد، تا مفاد مجموع آيه اين باشد كه من به هر دو قسم غيب واقهم؛ هم غيب مطلق كه خارج از ظاهر و باطن عالم ارضى و سمأ مادى و محيط و مشرف بر آنها به حساب مى آيد و هم بر غيب نسبى كه جزئى از باطن عالم ارضى و سمأ مادى است(521)
مراد از ما تبدون همان است كه فرشتگان در ضمن اتجعل فيها من يفسد فيها... بيان كردند و مقصود از ما كنتم تكتمون اين است كه قلبا مايل بودند بگويند ما به خلافت سزاوارتريم، يا مى خواستند خلافت را از انسان سلب كنند، ولى آن را مكتوم داشتند و اظهار نكردند. مويد اين احتمال اسناد فعل به جمع آنهاست.
نيز احتمال دارد مراد از ما كنتم تكتمون همان استكبار ابليس در ظرف دستور سجده براى آدم باشد كه آن را پنهان كرده بود. البته در اين صورت اين سوال مطرح مى شود كه چرا فعل كتمان به همه فرشتگان اسناد داده شد و پاسخ اين است كه اسناد فعل فرد به گروهى كه آن فرد، به حسب ظاهر از آنان محسوب مى شود و تشخيص وى از آنان مشكل است، در ميان اهل ادب معمول است.
مويد اين احتمال اين است فرشتگان هر چه در درون داشتند با جمله اتجعل... و نحن نسبح... كه استعلام محض است بيان داشتند. فرشتگان در نهان خود خلافت حقى را پنهان نمى دارند؛ زيرا( لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون ) .(522) پس امر مكتوم بايد همان استكبار ابليس باشد.
احتمال سوم آن است كه، اعلام جعل خلافت براى آدم با جمله انى جاعل فى الارض كه ظاهرش شمول خلافت آدم حتى بر فرشتگان است (چنان كه تعلم آنان از آدم و ماموريت آنها براى سجده براى وى نيز اين را تاييد مى كند) موجب شد كه در دل هاى فرشتگان خطورى راه پيدا كند؛ زيرا هيچ گاه گمان نمى كردند موجودى زمينى، بر همه چيز حتى بر آنان سيادت پيدا كند.
اين احتمال را علامه طباطبايى قدس سره در ذيل آيه بعدى، مطرح كرده، مى گويد: برخيى روايات نيز مويد آن است.(523) در بحث روايى نيز مى گويد: منافاتى بين اين وجه و وجه اول (اين كه امر مكتوم، اباى ابليس از سجده باشد) نيست؛ زيرا جمع بين دو وجه و استفاده هر دو وجه از آيه نيز، ممكن است.(524) چنان كه دليلى بر حصر نيست. از اين رو مى توان با اراده جامع بين همه احتمال ها مطلبى را ارائه كرد كه همه آنها زير پوشش آن جامع مندرج شود.
بنابر اين كه امر مكتوم همان اباى ابليس از سجده باشد، تعبير به كنتم و اين كه به جاى ما تكتمون (نظير ما تبدون ) جمله ما كنتم تكتمون به شكل ماضى استمرارى به كار رفته، نشان آن است كه سجده فرشتگان و اباى ابليس از آن، پس از قصه اعلام جعل خلافت و قول خداوند: انى اعلم ما لا تعلمون و قبل ازالم اقل لكم انى اعلم غيب السموات و الارض و اعلم ما تبدون و ما كنتم تكتمون واقع شده است؛ گرچه ظاهر فلما انباهم... قال اين است كه قول مزبور بلافاصله پس از انباى آدم واقع شده است، نه بعد از انبأ و امر به سجده، ليكن مى توان چنين ظهورى را نفى كرد؛ زيرا كلمه قال بدون حرف ترتيب نظير فأ ذكر شده، از اين رو ممكن است با فاصله اتفاق افتاده باشد.
البته اين نكته تنها در صورتى به دست مى آيد كه جمله و اعلم ما تبدون... عطف بر اعلم غيب السموات و الارض باشد، نه عطف بر الم اقل...؛ زيرا در اين صورت است كه جمله الم اقل لكم بر سر اعلم دوم نيز در مى آيد و معناى جمله اين مى شود: آيا به شما نگفتم كه من به آشكار و نهانتان آگاهم (كه طبعا ناظربه انى اعلم ما لا تعلمون وارد در ذيل آيه قبل مى شود) و اين نتيجه به دست مى آيد كه اولا، خداوند پس از سوال استفهامى فرشتگان، به نحو اجمال و با جمله الم اقل لكم بر سر اعلم دوم نيز در مى آيد و معناى جمله اين مى شود: آيا به شما نگفتم كه من به آشكار و نهانتان آگاهم (كه طبعا ناظر به انى اعلم ما لا تعلمون وارد در ذيل آيه قبل مى شود) و اين نتيجه به دست مى آيد كه اولا، خداوند پس از سوال استفهامى فرشتگان، به نحو اجمال و با جمله انى اعلم ما لا تعلمون به آنها فهماند كه من از غيب آسمان ها و زمين و از آشكار و نهان شما با خبرم. سپس براى اثبات اين نكته، تعليم اسمأ را پيش آورد و با آن پرده از روى اسمأ و شايستگى آدم براى تعليم آنان برداشت و نيز جريان سجده براى آدم را پديد آورد و با آن، از استكبار ابليس پرده بردارى كرد و مكتوم او را فاش ساخت و پس از اين پرده بردارى ها فرمود: آيا به شما نگفته بودم كه من به غيب آسمان ها و زمين آگاهم؟ (اشاره به جريان سجده و اباى ابليس ). اما در صورت دوم، يعنى بنابر عطف اعلم دوم بر الم اقل روشن است كه چنين نكته اى را نمى شود استفاده كرد.
بنابر وجه اول، پاسخ اين سوال كه چرا قصه سجده و اباى ابليس در اثناى همين آيه ذكر نشده، بلكه مستقلا در آيه بعد آمده، در ضمن تفسير آيه بعد خواهد آمد.(525)
تبصره: علم خدا به ظاهر و باطن اختصاصى به فرشتگان ندارد؛ چنان كه در آيات ديگر مانندو( ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم به الله ) (526)
آمده است. از اين رو چنين مضمونى هشدار به عنايت به معاد خواهد بود.