شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

نماز جمعه و آمرزش گناهان

علاوه بر آنچه ذکر شد، روایات فراوان دیگری نیز وجود دارد که می‌فرماید: نماز جمعه بخصوص کفّاره گناهان بوده و موجب آمرزش می‌شود. در اینجا بعضی از این روایات را ذکر می‌کنیم:

الف) رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «مَنْ أَتَی الْجُمُعَةَ إِیماناً وَإِحْتِساباً إِسْتأْنَفَ الْعَمَلَ»؛(282) «هر کس از روی ایمان و اخلاص در نماز جمعه شرکت کند، (گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود) مواظب عمل بعدی خود باشد».

ب) سلمان فارسی می‌گوید: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «ما مِنْ رَجُلٍ یَتَطَهَّرُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ کَما أُمِرْتُم یَخْرُجُ مِنْ بَیْتِهِ حَتّی یَأْتِیَ لِجُمُعَةٍ وَیَنْصِتُ حَتّی یَقْضِیَ صَلاتَهُ إِلّا کَانَ کَفَّارَةً لِما قَبْلَهُ مِنَ الْجُمُعَةِ»؛(283) «هر کس روز جمعه طهارت را آن گونه که امر شده است تحصیل کند (غسل جمعه و وضو) سپس از خانه‌اش برای نماز جمعه بیرون رود و تا پایان نماز، سکوت کند و خطبه‌ها را گوش نماید، این نماز جمعه کفّاره گناهان قبل از جمعه او خواهد بود».

ج) رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «مَنْ تَوَضَّأَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ ثُمَّ أَتَی الْجُمُعَةَ فَدَنا وَاسْتَمَعَ وَأَنْصَتَ غُفِرَ لَهُ ما بَیْنَهُ وَبَیْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْری وَزِیادَةَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ»؛(284) «هر کس روز جمعه وضو بگیرد و در آن دقّت کرده، وضوی صحیح بگیرد، سپس در نماز جمعه شرکت نماید، به امام نزدیک شود، گوش فرا دهد و سکوت نماید، گناهان این جمعه تا جمعه دیگر او و سه روز هم علاوه، آمرزیده می‌شود» (تا ده روز کامل می‌گردد).

در روایت دیگر آمده است که: تا ده روز آمرزیده می‌شود؛ چون خداوند می‌فرماید:«مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ»؛ (285) «کسی که حسنه‌ای بیاورد، ده برابر پاداش می‌گیرد».(286)

بنابراین، نماز جمعه نیز کفّاره گناهان و مایه آمرزش بوده، عامل تطهیر و پاکسازی انسان از گرد و غبار معصیت است؛ آلودگی‌های روحی، روانی و اخلاقی را از انسان می‌زداید و روح انسان را صفا و جلا می‌دهد. در این مورد روایات فراوانی وجود دارد؛ ولی ما به همین مقدار بسنده کردیم.

فصل دوّم:روزه و آمرزش گناه‌

توضیح

از جمله اموری که سبب آمرزش گناه می‌شود، «روزه» است. روزه، خالص‌ترین عبادتی است که انسان در پیشگاه خداوند انجام می‌دهد؛ زیرا در هر عبادتی نوعی نمایش ظاهری وجود دارد؛ یعنی هر چیزی را که انسان آن را با خلوص نیّت انجام دهد؛ خود به خود بروز و ظهور دارد، لذا اخلاص نیز در مورد آن‌ها آسیب‌پذیر است؛ ولی روزه تنها عبادتی است که کاملاً غیر آشکار و پنهانی است و کسی نمی‌تواند از روزه شخص روزه دار آگاه شود مگر آن که خود اظهار نماید.

روی همین حساب، در روزه اخلاص بیشتری وجود داشته و ناخالصی کمتری آن را تهدید می‌نماید. این عبادت که گاهی واجب است؛ مثل روزه ماه مبارک رمضان، روزه کفّاره، نذر و... گاهی مستحبّی؛ مثل روزه تمام روزهای سال (غیر از روزهایی که روزه‌اش حرام یا مکروه است) آثار و برکات فراوانی دارد که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود.

روزه عامل تقویت قوای انسانی

با اندکی دقّت روشن می‌شود که روزه، قوای انسانی را تقویت می‌کند:

1) روزه و تقویت نیروی جسم

بهترین عامل برای تندرستی و سلامت انسان «روزه» است؛ زیرا روزه، کار جهاز هاضمه را کم نموده و به این دستگاه فرصت استراحت و تجدید قوا برای ادامه کار می‌دهد.

عضوی که دائم مشغول کار است، «معده» می‌باشد، باید به او مقداری استراحت داد تا بتواند خود را بازسازی کند. معده، یازده ماه کار می‌کند. غذاهایی که وارد آن می‌شود، گاهی فرصت جذب و هضم شدن را پیدا نمی‌کند، روزه این فرصت را به او می‌دهد تا بتواند غذاهای مانده را جذب و هضم نماید، لذا دیده می‌شود شخصی که زیاد گرسنه مانده، دهانش بدبو می‌شود، نشان می‌دهد غذاهایی که در گوشه و کنار معده، مدّت‌ها باقی مانده، جذب و هضم می‌شوند.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «أَلْمِعْدَةُ بَیْتُ کُلِ‌ّ داءٍ وَالْحَمِیَّةُ رَأْسُ کُلِ‌ّ دَواءٍ»؛(287) «معده، خانه و جایگاه هر نوع بیماری است و پرهیز، سرچشمه همه داروهاست».

امام موسی بن جعفرعليها‌السلام فرمود: «لَیْسَ مِنْ دَواءٍ إِلّا وَیُهَیِّجُ دَاءٍ وَلَیْسَ شَیْ‌ءٌ فِی الْبَدَنِ أَنْفَعُ مِنْ إِمْساکِ الْبَدَنِ مِمّا یَحْتاجُ إِلَیْهِ»؛(288) «هر دارویی که انسان استفاده می‌کند (اگر یک بیماری را مداوا کند) بیماری دیگری را تحریک می‌کند و هیچ چیز برای بدن پر فایده‌تر از امساک از غذا نیست».

روی همین حساب است که مکتب مترقّی اسلام، دستور روزه داده است تا سلامتی بدن انسان را ضمانت کند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله که فرمود:«صُومُوا تَصِحُّوا»؛ «روزه بگیرید تا سالم بمانید»، تأیید این مطلب است.

بنابراین، روزه نیروی بدنی انسان را تقویت نموده و موجب سلامت شخص روزه دار می‌گردد.

2) روزه عامل تقویت نیروی تقوا

اثر دیگر روزه این است که« نیروی تقوا» را در انسان تقویت می‌کند و انسان را در پرهیزگاری، با دوام می‌سازد. تقوا چیزی جز عمل به دستورات الهی و پرهیز از محرّمات و نواهی نیست.

کسی که تقوا دارد آنچه را که خداوند امر کرده انجام می‌دهد و از آنچه نهی نموده، پرهیز می‌نماید و روزه،تمرین انجام دستورات الهی و پرهیز از نافرمانی اوست.

کسی که در هوای گرم، تشنگی و گرسنگی را تحمّل می‌کند و روزه می‌گیرد، فرمانبری از دستورات خداوند را در وجود خود، تمرین و تقویت می‌کند.

کسی که در ساعاتی از شبانه روز، از آنچه موجب بطلان روزه می‌شود، پرهیز می‌نماید، ترک گناه و نافرمانی الهی را تمرین و تقویت می‌کند تا در برابر سایر نافرمانی‌ها نیز بتواند پرهیز داشته باشد.

3) روزه عامل تقویت اراده

سوّمین اثر روزه این است که «اراده» را در انسان تقویت می‌کند و انسان را با اراده و مسلّط بر نفس خویش بار می‌آورد.

کسی که در ساعاتی از شبانه روز با وجود گرسنگی و میل شدید به غذا، بدون هیچ مانعی، خود را کنترل کرده و غذا نمی‌خورد، با این که تشنه است و آب نیز وجود دارد؛ حتّی فردی که به سیگار و دود عادت کرده و از آن خوداری می‌کند، اراده در وجودش قوی و نیرومند می‌شود.

چنین کسی آن چنان بر خود سلطه پیدا کرده و مالک اراده خود می‌گردد که می‌تواند هر جا اراده کرد کاری انجام دهد، انجام دهد و هر جا اراده کرد کاری را ترک کند، ترک کند.

انسانی که اهل روزه است، بی‌اراده و سست عنصر نیست تا مالک نفس خویش نبوده و بر هواهای نفسانی خود تسلّط نداشته باشد. روزه اراده او را تقویت و او را مالک بر نفس خویش می‌سازد.

4) روزه عامل تقویت عاطفه

چهارمین اثری که روزه از خود به جای می‌گذارد، این است که« عاطفه» را در انسان تقویت می‌کند؛ زیرا انسان وقتی روزه می‌گیرد، ساعاتی از شبانه روز را با گرسنگی و تشنگی سپری نموده، در نتیجه گرسنگی را احساس و لمس می‌کند و همین امر، موجب می‌شود تا حدودی به گرسنگان و فقرا توجّه کند.

بسیارند کسانی که چون وضع مالی خوبی دارند و هر چه اراده کنند برایشان فراهم می‌شود، فقر و گرسنگی را درک نمی‌کنند؛ اما روزه موجب می‌شود تا غنی و توانگر نیز گرسنگی را لمس و بر فقیران و گرسنگان ترحّم نماید.

نخستین حدیثی که مرحوم شیخ حرّ عاملی در مورد روزه نقل کرده، پیرامون همین موضوع است. هنگامی که هشام بن حکم از حضرت امام جعفر صادق‌عليه‌السلام از علّت روزه پرسید، حضرت پاسخ فرمود: «إِنَّما فَرَضَ اللَّهُ الصِّیامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَالْفَقِیرُ وَذلِکَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّما أَرادَ شَیْئاً قَدِرَ عَلَیْهِ فَأَرادَ اللَّهُ تَعالی أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَأَنْ یُذِیقَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ وَالْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَی الضَّعِیفِ وَیَرْحَمَ الْجائِعَ»؛(289) «به راستی که خداوند روزه را قرار داده است تا غنی و فقیر را برابر سازد؛ زیرا توانگر، هرگز گرسنگی را لمس نمی‌کرد تا بر فقیر ترحّم کند؛ برای این که توانگر، هر وقت چیزی را اراده کند، برایش مقدور است آن را فراهم کند، خداوند خواست تا یک نوع مساواتی بین بندگانش بشود و توانگر نیز گرسنگی را بچشد و رنج آن را تحمّل کند تا بر ضعیف رأفت و بر گرسنه، ترحّم نماید».

شاید علت این که شرع مقدّس، زکات فطره را که نوعی کمک مالی به فقیران است در پایان ماه مبارک رمضان قرار داده - همین باشد؛ چون مسلمانان یک ماه گرسنگی را لمس کرده و طعم آن را چشیده‌اند، عاطفه آنان تحریک و تقویت شده است، اکنون با پرداخت فطریه، این عاطفه را به نمایش بگذارند و عملی سازند.

روزه و فضیلت آن‌

علاوه بر آثاری که برای روزه ذکر شد، روزه فضیلت و ثواب بسیار زیادی نیز دارد که در کتاب‌های روایی ذکر شده است. در اینجا بعضی از آن روایات را از باب نمونه ذکر می‌کنیم:

الف) قالَ رَسُولُ اللَّهِ‌صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ:کُلُّ أَعْمالِ ابْنِ آدَمَ بِعَشَرَةِ أَضْعافِها إِلَی سَبْعَمِأَةِ ضِعْفٍ إِلَّا الصَّبْرَ فَإِنَّهُ لِی وَأَنَا أُجْزِی بِهِ فَثَوابُ الصَّبْرِ مَخْزُونٌ فِی عِلْمِ اللَّهِ وَالصَّبْرُ الصَّوْمُ »؛(290) پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:« خداوند عزّوجلّ فرمود: تمام اعمال بنی آدم از ده برابر تا هفتصد برابر پاداش و ثواب دارد، مگر صبر که برای من است و من خودم پاداش آن را می‌دهم (یا خودم پاداش آن هستم) پس ثواب صبر در علم خداوند ذخیره و پنهان است و صبر، همان روزه است».

ب) محمّد بن مسلم از حضرت امام باقرعليه‌السلام نقل می‌کند که حضرت فرمود: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذا قامَ لَیْلَهُ ثُمَّ أَصْبَحَ صائِماً نَهارَهُ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ ذَنْبٌ وَلَمْ یَخُطَّ خُطْوَةً إِلّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِها حَسَنَةً وَلَمْ یَتَکَلَّمْ بِکَلِمَةِ خَیْرٍ إِلّا کَتَبَ لَهُ بِها حَسَنَةً، وَإنْ ماتَ فِی نَهارِهِ صَعَدَ بِرُوحِهِ إِلی عِلّیِّینَ وَإِنْ عاشَ حَتّی یَفْطُرَ کَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْأَوَّابِینَ»؛(291) «هرگاه مؤمن، شب به پا خیزد و روز، روزه بدارد، گناهی بر او نوشته نمی‌شود و قدمی بر نمی‌دارد مگر این که خداوند حسنه‌ای برای او می‌نویسد. کلمه خیری نمی‌گوید مگر این که حسنه‌ای برای او می‌نویسد. اگر در روز بمیرد، روح او را به علیّین بالا می‌برد، اگر تا افطار زنده بماند، نام او را جزء توبه کنندگان ثبت می‌کند».

ج) یونس بن ظبیان گوید: حضرت امام صادق‌عليه‌السلام فرمود: «مَنْ صامَ عَزَّوَجَلَّ یَوْماً فِی شِدَّةِ الْحَرِّ فَأَصابَهُ ظَمَأٌ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ، وَیُبَشِّرُونَهُ حَتّی إِذا أَفْطَرَ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: ما أَطْیَبَ رِیحُکُ وَرَوْحُکَ، مَلائِکَتِی أَشْهِدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ»؛(292) «کسی که در روز گرمی، روزه بگیرد و تشنه شود، خداوند هزار فرشته را مأمور می‌کند تا وی را نوازش دهند و او را بشارت دهند تا هنگامی که افطار کند، خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: چه بوی تو دل‌انگیز است، فرشتگان من شاهد باشید که من او را مورد آمرزش قرار دادم».

د) حضرت امام صادق‌عليه‌السلام فرمود: «نَوْمُ الصّائِمِ عِبادَةٌ، وَصُمْتُهُ تَسْبِیحٌ، وَعَمَلُهُ مُتَقَبَّلٌ وَدُعاؤُهُ مُسْتَجابٌ»؛(293) «خواب روزه دار، عبادت و سکوتش، تسبیح و عملش پذیرفته و دعایش، مستجاب است».

روزه و آمرزش گناه‌

درباره روزه، آثار و برکات آن، ثواب و اجر آن، روایات بسیار فراوانی وجود دارد که در کتاب‌های مختلف روایی ذکر شده است. آنچه در اینجا بیان می‌شود، نقش روزه در آمرزش گناه است که موضوع نوشته ماست.

آنچه از روایات استفاده می‌شود این است که روزه ماه مبارک رمضان، تأثیر بسیار فراوانی در جبران و آمرزش گناه دارد که در اینجا برخی از این روایات را ذکر می‌کنیم:

الف) محمّد بن‌مسلم از حضرت امام باقرعليه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: «إِنَّ للَّهِ‌ِ تَعالی مَلائِکَةً مُوَکِّلِینَ بِالصّائِمِینَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُمْ فِی کُلِ‌ّ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضانِ إِلی آخِرِهِ، وَیُنادُونَ الصّائِمِینَ کُلَّ لَیْلَةٍ عِنْدَ إِفْطارِهِمْ: أَبْشِرُوا عِبادَ اللَّهَ فَقَدْ جِعْتُمْ قَلِیلاً وَسَتَشْبَعُونَ «تَسْتَشْبِعوُنَ» کَثِیراً بُورِکْتُمْ وَبُورِکَ فِیکُمْ، حَتَّی إِذا کانَ آخِرَ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ نادُوهُمْ أَبْشِرُوا عِبادَ اللَّهِ فَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَقَبِلَ تَوْبَتُکُمْ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَکُونُونَ فِیما تَسْتَأْنِفُونَ»؛(294) «خداوند، فرشتگانی دارد که آنان را مأمور کرده است در هر روز از ماه رمضان تا آخر آن، برای روزه‌داران استغفار می‌کنند و هر شب هنگام افطار، روزه داران را مورد خطاب قرار می‌دهند که بشارت باد شما را ای بندگان خدا! شما مدّت کوتاهی گرسنگی را تحمّل می‌کنید و مدّت طولانی سیر خواهید بود، بر شما مبارک باد! و در آخرین شب ماه رمضان نیز ندا می‌دهند: ای بندگان خدا! بشارت باد شما را که خداوند گناه شما را بخشید، توبه شما را پذیرفت، پس بنگرید چگونه اعمالتان را از سر خواهید گرفت».

شرایط آمرزش‌

ذکر این نکته لازم است که روزه‌ای سبب آمرزش گناه می‌شود که با شرایط خاصّی انجام شود و گرنه صرف دهان بستن از خوردن و آشامیدن، چنین تأثیری نخواهد داشت.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله به جابر فرمود: «یا جابِرُ! هذا شَهْرُ رَمَضانَ مَنْ صامَ نَهارَهُ وَقامَ وِرْداً مِنْ لَیْلِهِ وَعَفَّ بَطْنَهُ وَفَرْجَهُ وَکَفَّ لِسانَهُ خَرَجِ مِنْ ذُنُوبِهِ کَخُرُوجِهِ مِنَ الشَّهْرِ، فَقالَ جابِرُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! ما أَحْسَنَ هذَا الْحَدِیثُ؟ فَقالَ رَسُولُ اللَّهِ‌صلی الله علیه وآله: یا جابِرُ ما أَشَدَّ هذِهِ الشُّرُوطُ»؛(295) «ای جابر! این ماه رمضان است، کسی که روز آن روزه بگیرد و بخشی از شب را شب زنده داری نموده و عفّت شکم و شهوت را رعایت کرده و زبانش را حفظ نماید، از گناهان خویش خارج خواهد شد همان گونه که از ماه رمضان خارج می‌شود».

جابر عرض کرد: ای رسول خدا! چه حدیث زیبایی؟

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:« ای جابر! چه شرایط سختی؟!»

بنابراین، اگر گفته می‌شود روزه سبب آمرزش است، آن روزه‌ای خواهد بود که همراه با تقوا و پرهیز از خطا و گناه باشد، نه هر دهان بستنی، اسباب آمرزش است.

اعمالی که در ماه رمضان سبب افزایش آمرزش می‌شود

از روایات معصومینعليهم‌السلام استفاده می‌شود که ماه مبارک رمضان از آن چنان برکتی برخوردار است که نه تنها روزه آن موجب آمرزش گناه می‌شود بلکه هر کار نیکی در این ماه سبب آمرزش می‌گردد.

به عبارت دیگر: در ماه مبارک رمضان آن چنان دریای رحمت و کرامت پروردگار، موّاج و متلاطم است که گویا خداوند تبارک و تعالی دنبال بهانه است تا بندگان خود را مورد آمرزش قرار دهد و لذا هر عمل نیک و خیری که انسان برای خدا انجام دهد، موجب آمرزش بخشی از گناهان وی می‌شود. در اینجا به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1) افطاری دادن به مؤمن

از اموری که در ماه مبارک رمضان موجب آمرزش است« افطاری دادن به مؤمن» است. امام باقرعليه‌السلام در حدیثی فرمود: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «مَنْ فَطَّرَ فِیهِ یَعْنِی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مُؤْمِناً صائِماً کانَ لَهُ بِذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَمَغْفِرَةٌ لِذُنُوبِهِ فِیما مَضی ..»؛ «هرکس درماه مبارک رمضان، مؤمن روزه‌داری را افطاری دهد، ثواب آزاد کردن یک برده را دارد و گناهان گذشته‌اش مورد آمرزش قرار می‌گیرد».

بعضی گفتند: ای رسول خدا! همه ما توان مالی برای افطاری دادن را نداریم. حضرت فرمود: «خداوند کریم است و این ثواب را حتّی به کسی که جرعه‌ای شیر، یا شربتی آب، یا چند دانه خرما هم به کسی بدهد عطا خواهد کرد».(296)

زراره از امام صادق‌عليه‌السلام نقل می‌کند که حضرت فرمود: «مَنْ فَطَّرَ مُؤْمِناً کانَ کَفّارَةً لِذَنْبِهِ إِلی قابِلٍ وَمَنْ فَطَّرَ إِثْنَیْنِ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ»؛(297) «کسی که یک مؤمن را افطاری دهد، کفّاره گناهش تا ماه رمضان آینده قرار می‌گیرد و کسی که دونفر را افطاری دهد، حقّ است که خداوند او را وارد بهشت سازد».

2) دعا هنگام افطار

سیّد بن طاووس در کتاب اقبال از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآلهروایت می‌کند که حضرت فرمود: «ما مِنْ عَبْدٍ یَصُومُ فَیَقُولُ عِنْدَ إِفْطارِهِ: یا عَظِیمُ، أَنْتَ إِلهی لا إِلهَ لِی غَیْرُکَ إِغْفِرْلِیَ الذَّنْبَ الْعَظِیمَ إنَّهُ لا یَغْفِرُ الذَّنْبَ الْعَظِیمَ إِلَّا الْعَظِیمُ إِلّا خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمٍ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ»؛(298) «هر بنده‌ای که روزه بگیرد و هنگام افطار بگوید: یا عظیم! تو خدای من هستی و غیر از تو مرا خدایی نیست، گناه بزرگ مرا مورد آمرزش قرار ده؛ زیرا گناه بزرگ را جز (خدای) بزرگ نمی‌آمرزد، (کسی که چنین دعا کند) از گناهان خارج می‌شود مثل روزی که از مادر متولّد شده است».

حضرت امام زین العابدین‌عليه‌السلام هم فرمود: «مَنْ قَرَأَ إِنّا أَنْزَلْناهُ عِنْدَ فُطُورِهِ وَعِنْدَ سُحُورِهِ کانَ فِیما بَیْنَهُما کَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»؛(299) «کسی که هنگام افطار و هنگام خوردن سحری، سوره مبارکه إنّا انزلنا را بخواند، در بین این دو زمان مثل کسی است که در راه خدا در خون خویش غوطه‌ور باشد».

نیز در روایت است که هر کس وقت افطار بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یا واسِعَ الْمَغْفِرَةِ إِغْفِرْ لِی». پس خداوند او را مورد آمرزش قرار می‌دهد.(300)

3) استغفار

ماه مبارک رمضان، ماه مغفرت و آمرزش است، لذا در روایات فراوانی سفارش شده است که در این ماه زیاد استغفار نمایید.

امیر المؤمنین‌عليه‌السلام فرمود: «عَلَیْکُمْ فِی شَهْرِ رَمَضان بِکَثْرَةِ الِأسْتِغْفارِ وَالدُّعاءِ فَأَمَّا الدُّعاءُ فَیَدْفَعُ الْبَلاءَ عَنْکُمْ وَأَمَّا الْإِسْتِغْفارُ فَتَمْضِی بِهِ ذُنُوبَکُمْ»؛(301) «بر شما باد که در ماه رمضان، زیاد استغفار و دعا کنید؛ زیرا دعا بلا را از شما دفع می‌کند و استغفار، گناهان شما را نابود می‌سازد».

ائمّه معصومینعليهم‌السلام نه تنها به استغفار در ماه مبارک رمضان سفارش نموده‌اند بلکه سیره و روش خود آنان نیز این گونه بوده است.

در مورد حضرت سیّد الساجدین؛ امام زین العابدین‌عليه‌السلام نقل شده است: «کانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ‌عليه‌السلام إِذا کانَ شَهْرُ رَمَضانَ لَمْ یَتَکَلَّمْ إِلّا بِالدُّعآءِ وَالتَّسْبِیحِ وَالْإِسْتِغْفارِ وَالتَّکْبِیرِ...»؛(302) روش علیّ بن الحسین‌عليه‌السلام این بود که در ماه مبارک رمضان، جز به دعا، تسبیح، استغفار و تکبیر سخن نمی‌گفت».

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله در ضمن خطبه‌ای - که به خطبه شعبانیّه حضرت معروف است - فرمود: «أَیُّهَا النّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمالِکُمْ فَفُکُّوها بِاسْتِغْفارِکُمْ وَظُهُورِکُمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْها بِطُولِ سُجُودِکُمْ...»؛(303) «ای مردم! جان‌های شما اسیر و گرفتار اعمال شماست، آن را با استغفار خود آزاد سازید، خطاها و لغزش‌ها پشت شما را سنگین کرده است، آن را با سجده های طولانی، سبک سازید».

4) کمک به تهیدستان

«صدقه، انفاق و کمک به تهیدستان در ماه مبارک رمضان» نیز سبب آمرزش گناهان می‌گردد.

از امام علیّ بن موسی الرضاعليها‌السلام روایت شده است که فرمود: «مَنْ تَصَدَّقَ وَقْتَ إِفْطارِهِ عَلی مِسْکِینٍ بِرَغِیفٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَکَتَبَ لَهُ ثَوابَ عِتْقِ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْماعِیلَ»؛(304) «کسی که وقت افطار، گرده نانی را به مسکینی صدقه دهد، خداوند گناهانش را می‌آمرزد و ثواب آزاد ساختن برده‌ای از فرزندان اسماعیل را برایش می‌نویسد».

ابن عبّاس می‌گوید:« روش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله این بود که در ماه مبارک رمضان، هر اسیری را آزاد می‌ساخت و هر سائل نیازمندی را کمک می‌کرد».(305)

5) احیا در شب قدر

در میان همه اعمال ماه مبارک رمضان« احیا و شب زنده داری» بهترین و بیشترین زمینه را برای آمرزش گناهان فراهم می‌سازد.

چگونه چنین نباشد در حالی که قرآن کریم می‌فرماید:« یک شب قدر از هزار ماه برتر و بالاتر است». هزار ماه برابر است با هشتاد و سه سال و شش ماه؛ یعنی معادل عمر معمولی یک انسان. به عبارت دیگر: شب قدر اگر مورد بهر ه برداری صحیح قرار گیرد، ارزش آن از تمام عمر یک انسان بیشتر است.

در روایت است که رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:« حضرت موسی‌عليه‌السلام در مناجاتی که با پروردگار خویش داشت، عرضه داشت: پروردگارا! من قرب به تو را خواستارم.

خداوند فرمود: قرب من برای کسی است که شب قدر را شب زنده داری کند.

موسی‌عليه‌السلام عرض کرد: خداوندا! رحمت تو را می‌خواهم.

خداوند فرمود: رحمت من از آن کسی است که در شب قدر، به تهیدستان ترحّم کند.

موسی‌عليه‌السلام عرض کرد: خداوندا! عبور از صراط را خواهانم.

خداوند فرمود: این برای کسی است که شب قدر، صدقه دهد.

موسی‌عليه‌السلام عرض کرد: پروردگارا! از درختان و میوه‌های بهشتی می‌خواهم.

خداوند فرمود: میوه‌های بهشتی برای کسی است که در شب قدر، تسبیح می‌گوید.

موسی‌عليه‌السلام عرض کرد: خداوندا! من نجات را می‌خواهم.

خداوند فرمود: نجات از آتش را؟

عرض کرد: آری.

خداوند فرمود: این برای کسی است که در شب قدر، استغفار کند.

موسی عرض کرد: خداوندا! رضایت تو را می‌خواهم.

خداوند فرمود: رضایت من برای کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بخواند»(306)

هر عملی در شب قدر ارزشمند و دارای اثرات فراوان است؛ امّا شب زنده‌داری، از هر عملی ارزشمندتر و موجب آمرزش گناهان می‌شود.

حضرت امام باقرعليه‌السلام فرمود: «مَنْ أَحْیی لَیْلَهَ الْقَدْرِ غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَلَوْ کانَتْ عَدَدَ نُجُومِ السَّماءِ وَمَثاقِیلَ الْجِبالِ وَمَکائِیلَ الْبِحارِ»؛(307) «کسی که شب قدر را احیا بدارد، گناهانش بخشیده می‌شود ولو به عدد ستارگان آسمان و سنگینی کوه‌ها و به اندازه آب دریاها باشد».

امام موسی بن جعفرعليه‌السلام نیز فرمود: «مَنِ اغْتَسَلَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَأَحْیاها إِلی طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ»؛(308) «کسی که شب قدر، غسل نموده و تا طلوع فجر، شب زنده داری کند از گناهانش خارج می‌شود».

این فصل را با ذکر حدیث جالبی که نقش ماه مبارک رمضان را در آمرزش گناهان نشان می‌دهد، به پایان می‌بریم.

حضرت علیّ بن موسی الرضاعليها‌السلام از پدران بزرگوارش از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل می‌کند که فرمود: «إِنَّ شَهْرَ رَمَضانَ شَهْرٌ عَظِیمٌ یُضاعِفُ اللَّهُ فِیهِ الْحَسَناتِ وَیَمْحُوا فِیهِ الْسّیِئاتِ، وَیَرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجاتِ، مَنْ تَصَدَّقَ فِی هذَا الشَّهْرِ بِصَدَقَةٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ، وَمَنْ أَحْسَنَ فِیهِ إِلی ما مَلَکَتْ یَمِینُهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ، وَمَنْ حَسَّنَ فِیهِ خُلْقَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ، وَمَنْ کَظَمَ فِیهِ غَیْظَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ، وَمَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ، ثُمَّ قالَ‌صلی الله علیه وآله: إِنَّ شَهْرَ کُمْ هذا لَیْسَ کَالشُّهُورِ، إِذا أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ أَقْبَلَ بِالْبَرَکَةِ وَالرَّحْمَةِ، وَإِذا أَدْبَرَ عَنْکُمْ أَدْبَرَ بِغُفْرانِ الذُّنُوبِ...ثُمَّ قالَ‌صلی الله علیه وآله: إِنَّ الشَّقِیّ حَقَّ الشَّقِیِ مَنْ خَرَجَ عَنْهُ هذَا الشَّهْرُ وَلَمُ تُغْفَرْ ذُنُوبُهُ...»؛(309) «به راستی ماه رمضان، ماه بزرگی است، حسنات در آن چند برابر شده، و گناهان از بین رفته و بر درجات انسان افزوده می‌شود، کسی که در این ماه صدقه دهد، خداوند او را می‌آمرزد. کسی که در این ماه به زیر دست خود نیکی کند، خداوند او را می‌آمرزد. کسی که در این ماه خوش خلق باشد، خداوند او را می‌آمرزد. کسی که در این ماه خشم خویش را فرو نشاند، خداوند او را می‌آمرزد. کسی که در این ماه صله رحم کند، خداوند او را می‌آمرزد. آن‌گاه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآلهفرمود: این ماه غیر از ماه‌های دیگر است، وقتی می‌آید، با برکت و رحمت می‌آید و هنگامی که می‌رود، با آمرزش گناهان می‌رود... باز فرمود: شقی واقعی کسی است که از این ماه خارج شود ولی گناهش آمرزید نشود».

فصل سوّم:صدقات و آمرزش گناهان‌

جایگاه صدقه و انفاق در اسلام

از اموری که در مکتب اسلام بسیار مورد تشویق، تأکید و سفارش قرار گرفته، «انفاق و صدقات» است؛ چیزی که از آن به عنوان «عبادت مالی» یاد می‌شود. کمک به فقرا، محرومان و نیازمندان، یا امور عام المنفعه و کارهای خیری که جامعه از آن بهره‌مند می‌گردد، اسباب آمرزش گناهان هستند.

در اهمیّت صدقات و عبادت مالی همین بس که در اکثر آیاتی که سفارش به نماز شده، به این امر نیز سفارش شده است. اگر نماز به عنوان نشانه اهل تقوا یا مؤمنین ذکر شده، انفاق و صدقات نیز چنین است.

در قرآن کریم در نشانه‌های پرهیزکاران می‌خوانیم: «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَمِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»؛ (310) «(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب ایمان داشته، و نماز به پا می‌دارند و از آنچه ما به آنان روزی کرده‌ایم انفاق می‌کنند.»

خداوند متعال در قرآن کریم هنگامی که جایگاه پرهیزکاران را در بهشت ذکر می‌کند، یکی از دلایل بهشتی شدن آنان را انفاق و صدقات دانسته، می‌فرماید:«وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّآئِلِ وَالْمَحْرُومِ»؛ (311) «و در اموال آنان (متّقین) حقّی برای سائل و محروم بود».

کسانی که خدا، قیامت، کیفر و پاداش را باور دارند، در زندگی دنیا تنها خویشتن را نمی‌بینند، بلکه به نیازمندان نیز توجّه می‌نمایند؛ دست فقیران و بیچارگان را گرفته، محرومان را در نعمت‌های خدادادی خویش شریک نموده و گرسنگان از سفره آنان بهره‌مند می‌شوند، با رسیدگی به وضعیّت زندگی مستمندان، رضایت خداوند را برای خود حاصل می‌کنند.

بررسی زندگی اولیای خدا و ائمّه اطهارعليهم‌السلام این درس را به ما می‌آموزد که باید دست دهنده و روحیّه بخشندگی داشته باشیم. امیرالمؤمنین‌عليه‌السلام حتّی در رکوع نماز، انگشتر را به سائل داد و آن چنان خشنودی خداوند را فراهم ساخت که در شأن حضرت و وصف کار زیبایش آیه نازل شد.(312)

سوره «هل أتی» نیز در وصف مورد دیگری از ایثار و از خودگذشتگی خمسه طیّبه در توجّه به مسکین، یتیم و اسیر نازل شده است.

امام مجتبی‌عليه‌السلام علاوه بر این که در کمک به فقرا و مساکین زبانزد خاصّ و عامّ بود، سه بار، تمام اموال خود را به دو قسمت تقسیم نمود؛ نیمی را برای خود برداشت و نیمی دیگر را به مستمندان بخشید. سایر ائمهعليهم‌السلام نیز این گونه بوده‌اند.

البتّه سیره و روش معصومینعليهم‌السلام در این مورد که مظهر جود و بخشش خداوند می‌باشند، جای خود دارد؛ امّا غیر از معصومینعليهم‌السلام نیز کسانی که درجات یقین و باورشان بالاست و آیات قرآن کریم را در مورد انفاق و اثرات دنیوی و اخروی آن به خوبی باور کرده‌اند، در این امر تلاش و کوشش فراوان می‌نمایند.

این نکته نیز از آیات شریفه قرآن و روایات معصومینعليهم‌السلام استفاده می‌شود که غیر از صدقاتی که تحت شرایطی بر صاحب مال واجب می‌شود؛ نظیر زکات، همچنین فقرا در اموال کسانی که از نظر مالی در وضعیّت مناسبی هستند، حقّ دارند و توانگران باید این حقّ را ادا کنند. آن‌گاه اگر این وظیفه انجام شد، هم حقّ فقرا را ادا کرده‌اند و هم از آثار و برکات آن بهره‌مند می‌گردند.

انفاق و صدقه، آثار فراوانی دارد که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

1) صدقات، مایه برکات

«انفاق و صدقه» موجب برکت در مال و روزی انسان می‌شود، یعنی اگر انسان از آنچه خداوند به او روزی کرده مقداری به عنوان صدقه و کارهای خیر در راه خدا صرف نماید، خداوند نیز که اصل آن مال را به او عطا کرده، چندین برابر، به او برکت می‌دهد، در نتیجه از افزایش اموال و روزی بهره‌مند خواهد شد، قرآن کریم می‌فرماید:«مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِ‌ّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ یُضعِفُ لِمَنْ یَشَآءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» ؛(313) «کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند، که در هر خوشه، یکصد دانه باشد و خداوند آن را برای هر کس بخواهد (و شایستگی داشته باشد) دو یا چند برابر می‌کند و خدا (از نظر قدرت و رحمت) وسیع و به همه چیز داناست».

امام صادق‌عليه‌السلام از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل می‌کند که فرمود:«تَصَدَّقُوا فَإِنَّ الصَّدَقَهَ تَزِیدُ فِی الْمالِ کَثْرَةً فَتَصَدَّقُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ»؛ (314) «صدقه بدهید؛ زیرا صدقه اموال را تا حدّ زیادی افزایش می‌دهد، پس خدا شما را رحمت کند صدقه بدهید».

امیرالمؤمنین‌عليه‌السلام نیز فرمود:«إِذا أَمْلَقْتُمْ فَتاجِرُوا اللَّهَ بِالصَّدَقَهِ»؛ (315) «هر گاه تنگدست شدید، با صدقه‌ای که می‌دهید، با خداوند تجارت کنید تا سود ببرید و از تنگدستی نجات پیدا کنید».