آيه (113) و (114) و ترجمه
(
ما كان للنبى و الذين أمنوا أن يستغفروا للمشركين و لو كانوا أولى قربى من بعد ما تبين لهم أنهم أصحب الجحيم
)
(113)(
و ما كان استغفار إبرهيم لا بيه إلا عن موعدة وعدها إياه فلما تبين له أنه عدو لله تبراء منه إن إبرهيم لا وه حليم
)
(114)
ترجمه:
113 - براى پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) و مؤ منان شايسته نبود كه براى مشركان (از خداوند) طلب آمرزش كنند، هر چند از نزديكانشان باشند، پس از آنكه بر آنها روشن شد كه اين گروه اصحاب دوزخند.
114 - و استغفار ابراهيم براى پدرش (عمويش آزر) فقط بخاطر وعده اى بود كه به او داده بود (تا وى را به سوى ايمان جذب كند) اما هنگامى كه براى او روشن شد كه وى دشمن خدا است از او بيزارى جست، چرا كه ابراهيم مهربان و بردبار بود.
شان نزول:
در تفسير مجمع البيان روايتى به اين مضمون در شان نزول آيات فوق نقل شده است كه گروهى از مسلمانان به پيامبر اسلام مى گفتند: آيا براى پدران ما كه در عصر جاهليت از دنيا رفتند طلب آمرزش نمى كنى؟ آيات فوق نازل شد و به همه آنها اخطار كرد كه هيچ كس حق ندارد براى مشركان استغفار نمايد.
در شان نزول اين آيات مطالب ديگرى نيز گفته شده است كه پس از پايان تفسير آيه خواهد آمد.
تفسير:
لزوم بيگانگى از دشمنان
آيه نخست با تعبيرى رسا و قاطع پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) و مؤ منان را از استغفار براى مشركان نهى مى كند و مى گويد: (شايسته نيست كه پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) و افراد با ايمان براى مشركان طلب آمرزش كنند)(
ما كان للنبى و الذين آمنوا ان يستغفروا للمشركين
)
.
سپس براى تاءكيد و تعميم اضافه مى كند (حتى اگر از نزديكانشان باشند)(
و لو كانوا اولى قربى
)
.
بعدا دليل اين موضوع را ضمن جمله اى چنين توضيح مى دهد (بعد از آنكه براى مسلمانان روشن شد كه مشركان اهل دوزخند طلب آمرزش براى آنها معنى ندارد)(
من بعد ما تبين لهم انهم اصحاب الجحيم
)
.
اين كارى است بيهوده و آرزوئى است نابجا چرا كه مشرك بهيچ وجه قابل آمرزش نيست و آنان كه راه شرك را پوئيدند راه نجاتى براى آنها تصور نمى شود.
بعلاوه استغفار و طلب آمرزش يكنوع اظهار محبت و پيوند و علاقه با مشركان است و اين همان چيزى است كه بارها در قرآن از آن نهى شده است.
و از آنجا كه مسلمانان آگاه و آشنا به قرآن، در آيات اين كتاب آسمانى خوانده بودند كه ابراهيم براى (عمويش ) آزر استغفار كرد، فورا اين سؤ ال ممكن بود در ذهن آنها پديد آيد كه مگر آزر مشرك نبود؟ اگر اين كار ممنوع است چرا اين پيامبر بزرگ خدا انجام داد؟!
لذا در آيه دوم به پاسخ اين سؤ ال پرداخته مى گويد: (استغفار ابراهيم براى پدرش (عمويش آزر) به خاطر وعده اى بود كه به او داد، اما هنگامى كه براى او آشكار شد كه وى دشمن خدا است از او بيزارى جست و برايش استغفار نكرد)(
و ما كان استغفار ابراهيم لابيه الا عن موعدة وعدها اياه فلما تبين له انه عدو لله تبرا منه
)
.
در پايان آيه اضافه مى كند: (ابراهيم كسى بود كه در پيشگاه خدا خاضع و از خشم و غضب پروردگار خائف و ترسان، و مردى بزرگوار و حليم و بردبار بود)(
ان ابراهيم لاواه حليم
)
اين جمله ممكن است دليلى براى وعده ابراهيم به آزر در زمينه استغفار بوده، باشد، زيرا حلم و بردبارى از يك سو، و اواه بودن او كه طبق بعضى از تفاسير به معنى رحيم بودن است از سوى ديگر، ايجاب مى كرد كه حد اكثر تلاش و كوشش را براى هدايت آزر انجام دهد، اگر چه از طريق وعده استغفار و طلب آمرزش از گذشته او باشد.
اين احتمال نيز وجود دارد كه جمله فوق دليل براى اين موضوع باشد كه ابراهيم به خاطر خضوع و خشوعى كه داشت و ترس از مخالفت پروردگار هرگز حاضر نبود براى دشمنان حق استغفار كند، بلكه اين كار مخصوص به زمانى بود كه اميد هدايت آزر را در دل مى پروراند، لذا به محض آشكار شدن عداوت او از اين كار صرف نظر كرد.
اگر سؤ ال شود مسلمانان از كجا مى دانستند كه ابراهيم براى آزر استغفار كرد.
در پاسخ مى گوئيم اين آيات سوره توبه همانگونه كه در آغاز اشاره كرديم در اواخر عمر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) نازل شد و قبلا مسلمانان در سوره مريم آيه 47 خوانده بودند كه ابراهيم با جمله (سا ستغفر لك ربى ) به آزر وعده استغفار داده بود و مسلمان پيامبر خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) بيهوده وعده نمى دهد، و هرگاه وعده داده به وعده اش وفا كرده است، و نيز در سوره ممتحنه آيه 4 خوانده بودند كه ابراهيم به او گفت
(لاستغفرن لك ) (من براى تو استغفار خواهم كرد) همچنين در سوره شعرا كه از سوره هاى مكى است استغفار ابراهيم براى پدرش صريحا آمده است آنجا كه مى گويد(
و اغفر لابى انه كان من الضالين
)
(آيه 86)
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد.
1 - يك روايت مجعول
بسيارى از مفسران اهل سنت حديث مجعولى از صحيح بخارى و مسلم و كتب ديگر از (سعيد بن مسيب ) از پدرش نقل كرده اند كه هنگامى كه مرگ ابو طالب نزديك شد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) بر او وارد گرديد، در حالى كه ابو جهل و عبد الله بن ابى اميه نزد او بودند، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) به او فرمود: اى عمو! تو لا اله الا الله بگو كه من به وسيله آن نزد پروردگار براى تو دفاع (و شفاعت ) كنم، در اين هنگام ابو جهل و عبد الله بن ابى اميه رو به ابو طالب كردند و گفتند: تو مى خواهى از آئين (پدرت ) عبد المطلب صرفنظر كنى؟ ولى پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) كرارا اين پيشنهاد را به او كرد اما ابو جهل و عبد الله با همان بيان مانع او شدند، آخرين سخنى را كه ابو طالب گفت اين بود: (بر آئين عبد المطلب )! و از گفتن لا اله الا الله خوددارى كرد، در اين هنگام پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) فرمود من براى تو استغفار خواهم كرد، تا زمانى كه از آن نهى شوم، در اين هنگام آيه فوق (ما كان للنبى و الذين آمنوا...) نازل گرديد.
ولى نشانه هاى جعل و دروغ در اين حديث به چشم مى خورد زيرا:
اولا مشهور و معروف در ميان مفسران و محدثان اين است كه سوره برائت در سال نهم هجرت نازل گرديد بلكه به عقيده بعضى اين آخرين سوره اى است كه بر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) نازل شده است، در حالى كه مورخان نوشته اند وفات ابو طالب در مكه و قبل از هجرت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) اتفاق افتاد!
بخاطر همين تضاد روشن بعضى از متعصبان مانند نويسنده تفسير المنار به دست و پا افتاده اند، گاهى گفته اند اين آيه دو بار نازل شده است! يك بار در مكه، و يك بار در مدينه سال نهم هجرت! و با اين ادعاى بى دليل به گمان خود خواسته اند تضاد را برطرف سازند.
و گاهى گفته اند ممكن است اين آيه در مكه هنگام وفات ابو طالب نازل شده باشد بعدا به دستور پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) در سوره توبه قرار داده شده است، در حالى كه اين ادعا نيز كاملا عارى از دليل است.
آيا بهتر نبود بجاى اين گونه توجيه هاى بى مدرك، در روايت مزبور و صحت آن ترديد كنند؟.
ثانيا - شك نيست كه قبل از مرگ ابو طالب خداوند در آياتى از قرآن مسلمانان را از دوستى و محبت مشركان نهى كرده بود - و مى دانيم استغفار كردن يكى از روشنترين مصاديق اظهار محبت و دوستى است، با اين حال چگونه ممكن است ابو طالب مشرك از دنيا برود و پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) سوگند ياد كند كه من همچنان براى تو استغفار خواهم كرد تا خدا مرا نهى كند؟!
عجيب اينكه فخر رازى كه به تعصب در اينگونه مسائل مشهور است چون نتوانسته است انكار كند كه اين آيه مانند بقيه سوره توبه در مدينه و در اواخر عمر پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) نازل شده است، دست به توجيه شگفت آورى زده و آن اينكه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) بعد از مرگ ابو طالب تا زمان نزول سوره توبه همچنان براى او استغفار مى كرد تا اينكه آيه فوق نازل شد و او را نهى كرد، سپس مى گويد چه مانعى دارد كه اين امر براى پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) و مؤ منان تا آن زمان مجاز بوده باشد؟!
فخر رازى اگر خود را از قيد و بند تعصب رها مى ساخت به حقيقت متوجه مى شد كه امكان ندارد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) در اين مدت طولانى براى يك نفر مشرك استغفار كند در حالى كه آيات فراوانى از قرآن كه تا آن زمان نازل شده بود هر گونه
مودت و محبت و دوستى را نسبت به مشركان محكوم ساخته بود
ثالثا - تنها كسى كه اين روايت را نقل كرده (سعيد بن مسيب ) است و دشمنى او با امير مؤ منان على (عليها‌السلام
) معروف است، بنابراين هرگز نمى توان به گفتار او در باره على (عليها‌السلام
) يا پدر و فرزندش اعتماد كرد.
مرحوم (علامه امينى ) پس از اشاره به مطلب فوق سخنى از واقدى نقل مى كند كه قابل توجه است مى گويد: (سعيد بن مسيب ) از كنار جنازه امام سجاد على بن الحسين (عليهما‌السلام
) گذشت و بر آن نماز نگزارد (و با عذرى واهى ) از اين كار صرفنظر كرد، اما هنگامى كه به گفته ابن حزم از او پرسيدند آيا پشت سر حجاج نماز مى خوانى يا نه گفت ما پشت سر بدتر از حجاج نماز مى خوانيم!.
رابعا - همانگونه كه در جلد پنجم همين تفسير گفتيم شك نيست كه ابو طالب به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) ايمان آورد و مدارك و دلائل روشنى براى اين موضوع ارائه داديم و ثابت كرديم كه آنچه درباره عدم ايمان ابو طالب گفته اند تهمتى بزرگ است كه تمام علماى شيعه و گروهى از دانشمندان اهل تسنن مانند ابن ابى الحديد (در شرح نهج البلاغه ) و قسطلانى (در ارشاد السارى ) و زينى دحلان (در حاشيه تفسير حلبى ) به آن تصريح كرده اند.
و گفتيم يك محقق موشكاف با توجه به موج سياسى مغرضانه اى كه از حكام بنى اميه بر ضد على (عليها‌السلام
) برخاست به خوبى مى تواند حدس بزند كه هر كس با آن حضرت ارتباط و پيوند داشت از اين تعرض مغرضانه در امان نماند، در واقع ابو طالب گناهى نداشت جز اينكه پدر على بن ابى طالب (عليها‌السلام
) پيشواى بزرگ اسلام
بود، مگر (ابوذر) آن مجاهد بزرگ اسلام را به خاطر عشقش به على (عليها‌السلام
) و مبارزه اش با مكتب عثمان مورد آنهمه اتهام قرار ندادند؟!
(براى اطلاع بيشتر از ايمان ابو طالب كه در تمام دوران حياتش حامى پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) و مدافع او بود و سر بر فرمانش داشت به جلد پنجم همين تفسير صفحه 191 تا 198 مراجعه فرمائيد)
2 - چرا ابراهيم به آزر وعده استغفار داد؟
سؤ ال ديگرى كه در اينجا پيش مى آيد اين است كه چگونه ابراهيم به عمويش آزر وعده استغفار داد و طبق ظاهر آيه فوق و آيات ديگر قرآن مجيد به اين وعده وفا كرد، با اينكه او هرگز ايمان نياورد و در صف مشركان و بت پرستان بودو استغفار براى چنين كسانى ممنوع است؟
در پاسخ اين سؤ ال بايد به اين نكته توجه داشت كه از آيه فوق به خوبى استفاده مى شود كه ابراهيم انتظار داشته است كه آزر از اين طريق جذب به سوى ايمان و توحيد شود، و استغفار او در حقيقت اين بوده است (كه خداوند او را هدايت كن، و گناهان گذشته او را ببخش ).
اما هنگامى كه آزر در حال شرك چشم از جهان فرو بست، و براى ابراهيم مسلم شد كه او با حالت عداوت پروردگار از دنيا رفته، و ديگر جائى براى هدايت او باقى نمانده است، استغفار خود را قطع كرد.
طبق اين معنى مسلمانان نيز مى توانند براى دوستان و بستگان مشركشان مادام كه در قيد حياتند و اميد هدايت آنها مى رود، استغفار كنند يعنى از خدا براى آنها هدايت و آمرزش هر دو بطلبند، ولى پس از مرگ آنها در حال كفر، ديگر جائى براى استغفار باقى نمى ماند.
اما اينكه در بعضى از روايات وارد شده كه امام صادق (عليها‌السلام
) فرمود ابراهيم (عليها‌السلام
) وعده داده بود كه اگر آزر اسلام بياورد براى او استغفار كند ( نه اينكه پيش از اسلام آوردن ) و هنگامى كه براى او روشن شد كه او دشمن خدا است، از وى بيزارى جست و بنابراين وعده ابراهيم مشروط بود و چون شرط آن حاصل نشد او هرگز استغفار نكرد.
اين روايت علاوه بر اينكه روايت مرسل و ضعيفى است مخالف ظاهر يا صريح آيات قرآن است، زيرا ظاهر آيه مورد بحث اين است كه ابراهيم استغفار كرد و صريح آيه 86 سوره (شعراء) اين است كه ابراهيم از خداوند تقاضاى آمرزش او را كرد آنجا كه مى گويد(
و اغفر لابى انه كان من الضالين
)
.
شاهد ديگر اين سخن جمله معروفى است كه از ابن عباس نقل شده كه ابراهيم كرارا براى آزر مادامى كه در حيات بود استغفار كرد، اما هنگامى كه در حال كفر از دنيا رفت، و عداوت او نسبت به آئين حق مسلم شد، از اين كار خوددارى نمود.
و از آنجا كه گروهى از مسلمانان مايل بودند براى نياكان مشرك خود كه در حال كفر مرده بودند استغفار كنند قرآن صريحا آنها را نهى كرد و تصريح نمود كه وضع ابراهيم با آنها كاملا متفاوت بوده، او در حال حيات آزر، و به اميد ايمان او، چنين كارى را مى كرد، نه پس از مرگش!
3 - هر گونه پيوندى با دشمنان بايد قطع شود
آيه مورد بحث تنها آيه اى نيست كه سخن از قطع هر گونه رابطه با مشركان مى گويد، بلكه از آيات متعددى از قرآن اين موضوع به خوبى استفاده مى شود كه هر گونه پيوند و همبستگى خويشاوندى و غير خويشاوندى بايد تحت الشعاع پيوندهاى مكتبى قرار گيرد و اين پيوند (ايمان به خدا و مبارزه با هر گونه شرك و بت پرستى ) بايد بر تمام روابط مسلمانان حاكم باشد، چرا كه اين پيوند يك پيوند زير بنائى و حاكم بر همه مقدرات اجتماعى آنها است.
و هرگز پيوندهاى سطحى و رو بنائى نمى تواند آنرا نفى كند، اين درسى بود براى ديروز و امروز و همه اعصار و قرون.
0%
نویسنده: آية الله مکارم شيرازي
