شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

آيه (60) و ترجمه

( انما الصدقت للفقراء و المسكين و العملين عليها و المؤ لفة قلوبهم و فى الرقاب و الغرمين و فى سبيل الله و ابن السبيل فريضة من الله و الله عليم حكيم ) (60)

ترجمه:

60- زكات مخصوص فقراء و مساكين و كاركنانى است كه براى (جمع آورى ) آن كار مى كنند، و كسانى كه براى جلب محبتشان اقدام مى شود، و براى (آزادى ) بردگان، و بدهكاران، و در راه (تقويت آئين خدا، و واماندگان در راه، اين يك فريضه (مهم ) الهى است و خداوند دانا و حكيم است.

تفسير:

مصارف زكات و ريزهكاريهاى آن

در تاريخ اسلام دو دوران مشخص ديده مى شود، دوران مكه كه همت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و مسلمانان در آن مصروف تعليم و تربيت نفرات و آموزش و تبليغ مى شد، و دوران مدينه كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در آن دست به تشكيل حكومت اسلامى و پياده كردن و اجراى تعليمات اسلام، از طريق اين حكومت صالح زد. بدون شك يكى از ابتدائى و ضروريترين مساءله، به هنگام تشكيل حكومت تشكيل (بيت المال ) است كه به وسيله آن نيازهاى اقتصادى حكومت بر آورده شود، نيازهائى كه در هر حكومتى بدون استثناء وجود دارد.

به همين دليل يكى از نخستين كارهائى كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در مدينه انجام داد تشكيل بيت المال بود كه يكى از منابع آنرا (زكات ) تشكيل ميداد، و طبق مشهور اين حكم در سال دوم هجرت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تشريع شد. البته همانگونه كه بعدا به خواست خدا اشاره خواهيم كرد، حكم زكات قبلا در مكه نازل شده بود، اما نه به صورت وجوب جمع آورى در بيت المال، بلكه خود مردم اقدام به پرداخت آن مى كردند، ولى در مدينه دستور جمع آورى و (تمركز) آن از ناحيه خداوند در آيه 103 توبه صادر گرديد.

آيه مورد بحث كه مسلما بعد از آيه وجوب اخذ زكات نازل شده، (هر چند در قرآن از آن ذكر گرديده است ) مصارف گوناگون زكات را بيان مى كند.

و جالب اينكه آيه، با كلمه انما كه دليل بر انحصار است، آغاز شده، و اين نشان مى دهد كه بعضى از افراد خود خواه، يا بيخبر، انتظار داشتند بدون هيچگونه استحقاق، سهمى از زكات دريافت دارند كه با كلمه انما دست رد به سينه همه آنها زده شده است. در دو آيه قبل از اين آيه، نيز اين معنى منعكس بود كه بعضى بر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خرده مى گرفتند كه چرا سهمى از زكات را در اختيار آنها نمى گذارد و حتى در صورت محروم شدن از آن خشمگين مى شدند، اما به هنگام برخوردارى ابراز رضايت مى كردند. به هر حال آيه فوق به روشنى مصارف واقعى زكات را بيان كرده، و به تمام توقعات بيجا پايان مى دهد، و آنرا در هشت مصرف خلاصه مى كند:

1 - (فقراء) نخست مى گويد: (صدقات و زكات براى فقيران است )( انما الصدقات للفقراء ) .

2- (مساكين ) (والمساكين ). در اينكه فقير و مسكين با هم چه تفاوتى دارند بحثى است كه در پايان تفسير آيه خواهد آمد.

3- (عاملان ) و جمع آورى كنندگان زكات( والعاملين عليها ) .

اين گروه در حقيقت كارمندان و كاركنانى هستند كه براى جمع آورى زكات و اداره بيت المال اسلام تلاش و كوشش مى كنند، و آنچه به آنها داده مى شود در حقيقت به منزله مزد و اجرت آنها است، و لذا فقر در اين گروه به هيچوجه شرط نيست.

4- (مؤ لفة قلوبهم ) يعنى كسانى كه انگيزه معنوى نيرومندى براى پيشبرد اهداف اسلامى ندارند، و با تشويق مالى ميتوان تأليف قلب، و جلب محبت آنان نمود( والمؤ لفة قلوبهم ) .

توضيح بيشتر درباره اين گروه بعدا خواهد آمد.

5- (آزاد ساختن بردگان )( وفى الرقاب ) .

يعنى سهمى از زكات، تخصيص به مبارزه با بردگى، و پايان دادن به اين موضوع ضد انسانى، داده مى شود، و همانگونه كه در جاى خود گفتهايم برنامه اسلام در مورد بردگان برنامه (آزادى تدريجى ) است كه نتيجه نهائيش آزاد ساختن همه بردگان بدون روبرو شدن به واكنشهاى نامطلوب اجتماعى آن مى باشد، و تخصيص سهمى از زكات، به اين موضوع، گوشهاى از اين برنامه را تشكيل ميدهد.

6- (اداء دين بدهكاران ) و آنها كه بدون جرم و تقصير زير بار بدهكارى مانده و از اداى آن عاجز شده اند( والغارمين ) .

7- (در راه خدا)( و فى سبيل الله ) .

همانگونه كه در پايان آيه اشاره خواهيم كرد منظور از آن تمام راههائى است كه به گسترش و تقويت آئين الهى منتهى شود، اعم از مساءله جهاد و تبليغ و مانند آن.

8- (واماندگان در راه )( وابن السبيل ) .

يعنى مسافرانى كه بر اثر علتى در راه مانده، و زاد و توشه و مركب كافى براى رسيدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقير و بيبضاعتى نيستند، ولى بر اثر دزد زدگى، يا بيمارى، يا گم كردن اموال خود، و يا علل ديگر، به چنين وضعى افتاده اند، اينگونه اشخاص را بايد از طريق زكات به مقدارى كه براى رسيدن به مقصد لازم است بى نياز ساخت.

در پايان آيه به عنوان تاءكيد روى مصارف گذشته مى فرمايد: (اين فريضه الهى است )( فريضة من الله ) .

و بدون شك اين فريضه، حساب شده، و كاملا دقيق، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است، زيرا (خداوند دانا و حكيم است )( و الله عليم حكيم ) .

در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:

نكته ها

1- فرق ميان (فقير) و (مسكين )

در ميان مفسران گفتگو است كه آيا فقير و مسكين، مفهوم واحدى دارند و به عنوان تاءكيد در آيه فوق ذكر شده اند؟ و بنابراين مصارف زكات، هفت مصرف مى شود، و يا اينكه دو مفهوم مخالف دارند؟

غالب مفسران و فقها احتمال دوم را پذيرفتهاند، ولى در ميان طرفداران اين عقيده، نيز در تفسير اين دو كلمه، گفتگوهاى زيادى است، اما آنچه نزديكتر به نظر مى رسد اين است كه (فقير) به معنى كسى است كه در زندگى خود كمبود مالى دارد، هر چند مشغول كسب و كارى باشد و هرگز از كسى سؤ ال نكند، اما (مسكين ) كسى است كه نيازش شديدتر است و دستش از كار كوتاه است، و به همين جهت از اين و آن سؤ ال مى كند.

شاهد اين موضوع، نخست ريشه لغت مسكين است كه از ماده (سكون ) گرفته شده، گويا چنين كسى بر اثر شدت فقر، ساكن و زمينگير شده است.

ديگر اينكه ملاحظه موارد استعمال اين دو كلمه در قرآن معنى فوق را تأييد مى كند، از جمله در آيه 16 سوره بلد ميخوانيم:( او مسكينا ذا متربة ) : يا مسكين خاك نشينى را اطعام كند و در آيه 8 سوره نساء ميخوانيم:( و اذا حضر القسمة اولوا القربى و اليتامى و المساكين فارزقوهم ) : هر گاه خويشاوندان و يتيمان و مسكينان، در موقع تقسيم ارث، حضور يابند، چيزى از آن به آنها ببخشيد از اين تعبير استفاده مى شود كه منظور از مساكين سائلانى است كه گاه در اين مواقع حضور مى يابند.

و در آيه 24 سوره قلم ميخوانيم( ان لا يدخلنها اليوم عليكم مسكين ) : امروز هيچ مسكينى نبايد در محوطه زراعت شما حضور يابد! كه اشاره به - سائلان است.

همچنين تعبير به اطعام مسكين يا طعام مسكين در آيات متعددى از قرآن نشان ميدهد كه مساكين افراد گرسنهاى هستند كه حتى نياز به يك وعده غذا دارند.

در حالى كه از پارهاى از موارد استعمال كلمه (فقير) در قرآن به خوبى استفاده مى شود كه افراد آبرومندى كه هرگز روى سؤ ال ندارند اما گرفتار كمبود مالى هستند، در مفهوم اين كلمه واردند، مانند آنچه در آيه 273 سوره بقره ديده مى شود( للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله لا يستطيعون ضربا فى الارض يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف ) : (انفاق براى فقيرانى است كه در راه خدا گرفتار شده اند، و آنچنان ظاهر خويش را حفظ مى كنند كه جاهل از شدت عفت نفس آنان، چنين مى پندارد كه غنى و بى نيازند).

از همه اينها گذشته در روايتى كه محمد بن مسلم از امام صادق (عليها‌السلام ) يا امام باقر (عليها‌السلام ) نقل كرده مى خوانيم كه از آن حضرت درباره (فقير) و (مسكين ) سؤ ال كردند، فرمود: الفقير الذى لا يسئل و المسكين الذى هو اجهد منه الذى يسئل: (فقير كسى است كه سؤ ال نمى كند، و مسكين حالش از او سخت تر است، و كسى است كه از مردم سؤ ال و تقاضا مى كند) (1).

همين مضمون در حديث ديگرى از ابو بصير از امام صادق (عليها‌السلام ) نقل شده است، و هر دو صراحت در مفهوم فوق دارد.

البته پارهاى از قرائن گواهى بر خلاف آنچه در بالا گفتيم مى دهد، ولى هر گاه مجموع قرائن موجود را در نظر بگيريم، روشن مى شود كه حق همان است كه در بالا گفته شد.

2- آيا لازم است زكات به هشت قسمت مساوى تقسيم شود؟

بعضى از مفسران يا فقهاء عقيده دارند كه ظاهر آيه فوق اين است كه بايد زكات مال به هشت سهم مساوى تقسيم گردد، و هر كدام در مصرف خود صرف شود، مگر اينكه مقدار زكات بقدرى ناچيز باشد كه نتوان آنرا به هشت سهم قابل ملاحظه تقسيم كرد.

ولى اكثريت قاطع فقها براينند كه اصناف هشتگانه فوق مواردى است كه صرف زكات در آنها مجاز است، و تقسيم كردن در آن واجب نيست.

سيره قطعى پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و امامان اهلبيت (عليهما‌السلام ) و ياران آنها نيز اين معنى را تاءييد مى كند، به علاوه با توجه به اينكه زكات يك ماليات اسلامى است و حكومت اسلامى موظف است آنرا از مردم وصول كند، و هدف از تشريع آن رفع نيازمنديهاى گوناگون جامعه اسلامى مى باشد، طبعا چگونگى مصرف آن در اين مصارف هشتگانه بستگى به ضرورتهاى اجتماعى از يكسو، و نظر حكومت اسلامى از سوى ديگر دارد.

3- در چه زمانى زكات واجب شد؟

از آيات مختلف قرآن از جمله آيه 156 سوره اعراف، و آيه 3 سوره نمل، و آيه 4 سوره لقمان، و آيه 7 سوره فصلت كه همه از سورههاى مكى هستند، چنين استفاده مى شود كه حكم وجوب زكات در مكه نازل شده است، و مسلمانان موظف به انجام اين وظيفه اسلامى بوده اند، ولى به هنگامى كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به مدينه آمد و پايه حكومت اسلامى را گذارد و طبعا نياز به تشكيل بيت المال پيدا كرد، از طرف خداوند ماموريت يافت كه زكات را از مردم شخصا بگيرد (نه اينكه خودشان به ميل و نظر خود در مصارف آن صرف كنند).

آيه شريفه( خذ من اموالهم صدقة... ) (سوره توبه 103) در اين هنگام نازل، شد، و مشهور اين است كه اين در سال دوم هجرت بود، سپس مصارف زكات به طور دقيق در آيه مورد بحث كه آيه 60 سوره توبه است بيان گرديد، و جاى تعجب نيست كه تشريع اخذ زكات در آيه 103 باشد و ذكر مصارف آن كه مى گويند در سال نهم هجرت نازل شده در آيه 60، زيرا مى دانيم آيات قرآن بر طبق تاريخ نزول جمع آورى نشده، بلكه به فرمان پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) هر كدام در مورد مناسب قرار داده شده است.

4- منظور از مؤ لفة قلوبهم چه اشخاصى هستند؟

آنچه از تعبير مؤ لفة قلوبهم فهميده مى شود آن است كه يكى از مصارف زكات كسانى هستند كه به خاطر ايجاد الفت و محبت به آنها زكات داده مى شود، ولى آيا منظور از آن كفار و غير مسلمانانى است كه به خاطر استفاده از همكارى آنها در جهاد از طريق كمك مالى تشويق مى شوند؟ يا مسلمانان ضعيف الايمان را نيز شامل ميگردد؟

همانگونه كه در مباحث فقهى گفته ايم مفهوم آيه، و همچنين پارهاى از روايات كه در اين زمينه وارد شده مفهوم وسيعى دارد، و تمام كسانى را كه با تشويق مالى، از آنها به نفع اسلام و مسلمين جلب محبت مى شود، در بر مى گيرد، و دليلى بر تخصيص آن به كفار نيست.

5- نقش زكات در اسلام

با توجه به اينكه اسلام به صورت يك مكتب صرفا اخلاقى، و يا فلسفى و اعتقادى، ظهور نكرد، بلكه به عنوان يك (آئين جامع ) كه تمام نيازمنديهاى مادى و معنوى در آن پيشبينى شده، پا به عرصه ظهور گذاشت، و نيز با توجه به اينكه اسلام، از همان عصر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، با تأسيس حكومت همراه بود، و همچنين با توجه به اينكه اسلام توجه خاصى به حمايت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد، روشن مى شود كه نقش بيت المال، و زكات كه يكى از منابع درآمد بيت المال است، از مهمترين نقشها است.

شك نيست كه هر جامعهاى داراى افرادى از كار افتاده، بيمار، يتيمان بى سرپرست، معلولين، و امثال آنها مى باشد كه بايد مورد حمايت قرار گيرند. و نيز براى حفظ موجوديت خود در برابر هجوم دشمن، نياز به سربازان مجاهدى دارد كه هزينه آنها از طرف حكومت پرداخته مى شود،

همچنين كارمندان حكومت اسلامى، دادرسان و قضات، و نيز وسائل تبليغاتى و مراكز دينى، هر كدام نيازمند به صرف هزينهاى است كه بدون يك پشتوانه مالى منظم، و مطمئن، سامان نمى پذيرد.

به همين دليل در اسلام مسأله زكات كه در حقيقت يكنوع (ماليات بر - درآمد و توليد و (ماليات بر ثروت راكد) محسوب مى شود، از اهميت خاصى برخوردار است، تا آنجا كه در رديف مهمترين عبادات قرار گرفته، و در بسيارى از موارد با نماز همراه ذكر شده، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است!

حتى در روايات اسلامى ميخوانيم كه اگر حكومت اسلامى از شخص، يا اشخاصى، مطالبه زكات كند، و آنها در برابر حكومت، ايستادگى كنند و سرباز زنند، مرتد محسوب مى شوند، و در صورتى كه اندرزها در مورد آنها سود ندهد، توسل به نيروى نظامى، در مقابل آنها جايز است، داستان اصحاب رده (همان گروهى كه بعد از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سر از پرداخت زكات باز زدند و خليفه وقت به مبارزه با آنها برخاست و حتى على (عليها‌السلام ) اين مبارزه را امضاء كرد و شخصا يكى از پرچمداران در ميدان جنگ بود) در تواريخ اسلام مشهور است.

در روايتى از امام صادق (عليها‌السلام ) ميخوانيم: من منع قيراطا من الزكاة فليس هو بمومن، و لا مسلم، و لا كرامة!: كسى كه يك قيراط از زكات را نپردازد نه مؤ من است و نه مسلمان و ارزشى ندارد.

جالب توجه اينكه از روايات استفاده مى شود كه حدود و مقدار زكات آن چنان دقيقا در اسلام تعيين شده، كه اگر همه مسلمانان زكات اموال خويش را بطور صحيح و كامل بپردازند، هيچ فردى فقير و محروم در سرتاسر كشور اسلامى باقى نخواهد ماند.

در حديثى از امام صادق (عليها‌السلام ) مى خوانيم ولو ان الناس ادوا زكاة اموالهم ما بقى مسلم فقيرا محتاجا!... و ان الناس ما افتقروا، و لا احتاجوا، و لا جاعوا، و لا عروا، الا بذنوب الاغنياء!: (اگر همه مردم زكات اموال خود را بپردازند مسلمانى فقير و نيازمند، باقى نخواهد ماند، و مردم فقير و محتاج و گرسنه و برهنه نمى شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان )!

و نيز از روايات استفاده مى شود كه اداى زكات باعث حفظ اصل مالكيت و تحكيم پايه هاى آنست، بطورى كه اگر مردم اين اصل مهم اسلامى را فراموش كنند شكاف و فاصله ميان گروهها آنچنان مى شود كه اموال اغنياء نيز به خطر خواهد افتاد.

در حديثى از امام موسى بن جعفر (عليها‌السلام ) مى خوانيم حصنوا اموالكم بالزكاة: (اموال خود را بوسيله زكات حفظ كنيد). همين مضمون از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و امير مؤ منان على (عليها‌السلام ) نيز در احاديث ديگر نقل شده است. براى اطلاع بيشتر از اين احاديث به ابواب يك و سه و چهار و پنج از ابواب زكات از جلد ششم وسائل مراجعه فرمائيد.

نكته آخر

6- آخرين نكتهاى كه توجه به آن لازم است اين است كه در آيه مورد بحث در مورد چهار گروه كلمه (لام ) ذكر شده( انما الصدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المؤ لفة قلوبهم ) و اين تعبير معمولا نشانه (ملكيت ) است.

ولى در مورد چهار گروه ديگر كلمه (فى ) آمده است( و فى الرقاب و الغارمين و فى سبيل الله و ابن السبيل ) و اين تعبير معمولا براى بيان مصرف است.

در ميان مفسران در تفسير اين (اختلاف تعبير) گفتگو است، بعضى معتقدند كه گروه چهارگانه اول، مالك زكات، مى شوند، و گروه چهارگانه دوم، مالك، نخواهند شد، و تنها جايز است زكات در مورد آنان مصرف گردد.

بعضى ديگر معتقدند كه اين اختلاف تعبير اشاره به نكته ديگرى است و آن اينكه گروه چهارگانه دوم استحقاق بيشترى براى زكات دارند، زيرا كلمه (فى ) براى بيان ظرفيت است، گويا اين گروه چهارگانه ظرف زكات مى باشند و زكات مظروف آنها است، در حالى كه گروههاى نخستين چنين نيستند.

ولى ما در اينجا احتمال ديگرى را انتخاب كردهايم و آن اينكه شش گروه (فقراء، مساكين، عاملين عليها، مؤ لفة قلوبهم، غارمين، و ابن السبيل كه بدون فى ذكر شده اند يكسان مى باشند و عطف بر يكديگر و دو گروه ديگر كه (فى الرقاب ) و (فى سبيل الله ) است و با كلمه (فى ) بيان گرديده، وضع خاصى دارند، شايد اين تفاوت تعبير از اين نظر باشد كه گروههاى ششگانه مى توانند مالك زكات شوند، و مى توان زكات را به خود آنها پرداخت (حتى بدهكاران و كسانى كه از اداى دين خود ناتوانند، البته در صورتى كه اطمينان داشته باشيم آنرا در مورد اداى دين خود مصرف مى كنند).

ولى دو گروه مالك زكات نمى شوند، و نمى توان به آنها پرداخت، بلكه بايد در مورد آنها مصرف گردد، مثلا بردگان را بايد از طريق زكات خريد و آزاد كرد، روشن است كه آنها در اين صورت مالك زكات نمى شوند، و همچنين مواردى كه تحت عنوان (فى سبيل الله ) مندرج است، از قبيل هزينه جهاد، تهيه اسلحه و يا ساختن مسجد و مراكز دينى و مانند آنها هيچيك مالك زكات نيستند، بلكه مصرف آنند.

و به هر حال اين تفاوت در تعبير نشان ميدهد كه تا چه اندازه تعبيرات قرآن حساب شده است.

آيه (61) و ترجمه

( و منهم الذين يؤ ذون النبى و يقولون هو أذن قل أذن خير لكم يؤ من بالله و يؤ من للمؤ منين و رحمة للذين أمنوا منكم و الذين يؤ ذون رسول الله لهم عذاب أليم ) (61)

ترجمه:

61- از آنها كسانى هستند كه پيامبر را آزار مى دهند، و مى گويند او خوشباور و گوشى است!، بگو خوشباور بودن او به نفع شماست (ولى بدانيد) او ايمان به خدا دارد و (تنها) تصديق مؤ منان مى كند، و رحمت است براى كسانى از شما كه ايمان آورده اند، و آنها كه فرستاده خدا را آزار مى دهند عذاب دردناكى دارند.

شان نزول:

اين حسن است نه عيب!

براى آيه فوق شأن نزولهائى ذكر شده كه بيشباهت به يكديگر نيست، از جمله اينكه گفته اند: اين آيه درباره گروهى از منافقان نازل شده، كه دور هم نشسته بودند و سخنان ناهنجار، درباره پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى گفتند، يكى از آنان گفت: اين كار را نكنيد، زيرا، مى ترسيم به گوش محمد برسد، و او به ما بد بگويد (و مردم را بر ضد ما بشوراند).

يكى از آنان كه نامش (جلاس ) بود گفت: مهم نيست، ما هر چه بخواهيم ميگوئيم، و اگر به گوش او رسيد نزد وى مى رويم، و انكار مى كنيم، و او از ما مى پذيرد، زيرا محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آدم خوشباور و دهنبينى است، و هر كس هر چه بگويد قبول مى كند، در اين هنگام آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت:

تفسير:

در اين آيه همانگونه كه از مضمون آن استفاده مى شود سخن از فرد يا افرادى در ميان است كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را با گفته هاى خود آزار مى دادند و مى گفتند او انسان خوشباور، و دهن بينى است( و منهم الذين يؤ ذون النبى و يقولون هو اذن ) .

(اذن ) در اصل به معنى گوش است، ولى به اشخاصى كه زياد به حرف مردم گوش مى دهند، و به اصطلاح (گوشى ) هستند نيز اين كلمه اطلاق مى شود.

آنها در حقيقت يكى از نقاط قوت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را كه وجود آن در يك رهبر كاملا لازم است، به عنوان نقطه ضعف نشان ميدادند و از اين واقعيت غافل بودند كه يك رهبر محبوب، بايد نهايت لطف و محبت را نشان دهد، و حتى الامكان عذرهاى مردم را بپذيرد، و در مورد عيوب آنها پردهدرى نكند (مگر در آنجا كه اين كار موجب سوء استفاده شود).

لذا قرآن بلافاصله اضافه مى كند كه: (به آنها بگو اگر پيامبر گوش به سخنان شما فرا مى دهد، و عذرتان را مى پذيرد، و به گمان شما يك آدم گوشى است اين به نفع شما است )!( قل اذن خير لكم ) .

زيرا از اين طريق آبروى شما را حفظ كرده، و شخصيت تان را خرد نمى كند عواطف شما را جريحهدار نمى سازد، و براى حفظ محبت و اتحاد و وحدت شما از اين طريق كوشش مى كند، در حالى كه اگر او فورا پردهها را بالا ميزد، و دروغگويان را رسوا مى كرد، دردسر فراوانى براى شما فراهم مى آمد، علاوه بر اينكه آبروى عدهاى به سرعت از بين مى رفت، راه بازگشت و توبه بر آنها بسته مى شد، و افراد آلودهاى كه قابل هدايت بودند در صف بدكاران جاى مى گرفتند و از اطراف پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) دور مى شدند.

يك رهبر مهربان و دلسوز، و در عين حال پخته و دانا، بايد همه چيز را بفهمد، ولى بايد بسيارى از آنها را به روى خود نياورد، تا آنها كه شايسته تربيتند، تربيت شوند و از مكتب او فرار نكنند و اسرار مردم از پرده برون نيفتد.

اين احتمال نيز در معنى آيه وجود دارد كه خداوند در پاسخ عيب جويان مى گويد: چنان نيست كه او گوش به همه سخنان فرا، دهد، بلكه او گوش به سخنانى مى دهد كه به سود و نفع شما است، يعنى وحى الهى را مى شنود، پيشنهاد مفيد را استماع مى كند و عذرخواهى افراد را در مواردى كه به نفع آنها و جامعه است مى پذيرد.

سپس براى اينكه عيب جويان از اين سخن سوء استفاده نكنند، و آنرا دستاويز قرار ندهند، چنين اضافه مى كند: (او به خدا و فرمانهاى او ايمان دارد، و به سخنان مؤ منان راستين گوش فرا ميدهد، و آنرا مى پذيرد و به آن ترتيب اثر ميدهد)( يؤ من بالله و يؤ من للمؤ منين ) .

يعنى در واقع پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) دو گونه برنامه دارد: يكى برنامه حفظ ظاهر و جلوگيرى از پرده درى، و ديگرى در مرحله عمل، در مرحله اول به سخنان همه گوش فرا ميدهد، و ظاهرا انكار نمى كند، ولى در مقام عمل تنها توجه او به فرمانهاى خدا و پيشنهادها و سخنان مؤ منان راستين است، و يك رهبر واقعبين بايد چنين باشد، و تاءمين منافع جامعه جز از اين راه ممكن نيست لذا بلافاصله مى فرمايد: (او رحمت براى مؤ منان شما است )( و رحمة للذين آمنوا منكم ) .

ممكن است در اينجا سؤ ال شود كه در پارهاى از آيات قرآن مى خوانيم پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )( رحمة للعالمين ) است (انبياء - 107).

ولى آيه مورد بحث مى گويد: رحمت براى مؤ منان است، آيا آن عموميت با اين (تخصيص ) سازگار است؟!

اما با توجه به يك نكته، پاسخ اين سؤ ال روشن مى شود، و آن اينكه: رحمت، درجات و مراتب دارد كه يكى از مراتب آن قابليت و استعداد است، و مرتبه ديگر (فعليت ).

مثلا باران رحمت الهى است، يعنى اين قابليت و شايستگى، در تمام قطرات آن وجود دارد كه منشاء خير و بركت و نمو و حيات باشد، ولى مسلما ظهور و بروز آثار اين (رحمت ) تنها در سرزمينهاى آماده و مستعد است، بنابراين هم مى توانيم بگوئيم تمام قطرههاى باران، رحمت است و هم صحيح است گفته شود اين قطرات در سرزمينهاى مستعد و آماده، (مايه ) رحمت است، جمله اول اشاره به مرحله اقتضا و قابليت است، و جمله دوم اشاره به مرحله وجود و فعليت.

در مورد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) او بالقوه براى همه جهانيان مايه رحمت است، ولى بالفعل مخصوص مؤ منان مى باشد.

تنها چيزى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه نبايد آنها كه پيامبر ع را با اين سخنان خود ناراحت مى كنند و از او عيب جوئى مى نمايند، تصور كنند كه بدون مجازات خواهند ماند، درست است كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در برابر آنها وظيفهاى دارد كه با بزرگوارى و وسعت روح خود با آنان روبرو شود، و از رسوا ساخت شان خوددارى كند، ولى مفهوم اين سخن چنين نيست كه آنها در اين اعمال خود بدون كيفر خواهند ماند، لذا در پايان آيه مى فرمايد: (آنها كه رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را آزار مى رسانند عذابى دردناك دارند)( و الذين يؤ ذون رسول الله لهم عذاب اليم ) .

آيه (62) و (63) و ترجمه

( يحلفون بالله لكم ليرضوكم و الله و رسوله أحق أن يرضوه أن كانوا مؤ منين ) (62)( ألم يعلموا أنه من يحادد الله و رسوله فأن له نار جهنم خلدا فيها ذلك الخزى العظيم ) (63)

ترجمه:

62- براى شما، سوگند به خدا ياد مى كنند تا شما را راضى كنند، در حالى كه شايسته تر اين است كه خدا و رسولش را راضى سازند، اگر (راست مى گويند و) ايمان دارند.

63- آيا نمى دانند هر كس با خدا و رسولش دشمنى كند، براى او آتش دوزخ است كه جاودانه در آن مى ماند، اين يك رسوائى بزرگ است!

شان نزول:

از گفتار بعضى از مفسران چنين استفاده مى شود كه در آيه فوق مكمل آيه گذشته است، و طبعا در همان شان نزول نازل شده، ولى جمعى ديگر از مفسران، شان نزول ديگرى براى اين دو آيه نقل كرده اند و آن اينكه: هنگامى كه در نكوهش تخلف كنندگان از غزوه تبوك آياتى نازل شد يكى از منافقان گفت: به خدا سوگند اين گروه نيكان و اشراف ما هستند، اگر آنچه را محمد در باره آنها مى گويد راست باشد، اينها از چهارپايان هم بدترند، يكى از مسلمانان اين سخن را شنيد و گفت: به خدا آنچه او مى گويد حق است، و تو از چهارپا بدترى! اين سخن به گوش پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيد به دنبال آن مرد منافق فرستاد و از او پرسيد چرا چنين گفتى، او سوگند ياد كرد كه چنين سخنى نگفته است، مرد مؤ منى كه با او طرف بود و اين سخن را به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) گزارش داده بود گفت خداوندا خودت راستگو را تصديق، و دروغگو را تكذيب فرما. آيات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت.

تفسير:

قيافه حق بجانب منافقان!

يكى از نشانه هاى منافقان و اعمال زشت و شوم آنها كه قرآن كرارا به آن اشاره كرده، اين است كه آنها براى پوشاندن چهره خود بسيارى از خلافكاريهاى خود را انكار مى كردند و با توسل به سوگندهاى دروغين مى خواستند مردم را فريب داده و از خود راضى كنند.

در آيات فوق قرآن مجيد پرده از روى اين عمل زشت برداشته، هم آنها را رسوا مى كند، و هم مسلمانان را آگاه مى سازد كه تحت تاءثير اينگونه سوگندهاى دروغين قرار نگيرند.

نخست مى گويد: (آنها براى شما سوگند به خدا ياد مى كنند تا شما را راضى كنند( يحلفون بالله لكم ليرضوكم ) .

روشن است كه هدف آنها از اين سوگندها، بيان حقيقت نيست، بلكه مى خواهند با فريب و نيرنگ چهره واقعيات را در نظرتان دگرگون جلوه دهند، و به مقاصد خود برسند، و گر نه اگر هدف آنها اين است كه واقعا مؤ منان راستين را از خود خشنود سازند، لازم تر اين است كه خدا و پيامبرش را راضى كنند، در حالى كه آنها با اعمالشان خدا و پيامبر را به شدت ناراضى كردند.

لذا قرآن مى گويد: اگر آنها راست مى گويند و ايمان دارند، شايسته تر اين است كه خدا و پيامبرش را راضى كنند)!( و الله و رسوله احق ان يرضوه ان كانوا مؤ منين ) .

جالب توجه اينكه در جمله فوق چون سخن از (خدا) و (پيامبر) در ميان است و قاعدتا بايد (ضمير) به صورت (تثنيه ) آورده شود، ولى با اين حال ضمير مفرد به كار رفته است (منظور ضمير (يرضوه ) مى باشد) اين تعبير در حقيقت اشاره به اين است كه رضايت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از رضايت خدا، جدا نيست، و او همان مى پسندد كه خدا مى پسندد، و به تعبير ديگر اين اشاره به حقيقت توحيد افعالى است، چرا كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در مقابل خدا از خود استقلالى ندارد، و رضا و غضب او همه به خدا منتهى مى شود، همه براى او و در راه او است.

در پاره اى از روايات نقل شده كه در عصر پيامبر مردى ضمن سخنان خود چنين گفت: (من اطاع الله و رسوله فقد فاز، و من عصاهما فقد غوى ): (كسى كه خدا و پيامبرش را اطاعت كند رستگار است، و كسى كه اين دو را مخالفت كند گمراه و نارستگار است ).

هنگامى كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اين تعبير را شنيد كه او خدا و پيامبر را در يك رديف قرار داده و با (ضمير) تثنيه ذكر كرده، ناراحت شد، و فرمود: (بئس الخطيب انت، هلا قلت و من عصى الله و رسوله )؟ (تو بد سخنگوئى هستى! چرا نگفتى هر كس نافرمانى خدا و پيامبرش را كند...) (بلكه با ضمير تثنيه آوردى و گفتى هر كه آن دو را مخالفت كند).

در آيه بعد اين گونه افراد منافق را شديدا تهديد مى كند، و(مگر نمى دانند كسى كه با خدا و رسولش دشمنى و مخالفت كند براى او آتش دوزخ است كه جاودانه در آن مى ماند).( الم يعلموا انه من يحادد الله و رسوله فان له نار جهنم خالدا فيها ) .

سپس براى تاءكيد اضافه مى كند (اين رسوائى و ذلت بزرگى است )( ذلك الخزى العظيم ) .

(يحادد) از ماده (محادة ) و از ريشه (حد) است كه به معنى طرف و نهايت چيزى مى باشد، و از آنجا كه افراد دشمن و مخالف در طرف مقابل قرار مى گيرند، اين ماده (محادة ) به معنى عداوت و دشمنى نيز آمده است، همانگونه كه در گفتگوهاى روزمره كلمه (طرفيت ) را به معنى (مخالفت و دشمنى ) به كار مى بريم.