شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

فصل ششم: آموزش های طلایی کودک و...

اشاره

در این فصل آموزش کلاسیک کودک از آغاز سخن گفتن و روند آموزش عملی مقدّماتی آنان به این ترتیب مورد توجّه قرار گرفته است:

سرآغاز آموزش فرزندان (نخستین درس)

از مهم ترین دوران های شیرین زندگانی انسان، زمان تحول آفرینی است که کودک لب به سخن گشاید و پدر و مادر در سرآغازِ آموزشش کلمه ی مقدس(لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ) را به او آموزش دهد.

! عَنِ ٱ لنَّبیِّصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«إِفْتَحُوا عَلی صِبْیَانِکُمْ أَوَّلَ کَلِمَهٍ«لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ».» 1)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «(زبان) کودکان تان را نخستین بار با کلمه ی [مقدس و روح افزای]«لا إِلٰهَ الا ٱ للهُ» بگشایید.»

! عَنِ ٱ لنَّبیِّصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«إِذَا أَفْصَحُوا أَوْلَادُکُمْ فَعَلِّمُوْهُم«لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ»»( 2)

پیامبر عظیم الشأن اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «آن گاه که فرزندانتان لب به سخن گشودند (کلمه ی)«لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ» را به آنان آموزش دهید.» [آن کلمه مقدّس نخستین نسخه ی ذات حق در آفرینش است.]

1- ) کنزالعمال:16/441.

2- ) کنزالعمال:..../440.

کودک و پاداش آموزش توحیدی

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِ ٱ لأَعْظَمِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«مَنْ رَبّی صَغِیراً حَتَّی یَقُولَ«لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ» لَمْ یُحَاسِبْهُ ٱ للهُ.»(1)

پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «هرکس کودکی را تربیت کند تا«لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ» بگوید، خداوند از او حساب رسی نمی کند.»

فشرده ی آموزش هفت مرحله ای کودک

اسلام از نظر آموزش طلایی کودکان، نردبانی را که دارای هفت پلکان است، فراروی آنان گذاشته است تا با قداست خانوادگی و همّت دینی بالا رفته، بر آخرین پلکان قرار گیرد، و از همان سکو پرواز کند و به جایی برسد که به فرموده ی شاعر: ...آنچه در وهم تو ناید آن شوم

این آموزش بی مانند کودک در بیان زیبایی از امام محمّد باقر یا امام صادقعليه‌السلام این گونه عالی و زیبا مطرح شده است:

! عن أَحَدِهِماعليه‌السلام :«إِذَا بَلَغَ ٱ لغُلاَمُ ثَلَاثَ سِنِینَ یُقَالُ لَهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ: قُلْ:«لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ» ثُمَّ یُتْرَکُ ...»(2)

امام محمّدباقر یا امام صادقعليه‌السلام : «هرگاه پسر بچه ای به سه سالگی برسد برایش دستور داده شود تا هفت بار«لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ» بگوید، سپس به حال خودش واگذاشته شود، تا سه سال و هفت ماه و ده روزش فرا رسد آن گاه برایش فرمان داده شود، تا 7 بار«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم » را

1- ) کنزالعمال:... 456؛ مجمع الزوائد:8/159.

2- ) وسائل الشیعه:15/ 193؛ امالی شیخ صدوق: 235.

بگوید...» یعنی هفت مرحله ای این آموزش به این ترتیب ارائه شود:

1. در 3 سالگی، 7 بار «لا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ» را به زبان جاری کند.

2. در 3 سال و 7 ماه و 10 روز، 7 بار«محمَّد رَسولُ ٱ للهِ» بگوید.

3. در 4 سالگی، 7 بار«صَلَّی ٱ للهُ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» بگوید.

4. در 5 سالگی، با شناخت دست راست و چپش، او را متوجّه قبله کرده دستور سجده را به او بدهید.

5. در 6 سالگی تا هفت سالگی روش نماز خواندن، رکوع و سجده را به او بیاموزید. [تا آماده ی نماز خواندن تمرینی شود.]

6. آن گاهی که 7 ساله شد، به او فرمان داده شود تا صورت و دست هایش را بشوید (و به روش وضوگرفتن آشنا شود) سپس دستور داده شود تا نماز بخواند.

7. تا فرا رسیدن 9 سال که وضو و نماز کامل را فرا گیرد، آن گاه نماز را به پا دارد. و اگر در انجام نماز کوتاهی کرد و به وظیفه ی عبادت تمرینی خویش عمل نکرد مستحق تنبیه خواهد شد.

با پیمودن این 7 مرحله ی نورانی، آموزش معنوی برای کودک نهادینه و ثمربخش می گردد. در پایانِ این روایت زیبا و نورانی، نتیجه ی پربارِ این کلاس وحیاتی این گونه بیان شده است: ! «...فإِذَا تَعَلَّمَ ٱ لوُضُوءَ وَ ٱ لصَّلاهَ غَفَرَ ٱ للهُ لِوَالِدَیْهِ»(1) هرگاه کودک وضو و نماز را کاملاً فراگیرد، خداوند، والدین او را از آمرزش خویش بهره ور می فرماید.»

1- ) وسائل الشیعه:15/ 193؛ امالی شیخ صدوق: 235.

فواید دانش پژوهی در کودکی

از دیدگاه فرهنگ اسلام دانش آموختن و دانش پژوهی در تمام مراحل عُمر اجتناب ناپذیر و مفید است، امّا آموزش در کودکی از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است.

! عَنْ أمیرِ ٱ لمؤمِنینَعليه‌السلام :« ٱ لْعِلْمُ فِی ٱ لصِّغَرِ کَالنَّقْشِ فِی ٱ لحَجَرِ.»(1)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «فراگرفتن دانش در کودکی، همانند نقش (حک شده) در سینه ی سنگ (ثابت، فراموش نشدنی و پایدار) است.»

! عَنْ أمیرِ ٱ لمؤمِنینَ عَلیٍعليه‌السلام :«تَعَلَّمُوا ٱ لعِلْمَ صِغَاراً تَسُودُ بِهِ کِبَاراً.»(2)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «در کودکی دانش فراگیرید تا در بزرگی، با آن، به سیادت و سروری برسید.» [بزرگی و سروری با دانش و بینشِ سالم، شایسته و میسر است نه با جهل و نادانی.] پدر و مادر وظیفه دارند که به فرزندانشان دستور دهند تا علم و دانش (دانش عمومی) را بیاموزند.

! عَنْ أمیرِ ٱ لمُؤمِنینَعليه‌السلام :«مُرُوا أَوْلاَدَکُمْ بِطَلَبِ ٱ لعِلْمِ.»(3)

امام علیعليه‌السلام : «به فرزندان خویش فرمان دهیدکه علم و دانش بجویند.»

لطیفه:

مردی قماری پسرش را سرزنش می کرد که چرا جرئت نداری، حتماً عادت مادرت بر تو اثر گذاشته و گرنه من در تربیت تو کوتاهی نکردم، در جلسات قمار همواره تو را بردم، میلیون میلیون برد و باخت مرا دیدی،

1- ) بحار:1/224.

2- ) شرح ابن ابی الحدید:20/267.

3- ) کنزالعمال: 45953.

در مجالس عروسی و رقص و ساز تو را با خود بردم، تو جرئت پیدا نکردی؟! تو را به کدام جهنم ببرم؟!!! پسر با آرامی گفت: به هر جهنمی ببری جهنمی نخواهم شد؛ شاید از لقمه ی حلال به دنیا آمده ام.

آموزش نجات بخش از مکاتب انحرافی

اشاره

کودکان و نوجوانان بسیار تأثیرپذیر هستند. اگر افکار و اندیشه های آنان با دانش و آگاهی سالم توجیه نشود و خواسته های فطری آنان اشباع نشود، مکاتب انحرافی، التقاطی و... آن ها را شکار خواهند کرد.

! عَنْ أَبی عَبْدِ ٱ للهِ ٱ لصّادِقِعليه‌السلام :«بَادِرُوا أَحْدَاثَکُمْ بِ ٱ لحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ یَسْبِقَکُمْ إِلَیْهِمُ ٱ لمُرْجِئَهُ.»(1)

امام صادقعليه‌السلام : «پیش از آن که (صاحبان مکاتب و گرایش های باطل، از جمله مرجئه (یکی از مکاتب انحرافی که فقط حکم را به قیامت منحصر می داند) به کودکان شما حدیث (و افکار باطل شان) را بیاموزند، شما در آموزش دادن به کودکان خود پیشی بگیرید.»

!عَنْ أمیرِ ٱ لمُؤمِنینَعليه‌السلام :«عَلِّمُوا صِبْیَانَکُمْ مِنْ عِلْمِنَا مَا یَنْفَعُهُمُ ٱ للهُ...»(2)

امیرمؤمنانعليه‌السلام : «از دانش ما آن بخش را که برای کودکان تان سودمند باشد، بیاموزید تا (در زندگی، اندیشه های ناسالم همانند) مُرجئه نتوانند با اندیشه ی (انحرافی و باطل شان) بر آنان چیره شوند.»

از روایات اسلامی به دست می آید، که علوم پیامبر و اهل بیتشعليهم‌السلام

1- ) وسائل الشیعه:15/196؛ التهذیب:2/280.

2- ) الخصال:2/280.

فراوان و دارای جنبه های گوناگونی است که از آن میان آن چه که ضرورت دینی است را باید گزینش نمود و با علوم و دانش اهل بیت رسالتعليهم‌السلام جامعه را بیمه کرده، زمینه ی انحراف را از بین برد.

امروزه مکاتب کمونیستی، سوسیالیتی، وهّابی، بابی، بهایی، شیطان پرستی، ادیان باطله و... در کمین گاه ها جهت شکار جوانان نشسته اند. از وظایف والدین، اساتید، اندیشمندان و حکومت های اسلامی است که با تمام توان و با منطق قویِ فرهنگ اسلام در برابر آن ها مبارزه کنند و جامعه به ویژه نسل جوان را از شرّ آن ها نجات دهند.

زینب استاد هفت ساله (داستان اعجاب انگیز)

حضرت زینب در زمانی که هفت ساله بود خُطبه ی مادرش حضرت زهرا را از حفظ داشت (از بر کرده بود) و خاندان پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن خطبه را از او (دختر هفت ساله ی زهرا) روایت کرده اند.(1)

رسالت بزرگ

حضرت زید شهید فرزند امام سجادعليه‌السلام می گوید: «دیدم بزرگان خاندان ابوطالبعليه‌السلام خطبه ی حضرت زهرا را روایت می کردند، و آن را به فرزندانشان آموزش می دادند.»(2)

توجّه به این نمونه ها خود درس و دستورالعمل سعادت آفرین است.

آموزش دینی و تنبیه

در صدر تمام آموزش ها، آموزش عقاید (اصول و فروع دین) است.

1- ) سفینه البحار:1/588.

2- ) شرح ابن ابی الحدید:4/94.

زیرا پایه های سعادت بشر به وسیله ی آن ها تحکیم می شوند.(1)

! عَنْ أبی عَبْدِ ٱ للهِعليه‌السلام :«لَوْ أَتَیْتُ بِشَابٍّ مِنْ شَبَابِ ٱ لشِّیعَهِ، لایَتَفَقَّهُ فِی الدِّینِ لَأَوْجَعْتُهُ.»(2)

امام صادقعليه‌السلام : «هرگاه به یکی از جوانان شیعه برخوردم که در دین خود اندیشه نمی کند (و مسائل مهم دینی را نمی آموزد او را تنبیه می کنم و) او را مجازات دردآور خواهم کرد.»

کودک و عشق ورزی به پیامبر و اهل بیت

از برترین وظایف والدین تربیت فرزندان به عشق ورزی و محبت به خاندان رسالت و بهره وری از قرآن است.

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«أَدِّبُوا أَوْلادَکُمْ عَلی ٰ ثَلاثِ خِصَالٍ: حُبِّ نَبِیِّکُمْ وَ حُبِّ أَهلِ بَیْتِهِ وَ قِرآئَهِ ٱ لقُرْآنِ.»(3)

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «فرزندان خویش را با سه ویژگی بیارایید و تربیت کنید: دوستی پیامبرتان؛ دوستی خاندان پیامبرتان؛ و خواندن قرآن.»

قرآن آموزی فرزند

از برترین آموزش ها قرآن آموزی است که فواید فراوان مادّی و معنوی دارد. رسالت پدر و مادر ایجاب می کند که فرزندان شان را با قرآن آشنا کنند.» [و شایسته است که فرزندان با تشویق والدین و معلّمان در جلسات قرآنی و مذهبی شرکت کنند.]

1- ) کتاب گلواژه های معارف (در اصول، فروع و احکام دین) نوشته ی مؤلف را مطالعه فرمایید.

2- ) بحار:1/214.

3- ) کنزالعمّال: 9.454.

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«مَنْ عَلَّمَ وَلَداً لَهُ ٱ لقُرْآنَ قَلَّدَهُ ٱ للهُ عَزَّوَجَلَّ بِقَلادَهٍ یَعْجَبُ مِنْهُ ٱ لأَوَّلُونَ وَ ٱ لآخِرُونَ.»(1)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «هر کس به فرزندش قرآن آموزش دهد، در روز قیامت خدای سبحان، گردن بندی به گردن او آویزد که خلق اوّلین و آخرین [همه ی مردم جهان] از آن شگفت زده شوند.»

! عَنْ نَبیِّ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«... وَ مَنْ عَلَّمَهُ ٱ لقُرآنَ دُعِیَ بِ ٱ لأَبَوَیْنِ ...»(2)

پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «هر که به فرزندش قرآن بیاموزد، آن فرزند [در روز قیامت] همراه پدر و مادرش دعوت می شود، آن گاه دو جامه از نور بر پدر و مادرِ آن فرزند که قرآن آموخته است، پوشانده می شود که از نورشان چهر ه های بهشتیان درخشنده می شوند.»

جشنواره ی قرآن آموزی

کسانی که برای رضای خداوند، به فرزندان شان، قرآن آموزش دهند افزون بر فواید دنیوی، برترین جوایز معنوی را از ذات احدیت دریافت می کنند که به عنوان جشنواره ی آموزش قرآنی باید از آن نام برد.

! عَنِ ٱ لرَّسولِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«مَنْ عَلَّمَ وَلَدَهُ ٱ لقُرآنَ فَکَاَنَّمَا حَجَّ ٱ لبَیْتَ...»(3)

پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم «هرکس به فرزندش قرآن آموزش دهد، گویا ده هزار بار حج و عمره انجام داده است، ده هزار بنده از نسل اسماعیلعليه‌السلام را آزاد کرده است، در ده هزار جهاد همراه پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مبارزه کرده

1- ) کتاب العیال:1/478.

2- ) فروع کافی:2/95؛وسائل الشیعه:15 /194.

3- ) مستدرک الوسائل:1/290.

است، ده هزار مسلمان نیازمند گرسنه را طعام داده است، و ده هزار مسلمان برهنه را پوشانده است، برای هر حرف [از قرآن که برای فرزندش آموزش داده است] ده اجر و پاداش برای او ثبت می شود و خدای سبحان ده گناه را از [پرونده ی] او محو می کند، و قرآن [انیس و مونس او] در مرقد و قبر او خواهد بود تا روز رستاخیز که برانگیخته شود.»

فرمان قرآن خواندن به فرزندان

دانستن قرآن مقدّمه ی خواندن و عمل کردن به قرآن است و والدین باید فرزندان شان را به خواندن قرآن وادار کنند و دستور دهند.

! عَنْ أبی عَبْدِ ٱ للهِ ٱ لصّادِقِعليه‌السلام قالَ لِ ٱ بْنِهِ إِسْماعِیلَعليه‌السلام :«یَا بُنَیَّ إِقْرَءِ ٱ لمُصحَفَ» فَقَالَ:«إِنِّی لَسْتُ عَلی ٰ وُضُوءٍ» فَقَالَ:«لاتَمَسَّ ٱ لْکِتَابَهَ وَ مَسَّ ٱ لوَرَقَ.»(1)

امام صادقعليه‌السلام به فرزندش اسماعیل فرمان داد: «پسرم! قرآن بخوان.» اسماعیل عرض کرد: «وضو ندارم» [یکی از آداب استحبابی خواندن قرآن وضو داشتن است و پاداش بیشتر دارد.] امام فرمود: «خطوط قرآن را لمس نکن؛ تنها [کناره های] صفحه را لمس کن.»

[لمس کردن نوشته های قرآن، بی وضو حرام است و گناه دارد و لمس کردن جلد و حاشیه ی قرآن که نوشته ندارد مکروه است.]

خواندن قرآن و نعمت ها

از بهترین خانه ها خانه ای است که در آن مؤمنین قرآن تلاوت کنند.

1- ) الاستبصار:1/113

! عَنِ ٱ لنَّبِیِّ ٱ لأکرم7:«إِجْعَلُوا لِبُیُوتِکُم نَصِیباً مِنَ ٱ لقُرْآنِ فَإِنَّ ٱ لْبَیْتَ إِذَا قُرِءَ فِیهِ تُیُسِّرَ عَلی ٰ أَهْلِهِ وَ کَثُرَ خَیْرُهُ وَ کَانَ سُکّانُهُ فِی زِیَادَهٍ.»(1)

پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «برای خانه های خود از قرآن نصیب و بهره ای قرار دهید؛ (از بهترین بهره های خانه های شما خداپرستی و بهره وری از قرآن در خانه است.) زیرا اگر در خانه ای (قرآن) تلاوت شود، اهل خانه آرامش می یابند، خیر و نیکی در آن افزایش می یابد، و آن خانواده از نعمت های فراوانی بهره مند می شوند.»

فرمان نماز آموختن به فرزندان

در راستای آموزش دادن به فرزندان، یکی از مهم ترین آموزش ها، آموزش دادن نماز و فرمان دادن به خواندنِ نماز است.

! عَنْ الامامِ أمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَ عَلیٍعليه‌السلام :«عَلِّمُوا صِبْیَانَکُمُ ٱ لصَّلاهَ، وَ خُذُوهُم بِهَا إِذَا بَلَغُوا ٱ لحُلُمَ.»(2)

امام علیعليه‌السلام : «به کودکان خویش نماز خواندن را بیاموزید و هرگاه بالغ شدند درباره ی آن (نماز) بازخواست شان کنید. [برخورد جدّی نمایید.]

. فرمان اقامه ی نماز و سیره ی پیامبر

خانواده ی مسلمان و مذهبی با فرهنگ پروری، با تشویق و با زمینه سازی، فرزندانشان را به نماز، به جماعت و به مسجد رفتن وادار می کنند و این خود زنده کردن سیره ی پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است، و جالب است که خداوند به پیامبرش فرمان قاطع می دهد تا خاندان خود را به نماز

1- ) وسائل الشیعه:4/851؛ عدهُ الداعی:269.

2- ) مستدرک الوسائل:2/626.

فرمان دهد: ﴿ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِ ٱ لصَّلاهِ وَ ٱ صْطَبِرْ عَلَیْهَا ﴾(1) «خانواده ات را به نماز دستور بده و خود نیز برای انجام آن شکیبا و پُراستقامت باش.»

فرمان دادن به کودکان برای انجام نماز در روایات مطرح شده است.

! عَنِ ٱ لرَّسولِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«مُرُوا صِبْیَانَکُمْ بِ ٱ لصَّلاهِ، إِذَا بَلَغُوا سَبْعَ سِنِینَ، وَ ٱ ضْرِبُوهُمْ عَلی ٰ تَرْکِهَا، إِذَا بَلَغُوا تِسْعاً.»(2)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «هرگاه کودکان شما به 7 سالگی برسند به نماز فرمان شان دهید [برای عبادت تمرینی] و هرگاه به 9 سالگی رسیدند، اگر نماز را ترک کردند، [با توجّه به مراحل تربیتی و رعایت دستور اسلام] تنبیه شان کنید.» [البته تنبیه بدنی تا حدّی است که موجب دیه نشود و...].

کودک با دعا و تعقیب نماز

از ارزنده ترین عبادات، دعا و نیایش است، شایسته است که والدین فرزندان شان را به خداپرستی، ذکر خدا، دعا و تعقیب نماز فرمان دهد، و باید عنایت داشت که علما، نظام حاکم اسلامی، رسانه ها، معلّمان و... برای ترویج امور دینی رسالت سنگینی دارند به ویژه در برابر کودکان و نوجوانان و باید فرهنگ پروری کرد که به برخی از عبادات، دعاها و ذکرها که سرچشمه ی زلال یک فرهنگ است همواره بپردازند. چه زیبا است این روایت درباره ی تسبیح حضرت فاطمه ی زهرا.

1- ) طه: 132.

2- ) مستدرک الوسائل:2/626.

! عَنْ أبی عَبْدِ ٱ للهِ ٱ لصّادِقِعليه‌السلام :«یَا أَبَا هَارُونَ إِنَّا نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِتَسْبِیحِ فَاطِمَهَ J کَمَا نَأمُرُهُمْ بِ ٱ لصَّلاهِ فَأَلْزِمْهُ فَإِنَّهُ لَمْ یُلْزِمْهُ عَبْدٌ فَشَقِیَ.»(1)

امام صادقعليه‌السلام : «ای ابوهارون! همانا ما کودکان مان را دستور می دهیم به انجام تسبیح حضرت فاطمه ی زهرا همان سان که به انجام نماز فرمان می دهیم. پس همواره این تسبیح را انجام بده؛ زیرا هر بنده ای که [خالصانه] آن را انجام دهد، شقی و تیره بخت نخواهد شد.»

کلاس عملی ذکر و نیاش کودک

! عَنْ أبی عَبْدِاللهِعليه‌السلام :«کَانَ أَبِی، کَثیرَ ٱ لذِّکْرِ... کَانَ یَجْمَعُنَا فَیَأْمُرُنَا بِ ٱ لذِّکْرِ... وَ یَأْمُرُ بِ ٱ لقِرَآئَهِ ...»(2)

امام صادقعليه‌السلام : «پدرم ذکر [خدا را] فراوان می گفت، [بعد از نماز صبح] ما را جمع می کرد، دستور می داد که ذکر [خدا] بگوییم تا آفتاب طلوع کند، و نیز هر یک از ما که قرآن بلد بود فرمان می داد تا قرآن بخوانند و کسانی که قرآن خوان نبودند، دستور می داد تا ذکر بگویند.»

کودک و روزه داری

یکی از سنّت های حسنه و نیکو تشویق کردن کودک به روزه داری تمرینی است، چنان چه در بیان امام صادق عليه‌السلام آمده است.

! عَنِ الامامِ أبی عَبْدِاللهِ ٱ لصّادِقِعليه‌السلام :«إِنَّا نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِ ٱ لصِّیَامِ إِذَا کَانُوا بَنِی سَبْعِ سِنِینَ...»(3)

1- ) وسائل الشیعه:4/1023؛ امالی صدوق: 518.

2- ) بحار: 46/297؛ وسائل الشیعه:4/850.

3- ) کافی:4/124.

امام صادقعليه‌السلام : «هنگامی که کودکان ما به 7 سالگی برسند، آنان را فرا می خوانیم [و تشویق می کنیم] تا به قدر توان شان بخشی از روز را روزه بگیرند... آن گاه که تشنگی و گرسنگی بر آنان چیره شد روزه شان را می گشایند، تا آن که عادت کنند و توان آن را بیابند، هرگاه کودکان شما به نُه سالگی رسیدند به روزه گرفتن وادار کنید تا به قدر توان روزه بگیرند، و هرگاه تشنگی بر آنان چیره شد روزه شان را بگشایند.»

. کودک و حج

از نظر اسلام بردن کودک به زیارت، حج و عمره نه تنها مجاز که مستحب است و دارای پاداش فراوان می باشد و افزون بر نورانیّت معنوی کودک، برای والدین و کسی که زحمت حج و عمره ی کودک را به عهده می گیرد، خدای سبحان اجر و پاداش فراوان عنایت می فرماید.

! جابر بن عبدالله می گوید: «زنی در حج فرزند خردسال خود را خدمت پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بلند کرد و گفت: «یَا رَسُولَ ٱ للهِ أَلِهذَی حَجٌّ؟ قَالَ: نَعَمْ وَ لَکِ أَجْرٌ»(1) ای پیامبر خدا! «آیا این هم حج دارد؟ فرمود: آری و برای تو پاداش و ثواب است.»

مسائل و مناسک حج کودک همانند بزرگان با برخی تفاوت ها در کتاب های فقهی به تفصیل بیان شده است.(2)

1- ) حلیه الاولیاء:8/295، حج و عمره در قرآن و حدیث: 449.

2- ) به کتاب زمزم نور نوشته مؤلف مراجعه شود.

سرآغاز تکلیف شرعی

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«عَلَی ٱ لصَّبِیِّ إِذَا ٱ حْتَلَمَ صِیَامٌ وَ عَلَی ٱ لمَرْأَهِ إِذَا حَاضَتْ ٱ لصِّیَامُ.»(1)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «پسر بچه هرگاه [بالغ شود] محتلم شود [منی ببیند] روزه ی [واجب] بگیرد، و بر دختر بچه روزه واجب می شود، از هنگامی که خون حیض ببیند.» [در این روایت یکی از علائم مهم بلوغ مطرح شده است، البته تمام شدن نُه سال قمری برای دختران و تمام شدن پانزده سال قمری برای پسران، یا روییدن موی زبر در شرمگاه آنان، از دیگر علائم بلوغ است که در فقه مطرح شده است.]

لطیفه:

فرزند هفت ساله ای که برخی روزها روزه ی چند ساعته (کله گنجشکی) می گرفت. روزی مادرش در ایام عادت، در حضور کودک آب و غذا خورد و گفت من هم روزه ی کله گنجشکی گرفتم. یک روز در حضور مهمانان، کودک گفت: مامانم هم روزه ی کله گنجشکی می گیرد، او زیاد می خورد که کله گربه ای شده است!!! همه خندیدند. [خانم خجالت کشید؛ برخی چیزها را باید از کودک پنهان داشت.]

کودک و آموختن آداب و سنن

پیشوایان مکتب اسلام [پیامبر و ائمهعليهم‌السلام ] همواره فرزندان شان را به انجام آداب و سنن اسلامی وادار می کردند و برای پیروان شان نیز دستور العمل ارائه می فرمودند. ! چنان چه در روایت آمده است که

1- ) وسائل الشیعه:1/6.

یکی از فرزندان امام صادقعليه‌السلام محضر پدرش رسید و برای خوابیدن رخصت خواست، حضرت این دعا را برای او آموخت تا پیش از خواب بخواند:«أَشْهَدُ أَن لّا إِلٰهَ إِلَّا ٱ للهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً7 عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَعُوذُ بِعَظَمَهِ ٱ للهِ وَ أَعُوذُ بِعِزَّهِ ٱ للهِ...» (1)

آداب سفره ی خانوادگی

! از پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روایت شده است: «هر مردی که خانواده ی خود را جمع کند و سفره ی غذا مقابل آنان بگسترد، آن گاه نام خدا را به زبان جاری کند، و خانواده اش نیز غذا را با نام خدا آغاز کنند و با حمد و سپاس خدای سبحان به پایان برسانند، چون سفره جمع شود، همگی از آمرزش خدا بهره مند می شوند.»(2)

سفره داران ملعون

اگر نعوذبالله روی سفره یا میزِغذا شراب باشد از بدترین سفره هاست و قرارگرفتن شخص درکنار آن سفره ومیز حرام وگناه است اگرچه شراب نخورد، یا جمع شدن نامحرمان دور سفره و میز مخصوصاً که بی حجاب باشند یا نامحرم ها با هم شوخی کنند [اگرچه خواهرزن یا زن برادر و... باشند] که حرام و خطرناک است و سفره داران مورد نفرین و لعنت می باشند.

. کودک و صدقه دهی

یکی از برنامه های ارزشی صدقه دادن کودک است که از نظر معنوی

1- ) مستدرک الوسائل:5/42.

2- ) کافی:6/296؛ وسائل الشیعه:16/515.

و روانی سودمند است و کودک متوجّه رسالت همدردی با قشر محروم می شود و کمک به آنان را به عنوان یک عبادت می پذیرد.

! عَنْ أبی ٱ لحَسَنِ ٱ لرِّضاعليه‌السلام :«مُرِ ٱ لصَّبِیَّ فَلْیَتَصَدَّقْ بِیَدِهِ...»(1)

امام رضاعليه‌السلام : «کودک را وادار کن تا با دست خود صدقه دهد... هر چند چیز کم بهایی باشد؛ زیرا هر چیز، هر چند کم بها، که با آن قصد [رضای] خدا شود با نیّت خالص، بزرگ [و با ارزش] شمرده می شود.»

کودک و ارزش های دینی

رسالت والدین ایجاب می کند که فرزندان شان را به اهمّیّتِ ارزش های دینی و معنوی وادار کنند. ! چنان چه مَسْمَعی می گوید: «امام صادقعليه‌السلام به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان به فرزندانش سفارش می فرمود: [در این ماه] برای [تربیت] نفس خود بسیار بکوشید... در این ماه شبی است که عمل شایسته در آن بهتر از عمل شایسته در هزار ماه [دیگر] است.»(2) [چه زیبا اهمّیّت ماه رمضان و شب قدر را بیان فرموده است.]

! زیدِ شهید فرزند امام سجادعليه‌السلام می گوید: «پدرم همه ی ما را در شب نیمه ی شعبان جمع می کرد... نخست نماز جماعت می خواندیم، آن گاه دعا می فرمود و ما آمین می گفتیم و تا طلوع فجر [مشغول دعا بودیم] و از خدا طلب آمرزش کرده بهشت را آرزو می کردیم(3) [نقل به معنا] [امام سجادعليه‌السلام عملاً فرزندانش را به اهمّیّت نیمه ی شعبان و عبادت

1- ) بحار: 96/375.

2- ) بحار: 96/375.

3- ) وسائل الشیعه:15/241.

در آن وادار می فرمود...] آری محکم ترین بنای سعادت انسان آن است که شالوده ی آن در کودکی و نوجوانی ریخته شود.

! از پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روایت شده است: «هر تازه سال [کودک و نوجوان] که عبادت را آغاز کند و مرگ او را درک کند، خدای سبحان پاداش نود و نه صدّیق [راست کردار] را به او عطا می فرماید.»(1)

کودک و سرچشمه ی امر و نهی الهی

پیش از آن که فرزندان به تکلیف برسند شایسته است که والدین آنان را متوجّه اوامر و نواهی خدا کنند، تا زمینه ی نجات شان فراهم شود.

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«مُرُوا أَوْلادَکُمْ بِ ٱ مْتِثَالِ ٱ لأَوَامِرِ وَ ٱ جْتِنَابِ ٱ لنَّوَاهِی، فَذَ ٰ لِکَ وِقَایَهً لَهُمْ مِنَ ٱ لنَّارِ.»(2)

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «به فرزندان خود فرمان دهید که دستورات (خدا) را پیروی کنند، و از آن چه که (خدا) نهی کرده است بپرهیزند؛ که این مایه ی باز داشته شدن آنان از آتش [جهنّم] است.»

کودک و شعائر دینی و مذهبی

والدین آگاه و خردمند از زمینه ها برترین بهره را جهت تربیت و آموزش فرزندان شان می برند، روزهای عید، جشن وشادمانی را با شعار هاو تحفه ها و نیز روزهای مصیبت و حزن را با عملکردهای مناسب در افکار و اندیشه های کودک باید طوری جلوه دهند تا در عمق جان شان اثرگذار

1- ) نهج التّربیه: 123.

2- ) تربیه الاولاد:1/131.

باشد، [توجه به ایّام شهادت پیامبر مکرّم اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ،امیرالمؤمنینعليه‌السلام ، حضرت زهرا، امام حسن، امام حسین و ائمه ی طاهرینعليهم‌السلام و...] و برگزاری سوگواری، و نیز در اعیاد اسلامی «عید غدیر، فطر، قربان، عرفه، جمعه و روزهای ولادت پیامبر و ائمهعليهم‌السلام و...» جشن و سرور از نمادهای دینی و مذهبی است که می شود با تربیت فرزندان آن ها را نهادینه کرد.

! عَنْ أمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَعليه‌السلام :«أَطْرِفُوا أَهَالِیکُمْ فِی کُلِّ لَیْلَهِ جُمُعَهٍ بِشَیْئٍ مِنَ ٱ لفَاکِهَهِ کَیْ یَفرَحُوا بِ ٱ لجُمُعَهِ.»(1)

امام علیعليه‌السلام : «در هر شب جمعه مقداری میوه برای خانواده ی خود هدیه آورید تا به [برکت فرار رسیدن] جمعه شادمانی کنند.»

عقده گشایی، ناراحتی های بیرونی و ناراحتی های داخلی را با بهره گیری از شادمانی در پرتوی آداب و سنن اعیاد می توان حل کرد.

لطیفه:

مردی هر شب جمعه میوه می آورد و بچه ها خوشحال بودند. یک شب جمعه که بچه ها منتظر بودند، تا پدر وارد شد بچه ها آمدند دیدند شلغم آورده است. فریاد زدند، این چیست چرا میوه نیاوردید؟ پدر گفت: این میوه را برای مادرتان آوردم!!!