شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

مدارا در آموزش و...

آموزگار خردمند و ورزیده با تدبیر عالی و بر اساس روان شناسیِ کودک باید او را آموزش دهد نه با خشونت و سخت گیری.

1- ) عدهالداعی: 75، حدیث رویش: 178.

! عَنْ رَسولِ رَبِّ ٱ لعالمَینَصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«عَلِّمُوا وَ لاتُعْنِفُوا فَإِنَّ ٱ لمُعَلِّمَ ٱ لعَالِمَ خَیْرٌ مِنَ ٱ لمُعْنِفِ»(1)

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «دانش را بدون سخت گیری یاد دهید، زیرا آموزگار دانشمند [و با طرح و برنامه] برتر از معلّم سخت گیر است.»

متأسفانه برخی والدین و معلّمانِ خشن از حربه ی کشنده ی خشم و غضب، استفاده می کنند، و یا آن قدر بی ادب و بی فرهنگ هستند که به دیگران و حتی به شاگردان فحش و ناسزا می گویند که بسیار خطرناک بوده و از نظر اسلام حرام و گناه است و جداً بدآموزی دارد و اثر منفی آن خطرساز و ناگوار است.

! عَنْ أمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَعليهم‌السلام :«لاَ أَدَبَ مَعَ غَضَبٍ.»(2)

امیرمؤمنانعليه‌السلام : «هیچ ادب و فرهنگی با خشم و غضب مفید نیست.»

کودک و پرسش دانش پژوهی

برخی کودکان با روحیه ی دانش پژوهی، همواره از علما و دانشمندان سؤال می کنند [سؤال های علمی، دینی، سیاسی، اخلاقی، هنری و...]

برخی شاگردان با سؤال های جالب، استادان شان را همانند پدر و مادرِ مهربان به اندیشه ی شان جذب می کنند تا به سؤالات شان پاسخ دهند و آنان را راهنمایی کنند که بتوانند قلّه های بلند دانش را فتح و گنج های مخفی را کشف نمایند. [آنان دارای نبوغ و قابل تقدیرند].

1- ) بحار: 77/177.

2- ) غررالحکم:6/361.

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :« ٱ لْعِلْمُ خَزَآئِنُ وَ مَفاتِیحُهُ ٱ لسُّؤالُ...»(1)

پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «دانش چون گنج های قفل شده هستند و کلیدهای آن سؤال کردن و پرسیدن است.»

! عَنِ ٱ لرَّسولِ ٱ لأعْظَمِ:«حُسْنُ ٱ لسُّؤَالِ نِصْفُ ٱ لْعِلْمِ.»(2)

رسول اعظمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «خوب و زیبا پرسیدن نصف علم و دانش است.»

! عَنِ ٱ لنَّبِیِّ ٱ لأَکْرَمِ:«خُذُوا ٱ لعِلْمَ مِنْ أَفْوَاهِ ٱ لرِّجَالِ.»(3)

پیامبر: «دانش را از دهان مردان بگیرید.» [حفظ کنید و یادداشت کنید.] [نوشتن و یادداشت کردن، کمالی بزرگ و بسیار سودمند است.]

! عَنْ أمیرِ ٱ لمؤْمِنینَعليه‌السلام :«مَنْ سَئَلَ فِی صِغَرِهِ أَجابَ فِی کِبَرَهِ.»(4)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «کسی که در کودکی پرسش گر باشد، در بزرگ سالی به پرسش ها پاسخ خواهد داد.» [یعنی آن چه از دانش به دست می آورد باید به این فکر باشد که دانش را به مردم برساند، چه در جواب پرسش ها، یا با تدریس یا با تبلیغ، یا با نوشتن کتاب و... .]

! عَنِ ٱ لنَّبِیِّ ٱ لأَمجَدِ:«زَکَاهُ ٱ لعِلْمِ تَعْلیمُهُ مَنْ لّایَعْلَمُهُ»(5)

پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «زکات علم، آموزش دادن آن به کسی است که نمی داند.»

1- ) تحف العقول: 41.

2- ) کنزالعمال: 29260

3- ) عوالی اللآلی:4/78/68.

4- ) غررالحکم: 8273.

5- ) عِده الداعی: 63.

کودک و بزرگ پروری

کودک تا آخر کوچک نمی ماند بلکه آن گونه که از نظر فیزیکی بزرگ می شود، باید از نظر روانی، موقعیتی، عملی و مدیریتی هم بزرگ شود؛ یعنی بزرگ پروریده شود تا بر جامعه بزرگی کند و این بستگی دارد به ساختن شخصیت کودک؛ بنابراین باید در کودکی دانش و کمال بیاموزد، سخت کوش، صبور، خردمند، بردبار و از سجایای خوب اخلاقی برخوردار باشد، تا بزرگی کند. در این باره روایات فراوانی وجود دارد.

! عَنْ سَیِّدِنا أَمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَ ٱ لإمام عَلیٍّعليه‌السلام :«مَنْ لَّمْ یَتَعَلَّمْ فِی ٱ لصِّغَرِ، لَمْ یتَقَدَّمْ فِی ٱ لکِبَرِ.»(1)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «هرکه در کودکی نیاموخت [دانش بدست نیاورد] در بزرگسالی پیشرو و پیش آهنگ نخواهد شد [چون از دانش و بینش سالم بی بهره است و قدرت بزرگی کردن را نخواهد داشت، زیرا از جاهل و نادان کار مناسب و در خور شأن ساخته نیست.]

!عَنْ أمیرِ ٱ لمؤْمِنینَعليه‌السلام :«مَنْ لَمْ یُجْهِدْ نَفْسَهُ فِی صِغَرِهِ لَمْ یَنبُلْ فی کِبَرِهِ.»(2)

امام علیعليه‌السلام : «هرکه در کودکی رنج نکشد و برای تربیت خود تلاش نکند، در بزرگسالی به سروری و بزرگی [و جایگاه بلند] نمی رسد.»

از نظر عقل و منطق بزرگ، کسی است که از دانش بهره مند باشد.

1- ) غررالحکم: 8937.

2- ) غررالحکم: 8272.

! عَنْ أمیرِ ٱ لمؤْمِنینَ الامامِ عَلیٍّعليه‌السلام :«أَلجاهِلُ صَغِیرٌ وَإِنْ کانَ شَیْخاً وَ ٱ لعالِمُ کَبِیرٌ وَ إِنْ کانَ حَدَثاً.»(1)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «نادان کوچک است، هر چند پیر و سالمند باشد. و دانا بزرگ است اگر چه نوجوان و کم سن و سال باشد.»

مطالعه در متن تقسیم اوقات کودک

تقسیم اوقات، نردبان ترقّی وتکامل انسان است ودر تربیت خانوادگی اگر نظم و تقسیم اوقات باشد همه ی افراد خانواده به ویژه کودکان آینده ی درخشان و طلایی خواهند داشت و در سیر تکاملیِ کودکان، کتاب خوانی و مطالعه و یادداشت های علمی، فرهنگی و... نقش بسزایی دارد.

! از امام صادقعليه‌السلام روایت شده است که از جمله ی مواعظ و اندرزهای لقمان رحمه‌الله به پسرش این بود که به او فرمود: «پسرم! در روزها، شب ها و ساعت هایِ [زندگیِ] خود بخشی را به دانش آموختن [درس و مطالعه] اختصاص ده؛ چرا که هرگز چیزی را نخواهی یافت که به اندازه ی عدم استمرار این عادت [دانش پژوهی] به آن آسیب رساند.»(2)

درباره ی نوشتن نیز روایاتی است که به برخی اشاره می شود.

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :«قَیِّدُوا ٱ لعِلْمَ بِ ٱ لکِتابِ.»(3)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «علم و دانش را با نوشتن در بند بکشید.» [تا از دست شما فرار نکند و همواره از آن استفاده کنید]

1- ) بحار:1/183.

2- ) بحار:1/169.

3- ) کنزالعمال: 29332.

! از امام صادقعليه‌السلام روایت شده است: «دل با نوشتن [ مطالب علمی و مورد نیاز و نیز برنامه های زندگی] آرامش می یابد.»(1)

البته از حافظه و تمرین و تلاش در استعدادپروری بسیار باید استفاده کرد، و کاملاً اسیر نوشتن هم نباید بود و هر چیز را هم نباید نوشت.

لطیفه:

صحبت می کنند که یک نفر می گفت: چون حافظه ی من ضعیف است، همه چیز را از نوشته هایم استفاده می کنم. یک نفر از راه رسید به او سلام کرد، او فوراً کاغذ پاره ها را از کیسه اش درآورد از بین آن ها به یک کاغذ خیره شد و گفت: علیک السلام!!!

1- ) کافی:1/52/8.

فصل هفتم: والدین و برخی حقوق فرزندان

اشاره

در این فصل فرازهایی از حقوق فرزندان در پرتوی آموزش و پرورش کلاسیک آنان از دیدگاه مکتب وحی با استناد روایات اسلامی به ترتیب مورد توجه قرار خواهدگرفت:

سید و سرور تا هفت سالگی

اسلام با برنامه ی دقیق جهت شخصیت دادن به فرزندان هفت سال اول زندگی شان را سال های آقایی آنان معرفی می کند که باید از هر نظر مورد توجه باشند و شخصیت شان زیر پا نشود، بلکه با احترام گذاشتن و شخصیت دادن سالم آنان را باید به جایگاه مناسب رساند [البته این غیر از نازپروری است].

! عَنْ رَسولِ ٱ للهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :« ٱ لوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ.»(1)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «فرزند تا هفت سال سیّد و سرور است.»

! عَنْ أمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَعليه‌السلام :«یُرْخَی ٱ لصَّبِیُّ سَبْعاً وَ یُؤَدَّبُ سَبْعاً.»(2)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «کودک هفت سال آسوده نهاده می شود و هفت سال (دیگر) ادب و فرهنگ آموخته می شود.»

1- ) وسائل الشیعه:15/ 195، مکارم الاخلاق: 115.

2- ) بحار: 104/96، مکارم الاخلاق: 255.

از بیان امیرالمؤمنینعليه‌السلام می توان نتیجه گرفت که در هفت سال نخست هیچ گونه اجبار و فشار و تحمیل بر فرزندان نباید اعمال شود، بلکه با تشویق و بازی های مناسب می توان فرزندان را رشد داد و در هفت سال دوم که پنجره های علم و دانش فراروی کودک گشوده می شوند و قلّه های بلند و اقیانوس های بی ساحل در چشم انداز کودک قرار می گیرند. مربّیِ مدبّر می خواهد که به فرموده ی حضرت علیعليه‌السلام ادب و فرهنگ سالم را به او بیاموزد. [آری اگر نوجوانِ مجهّز با دانش و بینشِ شایسته قدم متین و استوار به هفت سال سوّم بگذارد به اوج عظمت خواهد رسید، همان گونه که اسلام فرهنگ پروری فرموده است.]

فرزند و رمز هفت سالگی

پس از هفت سال نخست، هفت سال دوّم، سکوی پرواز کودک از محیط خانه به مدرسه و سرآغاز تحول شگفت انگیز این نونهال باغستان آفرینش است، لذا افزون بر آموزش علمی، او نیاز به گشودن صفحات جدید پرورش ویژه خواهد داشت. به همین منظور مقرّرات ویژه ا ی در مکتب اسلام پی ریزی شده است، تا مسلمانان خردمند روش برخورد و برنامه های تربیتی فرزندان را با دقّت روان شناسانه و با الهام از مکتب انسان ساز اسلام درک کرده پیاده کنند، اگر آن گونه که مکتب وحی هدایت داده است، فرزندان تربیت شوند، سعادت فرد، خانواده و جامعه ی بشری تأمین و تضمین خواهد شد. رمز آن را در روایات می توان یافت.

سه هفت سال تا اوج کمال

تربیت در دوره های سه هفت سال که فرزند روند رشد و تکامل جسمی، روحی، عقلی، علمی، دینی و معنوی را می پیماید، در بیان پیشوایان دین مطرح و دستورات منظم و کلاسیک ارائه شده است.

! عَنِ ٱ لرَّسولِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :« ٱ لوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ، وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ فَإِنْ رَضِیْتَ خَلآئِقَهُ... فَقَدْ أَعْذَرْتَ إِلَی ٱ للهِ.»(1)

پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : «فرزند تا 7 سالگی سیّد و سرور است؛ 7 سال بعد بنده (و فرمان بردار) و 7 سال دیگر یاور و پشتیبان (والدین و خانواده). پس اگر اخلاق او را در بیست و یک سالگی پسندیدی (زهی خوشبختی) وگرنه، می توانی او را رها کنی و عذرت در پیشگاه خدا پذیرفته است.»

! عَنْ الامامِ أَمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَ عَلیٍّعليه‌السلام :«یُرَفُّ ٱ لصَّبِیُّ سَبْعاً، وَ یُؤَدَّبُ سَبْعاً، و یُسْتَخْدَمُ سَبْعاً.»(2)

امام علیعليه‌السلام : «کودک 7 سال در آسایش واگذاشته می شود،7 سال به پرورش و ادب آموزی باید گماشته شود و 7 سال دیگر (برای کارورزی و کوشش در امور زندگی باید) به کار گرفته شود.»

! عَن الامام أبی عَبْدِ ٱ للهِ ٱ لصّادِقِعليه‌السلام :« ٱ لغُلامُ یَلْعَبُ سَبْعَ سِنِینَ، وَ یَتَعَلَّمُ ٱ لکِتَابَ سَبْعَ سِنِینَ وَ یَتَعَلَّمُ ٱ لحَلالَ وَ ٱ لحَرَامَ سَبْعَ سِنِینَ.»(3)

امام صادقعليه‌السلام : «کودک 7 سال بازی می کند [حقّ بازی کردن دارد و در همان راستا رشد می کند] و 7 سال علم می آموزد و 7 سال

1- ) وسائل الشیعه:15/195؛ مکارم الاخلاق: 115.

2- ) وسائل الشیعه:15/195 و الفقیه:2/16.

3- ) وسائل الشیعه:15/195، و فروع کافی:2/94.

دیگر حلال و حرام [و دانش دین] را فرا می گیرد.»

از مجموع روایات به دست می آید که فرزندان در هر دوره ای بر اساس نیازها و خواسته های معقول، مناسب و مشروع باید تربیت شوند.

چکیده ی برنامه های سه هفت سال

از منظر دین اسلام و علوم تجربی در دوره های مختلفِ سه هفت سال برنامه های متنوّعی برای فرزندان مطرح شده است که چکیده ی آن به این شرح ارائه می شود:

الف: برخی برنامه ها در 7 سال نخست، از این قرار می باشند:

1. بازی های سالم، سودمند و آموزنده.

2. شوخی، جست وخیز و تلاش (ورزش طبیعی، مناسب و ارزنده.)

3. ناز و نعمت؛ عشق و محبّت، احترام و رشد شخصیت کودک.

4. آسایش در آغوش خانواده، پدر، مادر و...

5. آزادی در خانواده و تقویت روحیه ی آزاد منشی، استقلال و...

ب: برخی برنامه ها در 7 سال دوم عبارتند از:

1. آموختن علم و دانش در برنامه های دانش آموزی کلاسیک.

2. همراه و همدم پدر و مادر بودن و...

3. اطاعت و فرمان برداری از والدین و...

4. ادب آموزی و خودسازی کودک در کانون خانواده و مدرسه.

5. رشد علمی ویژه و مطالعات جنبی و ایجاد نظم در زندگی و...

6. به دست آوردن کمال، هنر، ورزش های سالم و سودمند و...

ج: برخی برنامه ها در 7 سال سوم به این شرح می باشند:

1. آموختن دستورات دینی حلال و حرام.

2. به دست آوردن کار و کسب مناسب.

3. انتخاب آگاهانه و مستدل دین اسلام و عقاید مذهبی و .

4. سر و سامان دادن زندگانی سالم و آبرومندانه.

5. برنامه ریزی ازدواج و تشکیل خانواده و...

. نتیجه ی تربیت سالم یا ناسالم.

امیرمؤمنان علیعليه‌السلام در یک بیان بسیار عالی نتیجه ی تربیت سالم و سعادت گستر فرزند یا تربیت ناسالم او را این گونه به تصویر کشیده است.

! عَنْ الامامِ أَمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَ عَلیٍّعليه‌السلام :«وَلَدُکَ رَیْحَانَتُکَ سَبْعاً، وَ خَادِمُکَ سَبْعاً ثُمَّ هُوَ عَدُوُّکَ أَو صَدِیقُکَ.»(1)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «فرزندت در 7 سال [نخست] گل خوشبوی [باغ زندگی] توست؛ در 7 سال [دوم] خدمت گزار توست؛ و از آن پس [اگر خوب تربیت نکرده باشی، یا از لقمه ی حرام به وجود آمده باشد، یا رفیق ناسالم داشته باشد] دشمن تو [و مایه ی ننگت] خواهدبود، [و اگر سالم بارآورده باشی باعث افتخار و سربلندی] و دوست تو خواهدبود.»

تا هجده سالگی نبرد عقل و جهل

دوران نوجوانی و جوانی شگفت انگیز است که جنبه های مثبت و منفی وکشش های عقل و خرد با حماقت و نادانی در نبرد و ستیز ندتا انسان را شکار کنند. این حقیقت را امیرالمؤمنینعليه‌السلام چه زیبا بیان فرموده است.

1- ) شرح ابن ابی الحدید:20/343.

! عَنْ أمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَعليه‌السلام :«لایَزَالُ ٱ لعَقْلُ وَ ٱ لحُمْقُ یَتَغالَبَانِ عَلَی ٱ لرَّجُلِ...»(1)

امام علیعليه‌السلام : «تا 18سالگی، گاه خرد و عقل و گاه حماقت و نادانی بر انسان غلبه می کند، آنگاهی که انسان به 18 سالگی رسید از آن دو تا هرکدام که بیشتر سلطه داشته است، به طور کامل غالب خواهد شد.»

هرگاه در نهاد انسان جلوه فروزان عقل و خرد باشد فروغ درخشان آن، در یک زمانی نمایان می شود و اگر چکیده ای از ظلمتِ جهل و بی خردی را در دل داشته باشد، روزی شراره ی نادانیش سر خواهد زد و چهره ی بد منظرش پیدا خواهد شد.

! عَنْ أمیرِ ٱ لمُؤْمِنینَ عَلیٍّعليه‌السلام :«إِذَا شَابَ ٱ لعَاقِلُ شَبَّ عَقْلُهُ، إِذَا شَابَ ٱ لجَاهِلُ شَبَّ جَهْلُهُ.»(2)

امیرمؤمنان امام علیعليه‌السلام : «آن گاهی که خردمند پیر می شود، عقل و دانایی اش زبانه می کشد و آن گاهی که جاهل و بی خرد پیر می شود، شراره های نادانی او شعله ور می شود.»

جلوه ا ی از حقوق فرزند درکنار خورشید والدین

یکی از جنبه های حقوقی، حقوق متقابل است، که در سطح جهان برقرار و سرنوشت ساز است، حتّی حقوق متقابل بین خدا و پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، بین خدا و ائمهعليهم‌السلام و بین خدا و بندگان او و نیز حقوق متقابل بین پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و امت، بین والدین و فرزندان، بین زن و شوهر؛ بین شاگرد و استاد، بین

1- ) کنز الفوائد:1/200.

2- ) غررا الحکم: ح 4169.

دولت و ملّت و برقرار است که از هر نظر قابل توجه و دقّت است.

از دیدگاه اسلام حقوق متقابل والدین و فرزندان از اهمّیت ویژه ای برخوردار است. [ حقوق متقابل اکثراً متفاوت است؛ مثلاً حقوق والدین واجب، مهم و به مراتب بیشتر از حقوق فرزندان است. و بالمقابل حقوق فرزندان نیز دارای اهمیت ویژه ای است اما به مراتب کم تر از حقوق والدین است. در این جا به طور گذرا به بیان برخی بسنده می شود.

از نظر روان کاوی، عشق و محبت فرزند در عمق جان والدین نهفته است و فرزندان شان را تداوم بخش زندگی شان می پندارند.

امام زین العابدینعليه‌السلام در یک بیان زیبایی حقوقی این حقیقتِ اجتناب ناپذیر را این گونه شرح داده است:

! عَنِ ٱ لإمامِ زَیْنِ ٱ لعابِدینَ عَلیِّ بْنِ ٱ لحُسَیْنِعليه‌السلام :«وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِکَ، فَتَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْکَ وَ مُضَافٌ إِلَیْکَ فِی عَاجِلِ ٱ لدُّنْیا بِخَیْرِهِ وَ شَرِّهِ...»(1)

امام سجادعليه‌السلام : «اما حق فرزندت این است که او را از خود بدانی [او از تو و از وجود توست] و بدانی او با خوب و بدش در این دنیا هم پیوند توست، تو بر او ولایت داری و برخی از مسئولیت های تو از این قرار است: 1 به خوبی ادب و تربیتش کنی. 2 به سوی پروردگارش هدایت کنی. 3 در طاعت خدای سبحان یاری اش کنی، آن گاه بدان که در برابر این مسئولیت پاداش و یا مجازات خواهی داشت... .»

1- ) مستدرک الوسائل:2/625.