شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

آيه (83) تا (86) و ترجمه

( قال بل سولت لكم انفسكم امرا فصبر جميل عسى الله ان ياتينى بهم جميعا انه هو العليم الحكيم ) (83)( و تولى عنهم و قال ياسفى على يوسف و ابيضت عيناه من الحزن فهو كظيم ) (84)( قالوا تالله تفتؤ ا تذكر يوسف حتى تكون حرضا او تكون من الهلكين ) (85)( قال انما اشكوا بثى و حزنى الى الله و اعلم من الله ما لا تعلمون ) (86)

ترجمه:

83 - (يعقوب ) گفت نفس (و هوى و هوس ) مساله را چنين در نظرتان تزيين داده، من شكيبائى مى كنم شكيبائى جميل (و خالى از كفران )، اميدوارم خداوند همه آنها را به من باز گرداند چرا كه او عليم و حكيم است.

84 - و از آنها روى برگرداند و گفت وا اسفا بر يوسف!، و چشمان او از اندوه سفيد شد اما او خشم خود را فرو ميبرد (و هرگز كفران نمى كرد).

85 - گفتند بخدا تو آنقدر ياد يوسف ميكنى تا مشرف به مرگ شوى يا هلاك گردى!

86 - گفت من تنها غم و اندوهم را به خدا ميگويم (و شكايت نزد او ميبرم ) و از خدا چيزهائى ميدانم كه شما نميدانيد.

تفسير:

من از خدا الطافى سراغ دارم كه نميدانيد!

برادران از مصر حركت كردند در حالى كه برادر بزرگتر و كوچكتر را در آنجا گذاردند، و با حال پريشان و نزار به كنعان بازگشتند و به خدمت پدر شتافتند، پدر كه آثار غم و اندوه را در بازگشت از اين سفر - به عكس سفر سابق بر چهره هاى آنها مشاهده كرد فهميد آنها حامل خبر ناگوارى هستند، بخصوص اينكه اثرى از بنيامين و برادر بزرگتر در ميان آنها نبود، و هنگامى كه برادران جريان حادثه را بى كم و كاست، شرح دادند يعقوب برآشفت، رو به سوى آنها كرده گفت: هوسهاى نفسانى شما، مساله را در نظرتان چنين منعكس ساخته و تزيين داده است!( قال بل سولت لكم انفسكم امرا ) .

يعنى درست همان جملهاى را در پاسخ آنها گفت كه پس از حادثه يوسف به هنگامى كه آن طرح دروغين را بيان كردند، ذكر نمود.

در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه آيا يعقوب تنها بخاطر سابقه سوء آنها به آنها سوء ظن برد و يقين كرد كه آنها دروغ مى گويند و توطئه اى در كار است در حالى كه اين كار نه تنها از پيامبرى چون يعقوب بعيد به نظر مى رسد، بلكه از افراد عادى نيز بعيد است كه تنها كسى را با يك سابقه سوء بطور قطع متهم سازند، با اينكه طرف مقابل شهودى نيز براى خود آورده است، و راه تحقيق نيز بسته نيست.

يا اينكه هدف از اين جمله بيان نكته ديگرى بوده است، از جمله اينكه: 1 - چرا شما با ديدن پيمانه ملك درون بار برادر تسليم شديد كه او سرقت كرده است در حالى كه اين به تنهائى نميتواند يك دليل منطقى بوده باشد؟

2 - چرا شما به عزيز مصر گفتيد جزاى سارق اين است كه او را به بردگى بردارد در حالى كه اين يك قانون الهى نيست بلكه سنتى است نادرست در ميان مردم كنعان (و اين در صورتى است كه بر خلاف گفته جمعى از مفسران اين قانون را از شريعت يعقوب ندانيم ).

3 - چرا شما در برابر اين ماجرا به سرعت تسليم شديد و همچون برادر بزرگتر مقاومت به خرج نداديد، در حالى كه پيمان الهى مؤ كد با من بسته بوديد؟

سپس يعقوب به خويشتن بازگشت و گفت: من زمام صبر را از دست نميدهم و شكيبائى نيكو و خالى از كفران مى كنم( فصبر جميل )

(اميدوارم خداوند همه آنها (يوسف و بنيامين و فرزند بزرگم ) را به من بازگرداند)( عسى الله ان ياتينى بهم جميعا ) .

چرا كه من ميدانم او از درون دل همه آگاه است و از همه حوادثى كه گذشته و ميگذرد با خبر به علاوه او حكيم است و هيچ كارى را بدون حساب نمى كند.( انه هو العليم الحكيم ) .

در اين حال غم و اندوهى سراسر وجود يعقوب را فرا گرفت و جاى خالى بنيامين همان فرزندى كه مايه تسلى خاطر او بود، وى را به ياد يوسف عزيزش افكند، به ياد دورانى كه اين فرزند برومند با ايمان باهوش زيبا در آغوشش بود و استشمام بوى او هر لحظه زندگى و حيات تازه اى به پدر ميبخشيد، اما امروز نه تنها اثرى از او نيست بلكه جانشين او بنيامين نيز به سرنوشت دردناك و مبهمى همانند او گرفتار شده است، در اين هنگام روى از فرزندان برتافت و گفت: وا اسفا بر يوسف!( و تولى عنهم و قال يا اسفا على يوسف ) .

برادران كه از ماجراى بنيامين، خود را شرمنده در برابر پدر مى ديدند، از شنيدن نام يوسف در فكر فرو رفتند و عرق شرم بر جبين آنها آشكار گرديد.

اين حزن و اندوه مضاعف، سيلاب اشك را، بى اختيار از چشم يعقوب جارى مى ساخت تا آن حد كه چشمان او از اين اندوه سفيد و نابينا شد

( و ابيضت عيناه من الحزن ) .

و اما با اين حال سعى مى كرد، خود را كنترل كند و خشم را فرو بنشاند و سخنى بر خلاف رضاى حق نگويد (او مرد با حوصله و بر خشم خويش مسلط بود)( فهو كظيم ) .

ظاهر آيه فوق اين است كه يعقوب تا آن زمان نابينا نشده بود، بلكه اين غم و اندوه مضاعف و ادامه گريه و ريختن اشك بينائى او را از ميان برد و همانگونه كه سابقا هم اشاره كرديم اين يك امر اختيارى نبود كه با صبر جميل منافات داشته باشد برادران كه از مجموع اين جريانها، سخت ناراحت شده بودند، از يكسو وجدانشان به خاطر داستان يوسف معذب بود، و از سوى ديگر به خاطر بنيامين خود را در آستانه امتحان جديدى مى ديدند، و از سوى سوم نگرانى مضاعف پدر بر آنها، سخت و سنگين بود، با ناراحتى و بيحوصلگى، به پدر گفتند به خدا سوگند تو آنقدر يوسف يوسف ميگوئى تا بيمار و مشرف به مرگ شوى يا هلاك گردى( قالوا تالله تفتئوا تذكر يوسف حتى تكون حرضا او تكون من الهالكين ) .

اما پير كنعان آن پيامبر روشن ضمير در پاسخ آنها گفت: من شكايتم

را به شما نياوردم كه چنين ميگوئيد، من غم و اندوهم را نزد خدا ميبرم و به او شكايت مى آورم( قال انما اشكوا بثى و حزنى الى الله ) (1).

(و از خدايم لطفها و كرامتها و چيزهائى سراغ دارم كه شما نميدانيد)

( و اعلم من الله مالا تعلمون ) .

آيه (87) تا (93) و ترجمه

( يبنى اذهبوا فتحسسوا من يوسف و اخيه و لا تايسوا من روح الله انه لا يايس من روح الله الا القوم الكفرون ) (87)( فلما دخلوا عليه قالوا يايها العزيز مسنا و اهلنا الضر و جئنا ببضعة مزجئة فاوف لنا الكيل و تصدق علينا ان الله يجزى المتصدقين ) (88)( قال هل علمتم ما فعلتم بيوسف و اخيه اذ انتم جهلون ) (89)( قالوا أئنك لانت يوسف قال انا يوسف و هذا اخى قد من الله علينا انه من يتق و يصبر فان الله لا يضيع اجر المحسنين ) (90)( قالوا تالله لقد أثرك الله علينا و ان كنا لخطين ) (91)( قال لا تثريب عليكم اليوم يغفر الله لكم و هو ارحم الرحمين ) (92)( اذهبوا بقميصى هذا فالقوه على وجه ابى يات بصيرا و اتونى باهلكم اجمعين ) (93)

ترجمه:

87 - پسرانم! برويد و از يوسف و برادرش تفحص كنيد، و از رحمت خدا مايوس نشويد كه از رحمت خدا جز قوم كافر مايوس ‍ نمى شوند.

88- هنگامى كه آنها وارد بر او (يوسف ) شدند گفتند اى عزيز! ما و خاندان ما را ناراحتى فرا گرفته و متاع كمى (براى خريد مواد غذائى ) با خود آورده ايم، پيمانه ما را بطور كامل وفا كن و بر ما تصدق بنما كه خداوند متصدقان را پاداش مى دهد.

89 - گفت آيا دانستيد چه با يوسف و برادرش كرديد آنگاه كه جاهل بوديد؟!

90 - گفتند آيا تو همان يوسف هستى؟! گفت (آرى ) منم يوسف! و اين برادر من است خداوند بر ما منت گذارده، هر كس تقوى پيشه كند و شكيبائى و استقامت نمايد (سرانجام پيروز مى شود) چرا كه خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند.

91 - گفتند بخدا سوگند خداوند تو را بر ما مقدم داشته، و ما خطا كار بوديم.

92 - گفت امروز ملامت و توبيخى بر شما نيست خداوند شما را مى بخشد، و ارحم الراحمين است!

93 - اين پيراهن مرا ببريد و به صورت پدرم بيندازيد، بينا مى شود، و همگى خانواده نزد من آئيد.

تفسير:

بكوشيد و ماءيوس نشويد كه يأس نشانه كفر است!

قحطى در مصر و اطرافش از جمله كنعان بيداد مى كرد، مواد غذائى به كلى تمام مى شود، دگربار يعقوب فرزندان را دستور به حركت كردن به سوى مصر و تامين مواد غذائى مى دهد، ولى اين بار در سرلوحه خواسته هايش جستجو از يوسف و برادرش بنيامين را قرار مى دهد و مى گويد: فرزندانم برويد و از يوسف و برادرش جستجو كنيد( يا بنى اذهبوا فتحسسوا من يوسف و اخيه ) .

و از آنجا كه فرزندان تقريبا اطمينان داشتند كه يوسفى در كار نمانده، و از اين توصيه و تاكيد پدر تعجب مى كردند، يعقوب به آنها گوشزد مى كند از رحمت الهى هيچگاه مايوس نشويد كه قدرت او مافوق همه مشكلات و سختيها است( و لا تياسوا من روح الله ) .

(چرا كه تنها كافران بى ايمان كه از قدرت خدا بيخبرند از رحمتش مايوس مى شوند( انه لا ييئس من روح الله الا القوم الكافرون ) .

تحسس از ماده حس به معنى جستجوى چيزى از طريق حس است، و در اينكه آيا با تجسس چه تفاوتى دارد؟ در ميان مفسران و ارباب

لغت گفتگو است: ابن عباس نقل شده كه (تحسس ) در امور خير است و (تجسس ) در امور شر. بعضى ديگر گفته اند تحسس، كوشش براى شنيدن سرگذشت اشخاص و اقوام است، اما تجسس كوشش براى جستجوى عيبها.

و بعضى هر دو را به يك معنى دانسته اند، ولى با توجه به حديثى كه مى گويد (لا تجسسوا و لا تحسسوا) روشن مى شود كه اين دو با هم مختلفند، و نظر ابن عباس در تفاوت ميان اين دو متناسب معنى آيات مورد بحث به نظر مى رسد، و اگر ميبينيم كه در حديث از هر دو نهى شده ممكن است اشاره به اين باشد كه جستجو در كار مردم نكنيد نه در كار خيرشان و نه در كار شرشان.

(روح ) به معنى رحمت، و راحت و فرج و گشايش كار است.

(راغب ) در مفردات مى گويد: روح (بر وزن لوح ) و روح (بر وزن نوح ) هر دو در اصل به يك معنى است، و به معنى جان و تنفس ‍ است، سپس روح (بر وزن لوح ) به رحمت و فرج آمده است (بخاطر اينكه هميشه به هنگام گشايش مشكلات، روح و جان تازهاى به انسان دست مى دهد و نفس آزاد ميكشد).

به هر حال فرزندان يعقوب بارها را بستند و روانه مصر شدند و اين سومين مرتبه است كه آنها به اين سرزمين پرحادثه وارد مى شوند.

در اين سفر بر خلاف سفرهاى گذشته يكنوع احساس شرمندگى روح آنها را آزار مى دهد، چرا كه سابقه آنها در مصر و نزد عزيز: سخت آسيب ديده، و بد نام شده اند، و شايد بعضى آنها را به عنوان گروه سارقان كنعان بشناسند، از سوى ديگر متاع قابل ملاحظه اى براى معاوضه با گندم و ساير مواد غذائى، همراه ندارند، از دست دادن برادر دوم، بنيامين و ناراحتى فوق العاده پدر بر مشكلات آنان افزوده، و در واقع كارد به استخوانشان رسيده است، تنها چيزى كه در ميان انبوه اين مشكلات و ناراحتيهاى جانفرسا مايه تسلى خاطر آنها است، همان جمله اخير پدر است كه مى فرمود: از رحمت خدا مايوس نباشيد كه هر مشكلى براى او سهل و آسان است.

(آنها وارد بر يوسف شدند، و در اين هنگام با نهايت ناراحتى رو به سوى او كردند و گفتند: اى عزيز! ما و خاندان ما را قحطى و ناراحتى و بلا فرا گرفته است )( فلما دخلوا عليه قالوا يا ايها العزيز مسنا و اهلنا الضر ) .

(و تنها متاع كم و بى ارزشى همراه آورده ايم( و جئنا ببضاعة مزجاة )

اما با اين حال به كرم و بزرگوارى تو تكيه كرده ايم، و انتظار داريم كه پيمانه ما را بطور كامل وفا كنى( فاوف لنا الكيل ) .

و در اين كار بر ما منت گذار و تصدق كن (و تصدق علينا). و پاداش خود را از ما مگير، بلكه از خدايت بگير، چرا كه خداوند كريمان و متصدقان را پاداش خير مى دهد( ان الله يجزى المتصدقين ) .

جالب اينكه برادران يوسف، با اينكه پدر تاكيد داشت در باره يوسف و برادرش به جستجو بر خيزيد و مواد غذائى در درجه بعد قرار داشت، به اين گفتار چندان توجه نكردند، و نخست از عزيز مصر تقاضاى مواد غذائى نمودند، شايد به اين علت بود كه چندان اميدى به پيدا شدن يوسف نداشتند، و يا به اين علت كه آنها فكر كردند بهتر اين است خود را در همان چهره خريداران مواد غذائى كه طبيعى تر است قرار دهند، و تقاضاى آزاد ساختن برادر را تحت الشعاع نمايند تا تاثير بيشترى در عزيز مصر داشته باشد.

بعضى گفته اند: منظور از (تصدق علينا) همان آزادى برادر بوده، و گرنه در مورد مواد غذائى، قصدشان گرفتن جنس بدون عوض ‍ نبوده است، تا نام تصدق بر آن گذارده شود.

در روايات نيز مى خوانيم كه برادران حامل نامه اى از طرف پدر براى عزيز مصر بودند كه در آن نامه، يعقوب، ضمن تمجيد از عدالت و دادگرى و محبتهاى عزيز مصر، نسبت به خاندانش، و سپس معرفى خويش و خاندان نبوتش شرح ناراحتيهاى خود را به خاطر از دست دادن فرزندش يوسف و فرزند ديگرش بنيامين و گرفتاريهاى ناشى از خشكسالى را براى عزيز مصر كرده بود.

و در پايان نامه از او خواسته بود كه بنيامين را آزاد كند و تاكيد نموده بود كه ما خاندانى هستيم كه هرگز سرقت و مانند آن در ما نبوده و نخواهد بود.

هنگامى كه برادرها نامه پدر را بدست عزيز مى دهند، نامه را گرفته و ميبوسد و بر چشمان خويش ميگذارد، و گريه مى كند، آنچنان كه قطرات اشك بر پيراهنش مى ريزد و همين امر برادران را به حيرت و فكر فرو ميبرد كه عزيز مصر چه علاقه اى به پدرشان يعقوب دارد كه اين چنين نامه اش در او ايجاد هيجان مينمايد، و شايد در همينجا بود كه برقى در دلشان زد كه نكند او خودش يوسف باشد، همچنين شايد همين نامه پدر يوسف را چنان بيقرار ساخت كه ديگر نتوانست بيش از آن در چهره و نقاب عزيز مصر پنهان بماند، و به زودى چنانكه خواهيم ديد خويشتن را به عنوان همان برادر! به برادران معرفى كرد)

در اين هنگام كه دوران آزمايش بسر رسيده بود و يوسف نيز سخت، بيتاب و ناراحت به نظر ميرسيد، براى معرفى از اينجا آغاز سخن كرد، رو به سوى برادران كرد گفت: هيچ مى دانيد شما در آن هنگام كه جاهل و نادان بوديد به يوسف و برادرش چه كرديد( قال هل علمتم ما فعلتم بيوسف و اخيه اذ انتم جاهلون )

بزرگوارى يوسف را ملاحظه كنيد كه اولا گناه آنها را سر بسته بيان مى كند، و مى گويد ما فعلتم (آنچه انجام داديد) و ثانيا راه عذر خواهى را به آنها نشان مى دهد كه اين اعمال شما به خاطر جهل بود، و آن دوران جهل گذشته و اكنون عاقل و فهميده ايد!.

ضمنا از اين سخن روشن مى شود كه آنها در گذشته تنها آن بلا را بر سر يوسف نياوردند بلكه برادر ديگر بنيامين نيز از شر آنها در آن دوران در امان نبود، و ناراحتيهائى نيز براى او در گذشته به وجود آورده بودند، و شايد بنيامين در اين مدتى كه در مصر نزد يوسف مانده بود گوشه اى از بيدادگريهاى آنها را براى برادرش شرح داده بود.

در بعضى از روايات مى خوانيم كه يوسف با گفتن اين جمله براى اينكه آنها زياد ناراحت نشوند و تصور نكنند عزيز مصر، در مقام انتقامجوئى بر مى آيد گفتارش را با تبسمى پايان داد، اين تبسم سبب شد دندانهاى زيباى يوسف در برابر برادران كاملا آشكار شود، خوب كه دقت كردند ديدند عجب شباهتى با دندانهاى برادرشان يوسف دارد!

مجموع اين جهات، دست بدست هم داد، از يكسو ميبينند عزيز مصر، از يوسف و بلاهائى كه برادران بر سر او آوردند و هيچكس جز آنها و يوسف از آن خبر نداشت سخن مى گويد.

از سوئى ديگر نامه يعقوب. آنچنان او را هيجان زده مى كند كه گوئى نزديكترين رابطه را با او دارد.

و از سوى سوم، هر چه در قيافه و چهره او بيشتر دقت مى كنند شباهت او را با برادرشان يوسف بيشتر ميبينند، اما در عين حال نمى توانند باور كنند كه يوسف بر مسند عزيز مصر تكيه زده است، او كجا و اينجا كجا؟!

لذا با لحنى آميخته با ترديد گفتند: آيا تو خود يوسف نيستى؟

( قالوا اءانك لانت يوسف)

در اينجا لحظات فوق العاده حساس بر برادرها گذشت، درست نميدانند كه عزيز مصر در پاسخ سؤ ال آنها چه مى گويد! آيا براستى پرده را كنار ميزند و خود را معرفى مى كند. يا آنها را ديوانگان خطاب خواهد كرد كه مطلب مضحكى را عنوان كرده اند.

لحظه ها با سرعت ميگذشت و انتظارى طاقتفرسا بر قلب برادران سنگينى مى كرد، ولى يوسف نگذارد اين زمان، زياد طولانى شود بناگاه پرده از چهره حقيقت برداشت، گفت: آرى منم يوسف! و اين برادرم بنيامين است!

( قال انا يوسف و هذا اخى ) .

ولى براى اينكه شكر نعمت خدا را كه اين همه موهبت به او ارزانى داشته بجا آورده باشد و ضمنا درس بزرگى به برادران بدهد اضافه كرد خداوند بر ما منت گذارده هر كس تقوا پيشه كند و شكيبائى داشته باشد، خداوند پاداش او را خواهد داد، چرا كه خدا اجر نيكوكاران را ضايع نمى كند( قد من الله علينا انه من يتق و يصبر فان الله لا يضيع اجر المحسنين )

هيچكس نميداند در اين لحظات حساس چه گذشت و اين برادرها بعد از دهها سال كه يكديگر را شناختند چه شور و غوغائى بر پا ساختند چگونه يكديگر را در آغوش فشردند، و چگونه اشكهاى شادى فرو ريختند، ولى با اين حال برادران كه خود را سخت شرمنده ميبينند نمى توانند درست به صورت يوسف نگاه كنند،

آنها در انتظار اين هستند كه ببينند آيا گناه بزرگشان قابل عفو و اغماض و بخشش است يا نه، لذا رو به سوى برادر كردند و گفتند:

(به خدا سوگند خداوند تو را بر ما مقدم داشته است ) و از نظر علم و حلم و عقل و حكومت، فضيلت بخشيده( قالوا تالله لقد آثرك الله علينا )

(هر چند ما خطاكار و گنهكار بوديم )( و ان كنا لخاطئين ) .

اما يوسف كه حاضر نبود اين حال شرمندگى برادران مخصوصا به هنگام پيروزيش ادامه يابد، و يا اينكه احتمالا اين معنى به ذهنشان خطور كند كه ممكن است يوسف در اينجا در مقام انتقامجوئى بر آيد، بلافاصله با اين جمله به آنها امنيت و آرامش خاطر داد و گفت: امروز هيچگونه سرزنش و توبيخى بر شما نخواهد بود( قال لا تثريب عليكم اليوم ) .

فكرتان آسوده، و وجدانتان راحت باشد، و غم و اندوهى از گذشته به خود راه ندهيد، سپس براى اينكه به آنها خاطرنشان كند كه نه تنها حق او بخشوده شده است، بلكه حق الهى نيز در اين زمينه با اين ندامت و پشيمانى قابل بخشش است، (افزود: خداوند نيز شما را مى بخشد، چرا كه او ارحم الراحمين است )( يغفر الله لكم و هو ارحم الراحمين ) .

و اين دليل بر نهايت بزرگوارى يوسف است كه نه تنها از حق خود گذشت و حتى حاضر نشد كمترين توبيخ و سرزنش - تا چه رسد به مجازات - در حق برادران روا دارد، بلكه از نظر حق الله نيز به آنها اطمينان داد كه خداوند غفور و بخشنده است، و حتى براى اثبات اين سخن با اين جمله استدلال كرد كه او ارحم الراحمين است.

در اينجا غم و اندوه ديگرى بر دل برادران سنگينى مى كرد و آن اينكه پدر بر اثر فراق فرزندانش نابينا شده و ادامه اين حالت، رنجى است جانكاه براى همه خانواده، به علاوه دليل و شاهد مستمرى است بر جنايت آنها، يوسف براى حل اين مشكل بزرگ نيز چنين گفت:

(اين پيراهن مرا ببريد و بر صورت پدرم بيفكنيد تا بينا شود)( اذهبوا بقميصى هذا فالقوه على وجه ابى يات بصيرا ) .

(و سپس با تمام خانواده به سوى من بيائيد)( و أتونى باهلكم اجمعين ) .

نكته ها:

1 - چه كسى پيراهن يوسف را ببرد؟

در پاره اى از روايات آمده كه يوسف گفت: آن كسى كه پيراهن شفا بخش من را نزد پدر ميبرد بايد همان باشد كه پيراهن خون آلود را نزد او آورد، تا همانگونه كه او پدر را ناراحت ساخت اين بار خوشحال و فرحناك كند!، لذا اين كار به يهودا سپرده شد زيرا او گفت من آن كسى بودم كه پيراهن خونين را نزد پدر بردم و گفتم فرزندت را گرگ خورده و اين نشان مى دهد كه يوسف با آن همه گرفتارى كه داشت از جزئيات و ريزه كاريهاى مسائل اخلاقى نيز غافل نميماند.

2 - بزرگوارى يوسف

در بعضى ديگر از روايات آمده است كه برادران يوسف، بعد از اين ماجرا پيوسته، شرمسار بودند، يكى را به سراغ او فرستادند و گفتند: تو هر صبح و شام ما را بر كنار سفره خود مينشانى، و ما از روى تو خجالت ميكشيم، چرا كه آنهمه جسارت كرديم، يوسف براى اينكه نه تنها كمترين احساس شرمندگى نكنند، بلكه وجود خود را بر سر سفره او، خدمتى به او احساس كنند، جواب بسيار جالبى داد گفت: مردم مصر تاكنون به چشم يك غلام زر خريد به من مينگريستند، و به يكديگر ميگفتند سبحان من بلغ عبدا بيع بعشرين درهما ما بلغ!:

(منزه است خدائى كه غلامى را كه به بيست درهم فروخته شد به اين مقام رسانيده )! اما الان كه شما آمده ايد و پرونده زندگى من براى اين مردم گشوده شده، ميفهمند من غلام نبوده ام، من از خاندان نبوت و از فرزندان ابراهيم خليل هستم و اين مايه افتخار و مباهات من است!.

3 - شكرانه پيروزى

آيات فوق اين درس مهم اخلاقى و دستور اسلامى را به روشنترين وجهى به ما مى آموزد كه به هنگام پيروزى بر دشمن، انتقامجو و كينه توز نباشيد.

برادران يوسف، سختترين ضربه ها را به يوسف زده بودند، و او را تا آستانه مرگ پيش بردند كه اگر لطف خدا شامل حال او نشده بود، رهائى براى او ممكن نبود، نه تنها يوسف را آزار دادند كه پدرش را نيز سخت شكنجه دادند

اما اكنون همگى زار و نزار در برابر او قرار گرفته اند و تمام قدرت در دست او است، ولى از لابلاى كلمات يوسف به خوبى احساس ‍ مى شود كه او نه تنها هيچگونه كينه اى در دل نگرفته، بلكه اين موضوع او را رنج مى دهد كه نكند برادران به ياد گذشته بيفتند و ناراحت شوند و احساس شرمندگى كنند!

به همين دليل نهايت كوشش را به خرج مى دهد كه اين احساس را از درون جان آنها بيرون براند و حتى از اين بالاتر، مى خواهد به آنها حالى كند كه آمدن شما به مصر از اين نظر كه وسيله شناسائى بيشتر من در اين سرزمين و اينكه از خاندان رسالتم، نه يك غلام كنعانى كه به چند درهم فروخته شده باشم براى من مايه فخر و مباهات است او مى خواهد آنها چنين احساس كنند نه تنها بدهكار نيستند بلكه چيزى هم طلبكارند!

جالب توجه اينكه: هنگامى كه پيامبر اسلام در شرائط مشابهى قرار گرفت و در جريان فتح مكه بر دشمنان خونخوار، يعنى سران شرك و بت پرستى پيروز شد، بنا به گفته ابن عباس به كنار خانه كعبه آمد و دستگيره در خانه را گرفت در حالى كه مخالفان به كعبه پناه برده بودند و در انتظار اين بودند كه پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در باره آنها چه دستورى صادر مى كند؟

در اينجا پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: الحمد لله الذى صدق وعده و نصر عبده و هزم الاحزاب وحده: (شكر خداى را كه وعدهاش تحقق يافت و بندهاش را پيروز كرد و احزاب و گروههاى دشمن را منهزم ساخت ) سپس رو به مردم كرد و فرمود: ما ذا تظنون يا معشر قريش قالوا خيرا، اخ كريم، و ابن اخ كريم و قد قدرت!

قال و انا اقول كما قال اخى يوسف لا تثريب عليكم اليوم!

(چه گمان مى بريد اى جمعيت قريش كه در باره شما فرمان بدهم؟ آنها در پاسخ گفتند ما از تو جز خير و نيكى انتظار نداريم، تو برادر بزرگوار و بخشنده

و فرزند برادر بزرگوار ما هستى، و الان قدرت در دست تو است، پيامبر فرمود: و من در باره شما همان ميگويم كه برادرم يوسف در باره برادرانش به هنگام پيروزى گفت: لا تثريب عليكم اليوم: امروز روز سرزنش و ملامت و توبيخ نيست!

عمر مى گويد در اين موقع عرق شرم از صورت من جارى شد، چرا كه من به هنگام ورود در مكه به آنها گفتم امروز روزى است كه از شما انتقام خواهيم گرفت، هنگامى كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اين جمله را فرمود من از گفتار خود شرمنده شدم. در روايات اسلامى نيز كرارا مى خوانيم كه: زكات پيروزى، عفو و بخشش است. على (عليه‌السلام ) مى فرمايد: اذا قدرت على عدوك فاجعل العفو عنه شكرا للقدرة عليه: (هنگامى كه بر دشمنت پيروز شدى، عفو را شكرانه پيروزيت قرار ده ).