شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

حق‌الناس در محیط کار و زندگی« از دیدگاه قرآن و روایات»

نویسنده:صادق میرشفیعی.

مقدمه‌

بسم اللَّه الرحمن الرحیم

رسول گرامی اسلام حضرت محّمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند:

اَلْعِلْمُ رَأسُ الْخَیْرِ کُلِّهِ وَ الْجَهْلُ رَأسُ الْشَّرِّ کُلِّهِ.

بحار، 77/175

ترجمه حدیث

علم و دانش و آگاهی ریشه تمام خوبی‌هاست و جهل و نادانی ریشه همه بدی‌هاست.

در هر کاری علم بهترین راهنمای عقل است در زندگی روزمرّه پیوسته ما محتاج علم و دانش هستیم تا راه بهتر زیستن، سالم زیستن، و سعادتمند شدن را بیابیم و در کارها دچار اشتباهات و خطاهای خطرناک و خانمان‌سوز نشویم.

بهترین علم و آگاهی آن است که از قرآن و روایات اهل بیت‌عليهم‌السلام به دست می‌آید، چرا که خدا و اهل بیت‌عليهم‌السلام هم خوب انسان را می‌شناسند و هم جهان را. خیر و مصلحت انسان و جهان را آنان بهتر می‌دانند. نقشه و پیشنهاد دیگران بر اساس حکمت و علم نیست بلکه دیگران بیشتر منافع شخصی و یا رفاه موقت دنیوی را فقط ملاک قرار می‌دهند.

یکی از دوستان عزیز «به نام حاج محمّد خجسته» از این بنده ناچیز خواست تا در مورد حق‌الناس، آداب کسب و تجارت، جزوه‌ای مختصر و مفید به زبان ساده بنویسم تا ان شاء اللَّه در دسترس عموم قرار گرفته مؤثر باشد. بنده حتی الامکان از دائره آیات و روایات اهل بیت‌عليهم‌السلام با مختصر ترجمه و توضیح ساده بیرون نرفتم، تا این که با حوصله خوانندگان سازگار باشد.

مطالب قرآنی و احادیث با فطرت سالم همگان سازگار است، ان شاءاللَّه بتوانیم با دل و جان آن‌ها را خوانده و به کار ببندیم. در این جزوه با بخشی از آداب و آفات مهم کار و کسب آشنا می‌شوید.

ملتمس دعا: سیدصادق میرشفیعی

حوزه علمیه قم،25 / شعبان / 1429.

احادیث(1)

قالَ الاِمام عَلی‌عليه‌السلام :

یا مَعْشَرَ الْتُّجارِ اَلْفِقْهَ ثُمَّ الْمُتْجَرَ، اَلْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ، اَلْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ.

الکافی ج 5/305/5

ترجمه حدیث

حضرت علی‌عليه‌السلام فرمودند: ای جماعت تاجران، ابتدا نسبت به احکام دین آگاهی پیدا کنید سپس به تجارت بپردازید! ابتدا نسبت به احکام دین آگاهی پیدا کنید سپس به تجارت بپردازید!...

* امیرالمؤمنین‌عليه‌السلام سه مرتبه این مطلب را تکرار فرموده تا اهمیّت آن را برساند، چرا که بدون آگاهی از احکام دین انسان در هر کاری وارد شود خسارت و خرابی‌های زیادی به بار می‌آورد هم خسارت‌های دنیایی و هم دینی و آخرتی.

این سخن شریف از کسی است که به تمام اسرار و احوالات دنیا و اهل دنیا، آفت‌ها و خطرها، خیرات و برکات آگاهی دارد و مؤمنین باید پیرو امیرالمؤمنین‌عليه‌السلام باشند تا از خیرات دنیا و آخرت بهره‌مند شوند.

قالَ الصادق‌عليه‌السلام :

«مَنْ أرادَ الْتِّجارَةَ فَلْیَتَفَقَّه فِی دِینِه لِیَعْلَمَ بِذلِکَ ما یَحِلُّ لَهُ مِمَّا یَحرُمُ عَلَیْهِ، وَ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینهِ ثُمَّ اتَّجَرَ تَوَرَّطَ الْشُّبَهاتِ.»

وسایل‌الشیعه، ج 12، ص 283 / 4.

ترجمه حدیث

امام صادق‌عليه‌السلام فرمودند: هر که می‌خواهد تجارت کند، ابتدا باید نسبت به احکام دین آگاهی کافی به دست آورد تا بدین وسیله آن‌چه حلال و حرام است را شناسایی کند. و هر که در دینش آگاهی لازم را کسب نکند و تجارت نماید، در میان (اموال و معاملات) شبهه‌ناک غوطه‌ور می‌شود.

* روشن است که مال حلال مایه سعادت دنیا و آخرت است و مال حرام جز درد و رنج خفت و خواری و پشیمانی چیزی به دنبال ندارد. عزّت و لذّت مال حرام کوتاه و مصنوعی است، در دل افراد حرام‌خوار، شور و شادی و آرامش و صفا نیست، و هیچ خیری از آن‌ها سر نمی‌زند، و سرانجام دچار ذلّت و پشیمانی سختی می‌شوند که دیگر سودی ندارد چرا که در وادی شک و شبهه زیادی غوطه‌ور گشته‌اند که هیچ کس توان نجات دادن آن‌ها را ندارد، مگر لطف خداوند که آن هم توفیق می‌خواهد!

قالَ الصادق‌عليه‌السلام :

تَرْکُ الْتِّجارَةِ یَنْقُصُ الْعَقْلَ.

وسایل‌الشیعه، ج 12، ص 5.

ترجمه حدیث

حضرت امام صادق‌عليه‌السلام فرمودند: ترک کسب و تجارت عقل را می‌کاهد.

* بیکاری مایه کسالت، خستگی و سبکی و بی عزّتی نزد خدا و خلق خدا می‌شود. انسان دچار نیاز به این و آن، تمنّی و تملق گفتن به خلق می‌شود، و هر چه انسان ارزش دارد یکجا بر باد می‌رود، و رفته‌رفته فهم و درک طبیعی انسان هم از بین خواهد رفت علاوه بشر در بین کار و تلاش، خرید و فروش، رفت و آمد، داد و ستد عقلش مجرّب می‌شود و رشد می‌کند، و با ترک فعّالیت عقل انسان معطل و ناقص می‌شود.

دعای انسان بی‌کار مستجاب نمی‌شود!

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: کسب حلال واجبی از واجبات است(1)

امام صادق‌عليه‌السلام فرمودند: هر که تجارت و کارش را ترک کند دو سوّم عقلش از بین می‌رود.(2)

در قرآن آمده:«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اْلأرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ» (3) «اوست آن (خدایی) که زمین را برای شما رام گردانید پس بر روی آن بروید و از روزی (خدا) بخورید»

در این آیه شرط به دست آمدن روزی را رفتن و فعالیت کردن در روی زمین قرار داده است.

پس ترک کار و تلاش به امیدهای واهی کار غلط و نادرستی است.

قالَ الکاظم‌عليه‌السلام :

اِنَّ اللَّهَ لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ الْنَّوَّامِ الْفارِغ.

وسایل الشیعه، ج 12/37.

ترجمه حدیث

امام موسی کاظم‌عليه‌السلام فرمودند: یقیناً بنده پُر خواب و بیکار مورد خشم خدا خواهد بود.

* بیکاری همیشه همراه بی عاری بوده و هست، یعنی حیاء و ادب در معرض خطر واقع می‌شوند. وای به وقتی که کسی خواب زیاد هم بر این درد اضافه کند، چرا که قساوت قلب و تاریکی روح و روان در پی خواب فراوان می‌آیند، و انسان را منفور خدای متعال و اطرافیان قرار می‌دهند.

امام صادق‌عليه‌السلام به هشام (یکی از شاگردانش) فرمود:

حتی مثل روزهای جنگ صفین هم از طلب روزی غافل مباش!

حضرت علی‌عليه‌السلام به امام حسن‌عليه‌السلام و امام حسین‌عليه‌السلام وصیّت کرد حتّی در حال کسالت هم خود را به کار وادار کنید!(4)

او به اصحابش وصیّت کرد که در حال فقر و غنی هم از کار و کسب غافل نشوند.(5)

امام صادق‌عليه‌السلام می‌فرماید: جدّم امیرالمؤمنین‌عليه‌السلام از دسترنج زحمت‌های خودش هزار بنده خرید و آزاد کرد.(6)

کسی که از کار و تلاش دوری می‌کند تبعاً مخارجش را به دوش دیگران می‌اندازد و چنین افرادی را رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: مورد لعنت و دور از رحمت خدا می‌شوند.(7)

قالَ الاِمام عَلی‌عليه‌السلام :

تَعَرَّضُوالتِّجارتِ، فَإِنَّ لَکُم فیها غِنیً عَمَّا فی أَیْدِی الْنَّاسِ، وَاِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الاءَمینَ.

وسائل‌الشیعه ج 12/4/6

ترجمه حدیث

حضرت علی‌عليه‌السلام فرمودند: تجارت کنید، تجارت مایه بی‌نیازی از اموال دیگران است، و مسّلماً خدای عزّوجل صاحب حرفه امین را دوست دارد.

* یکی از سعادت‌های بسیار مهم انسان این است که از مردم و اموال آن‌ها بی‌نیاز باشد، زیرا که آزادی، عزّت، رشد، شخصیت و موقعیت هر فردی در گرو دل‌بریدن و چشم‌پوشی و قطع طمع از مال مردم است، و مسلّماً کسی که با توکل بر خدا شجاعانه وارد میدان کار و تجارت و تلاش می‌شود، خداوند با برکت‌های لازم او را به چنین سعادتی نائل خواهد کرد. بالاخص وقتی در حرفه و کار خودش خیانت به مردم نکند و امین و پاک باشد، در این صورت محبوب خدا نیز خواهد بود!

قالَ اللَّهِ تَعالی

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَأکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ وَلا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحیماً.

النساء 29.

ترجمه آیه

خدای متعال در قرآن فرموده: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در بین خودتان اموال‌تان را به صورت باطل و ناروا و به ناحق نخورید مگر آن که با رضایت خاطر تجارتی و خرید و فروش و معامله شرعی انجام داده باشید و یکدیگر را به ناحق نکشید مسلّماً خدا پیوسته نسبت به شما مهربان است (یعنی اگر اموال به ناحق خورده شده قتل و کشتارهای ناحق در بین مردم پیش می‌آید!!)

* داد و ستد از قدیم‌الایام در بین مردم بوده و لازمه زندگی اجتماعی است و بهترین و صحیح‌ترین راه رشد اقتصادی و برطرف شدن نیازهای زندگی است، مسلّماً اگر داد و ستدها بر یک میزان صحیح و مورد توافق طرفین انجام شود و خدای متعال هم روی آن صحه گذاشته باشد، هیچ‌گونه آفت و خسارتی نخواهد داشت و به نفع همگان تمام خواهد شد.

امّا اگر از این چهارچوب‌های صحیح و سالم تجارتی و خرید و فروش پسندیده بیرون رفت و دچار حیله و نیرنگ و خیانت در حق یکدیگر شدیم. مسلّماً خطرها و خسارت‌های اقتصادی، اخلاقی و فرهنگی بزرگی به همگان وارد می‌شود و فتنه‌های سخت و آشوب و جنگ‌های خانمان‌سوز برپا خواهد شد، پناه بر خدا از این فتنه‌ها!

بازار مسلمین باید پیوسته و برقرار و از آفت‌ها و خطرهای گوناگون در امان باشد تا زندگی مردم بگذرد. معاش اگر درست شد وسیله و زمینه‌ای می‌شود تا به دین و معاد هم بپردازیم و امر آخرت هم اصلاح شود.

راه اصلاح شدن معاش رعایت قوانین و ضوابط شرع مقدس اسلام است که در تمام شئون دنیوی و اخروی ما دستور العمل دارد و ان شاء اللَّه با توجه به این آیات و روایات با آداب و آفات مهمّ کار و کسب آشنا شویم و به آن‌ها عمل کنیم.

قالَ الاِمام عَلی‌عليه‌السلام :

إِیَّاکَ وَمَقاعِدَ الأَسْواقِ، فَإِنَّها مَحاضِرُ الْشَّیْطانِ وَمَعارِیضُ الْفِتَنِ.

نهج‌البلاغه کتاب 69.

ترجمه حدیث

حضرت علی‌عليه‌السلام فرمودند: بپرهیز از نشستن در بازار، زیرا که آن جا محل حاضر شدن شیطان و میدان فتنه‌ها و فریب‌ها است.

* زمان‌ها و مکان‌ها فرق‌های زیادی با یکدیگر دارند، و هر زمانی یک وضعیت و خاصیتی دارد، هر مکانی هم نیز چنین است.

مثلاً هنگام اذان، نیمه‌های شب، هنگام طلوع، شب‌های جمعه، شب‌های قدر هر یک ارزش و آثار خاصی دارند.

و در مکان‌ها هم اثراتی است، فرق است بین نشستن در مسجد که جزو عمر حساب نمی‌شود، با نشستن بر سر بازار، کنار کوچه و خیابان، مثلاً نشستن در مسجدالحرام عبادت است. امّا نشستن در بازار انسان را در معرض خطر قرار می‌دهد، چرا که این مکان‌ها را شیطان شناسایی کرده که جای فتنه کردن، خیانت، دروغ و تقلّب می‌تواند باشد. دستور این است که خریدار و فروشنده کارِ بازار را سریع انجام بدهند و برگردند، و توقف بیش از حدِّ لازم یقیناً برای همه آفت دارد.

قالَ رسول اللَّه‌صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

اَلسُّوقُ دارُ سَهْوٍ وَ غَفْلَةٍ فَمَنْ قالَ فِیها تَسْبِیحَةً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِها أَلْفَ أَلْفَ حَسَنَةً.

کنز العمال 933.

ترجمه حدیث

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: بازار خانه فراموشی و غفلت است، پس هر که در آن یک تسبیح بگوید خداوند در مقابل هزار هزار حسنه برایش ثبت می‌کند.

* در دین مقدس اسلام برای هر آفت و مشکلی یک راه حلّ دقیق و مؤثر قرارداده شده است.

از طرفی همه مردم به بازار و کسب و خرید و فروش احتیاج دارند، از طرف دیگر طبیعت بازار به گونه‌ای است که غفلت‌آور است، و اشتباهات زیادی ممکن است رخ بدهد، راه حلّ این مشکل را آقا رسول اللَّه فرموده‌اند که باید در بازار ذکر خدا گفته شود تا دل‌ها متوجّه و آرام باشند، و این خطرها دفع شود و ثواب زیادی نیز بر آن ذکرها وعده داده شده است در آیات شریف قرآن خدای متعال معرفی فرموده:«رِجالٌ لاتلهیهم تجارةٌ ولابیعٌ عن ذکراللَّه و اقام‌الصلوة و إیتاءِ الزکوة»، (مردانی هستند که تجارت و خرید و فروش آن‌ها را از یاد و ذکر خدا و اقامه نماز و پرداخت زکات بازنمی‌دارد)،

دستشان کار دنیا می‌کند و لب به ذکر خدا دارند و دل کار آخرت!

حضرت امام رضاعليه‌السلام فرمودند: هنگامی که مشغول کسب و کار و تجارتی، اگر وقت نماز رسید، مبادا آن کارها تو را از نماز اوّل وقت باز دارد!(8)

در حدیثی آمده که حضرت علی‌عليه‌السلام به بازار بصره رفت، مردم را دید که سخت مشغول خرید و فروشند (و غافل)! حضرت سخت گریه کرد و فرمود: ای بندگان خدا! کارگران اهل دنیا، روزانه سوگند می‌خورید و (خرید و فروش) و شب‌ها در رختخواب می‌خوابید و در این بین از آخرت غافلید! پس کی برای آخرت تهیّه خواهید دید؟ و کی به عالم آخرت فکر می‌کنید؟ کسی گفت آقا ما ناچاریم کاسبی کنیم!! حضرت فرمود: گذران امر دنیا و زندگی لازمه‌اش غفلت از کار برای آخرت نیست (یعنی اگر به اندازه کفاف قناعت کنیم می‌توانیم کاملاً به امر آخرت هم بپردازیم) اگر بگویید ناچاریم احتکار و ذخیره کنیم! بهانه آورده‌اید!...(9)

قالَ اللَّهِ تَعالی:

کَلاَّ اِنَّ الْاِنْسانَ لِیَطْغی * اَنْ رَءاهُ اسْتَغْنی

علق 6 و 7.

ترجمه آیه

خدای متعال در قرآن فرموده: انسان سرکشی می‌کند، اگر گمان کند که بی‌نیاز و ثروتمند شده است.

* حضرت علی‌عليه‌السلام می‌فرماید: شگفت‌انگیزترین چیز در انسان قلب اوست. اگر به او ثروتی برسد طغیان و سرکشی می‌کند و اگر به او مصیبتی برسد با عجز و ناله خودش را رسوا می‌کند.

ثروتی ستوده است که صاحبش را وادار به احسان و خیر به دیگران کند و به شکرانه نعمت غم از دل غمدیدگان بردارد. ثروتی که مایه غرور و تکبر فساد شود سایه بی‌پایه‌ای بیش نیست، سایه‌ای زودگذر و بی‌ارزش است. قرآن می‌فرماید:«اِنَّ مِنْ اَمْوالِکُمْ وَ اَوْلادِکُمْ عَدُوّاً لَکُمْ»، یعنی بعضی از اموال و اولاد شما، دشمن شما هستند.

بهتر است بدانیم که بی‌نیاز شدن هرگز برای بشر میسّر نیست، چون اساساً بشر موجود نیازمندی است، بی‌نیاز خدای متعال است. امّا انسان‌ها با پیدا کردن کمی ثروت دنیا گمان می‌کنند که دیگر بی‌نیاز شده‌اند!! و همین حالت باعث سرکشی و نافرمانی و عصیان نسبت به فرامین الهی و دستورات دینی می‌شود و از هر سو به کسی ظلم و ستم می‌کند! اگر عقلش را به کار بگیرد و ساعتی فکر کند خیلی راحت می‌تواند بفهمد که تمام این‌ها غرور و فریب است و صحت و سلامتی و جوانی و قدرت و ثروت همه و همه در معرض خطرها، آفت‌ها و زوال هستند. و بعد از اندکی خودش می‌ماند و آن همه وزر و وبال!

احادیث(2)

قالَ رسول اللَّه‌صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

مَنْ باعَ وَاشْتَری فَلْیَتَجَنَّبْ خَمْسَ خِصالٍ وَ إلاَّ فَلا یَبیعَنَّ وَلا یَشْتَرِیَنَّ: اَلْرِّبا وَ الْحَلْفَ، وَ کِتْمانَ الْعَیْبِ، وَ الْحَمْدَ إذا باعَ، وَ الْذَّمَّ إذا اشْتَری.

البحار ج 103/95/18.

ترجمه حدیث

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: هر که خرید و فروش می‌کند، باید از پنج چیز دوری کند و الاّ نباید بخرد و نباید بفروشد!

ربا، قسم خوردن، پوشاندن عیب اجناس، تعریف کردن هنگام فروش، و عیب تراشی و سرزنش هنگام خرید!

* ربا در معاملات بزرگ‌ترین گناه و خسارت اقتصادی است. قسم خوردن باعث فریب و تحریک افراد در اقدام به خرید و یا فروش می‌شود.

مخفی کردن عیب غش در معامله است و حرام.

تعریف کردن هنگام فروختن دو نوع است اگر خصوصیات صحیح اجناس گفته شود نه کم و نه زیاد اشکال ندارد بلکه گاهی لازم می‌شود تا خریدار را بتوان راهنمایی کرد.

امّا تعریف ممنوع، تبلیغ‌های دروغ و غیر واقعی است که در جلب مشتریان رایج شده است.

وقتی می‌خواهی بخری نباید تو سر مال مردم بزنی تا فروشنده را فریب داده و او را به حداقل قیمت راضی کنی.

همیشه باید حقیقت و خدا را در نظر داشته باشیم و ضرر و زیان دیگران را هم مانند خودمان در نظر بگیریم. راضی به خسارت دیگران و جلب منافع خودمان نباشیم، این کمال بی‌انصافی است! و انصاف جزو صفات مردان خدا است!

وقتی می‌خواهی بفروشی نباید در تعریف جنس و مال خودت زیاده‌روی کنی و مشتری را در تصمیم‌گیری دچار شتاب‌زدگی و عجله کنی، این هم یک نوع بی‌انصافی و سلب آزادی و اختیار از دیگران است. باید دو طرف با آرامش خاطر راضی به خرید و فروش بشوند.

* بد نیست توجه داشته باشیم که اصلاً زیاد حرف زدن عقل انسان را کم می‌کند و یقیناً انسان‌هایی که زیاد حرف می‌زنند عقل کاملی ندارند و برعکس کم حرف زدن باعث کمال عقل و پیدایش حکمت و وقار و آرامش است وای بر این که انسان بخواهد در امر دنیا این قدر حرف بزند! آن هم با محرم و نامحرم، زن و مرد، خرد و کلان. باید بدانیم در حرف زدن با نامحرم به حدّ لازم باید کفایت کنیم و حق شوخی و خوش و بَش کردن با آن‌ها را نداریم که یقیناً خلاف شرع است!

قالَ الاِمام عَلی‌عليه‌السلام :

یا مَعْشَرَ الْتُجَّارِ، قَدِّمُوا الإسْتِخارَةَ، وَ تَبَرَّکُوا بِالْسُّهُولَةِ، وَ اقْتَرِبُوا مِنَ المُبتاعینَ، وَ تَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ، وَ تَناهَوا عَنِ الْیَمینِ، وَ جانِبُوا الْکِذْبَ، وَ تَخافُوا عَنِ الْظُّلْمِ، وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومینَ، وَ لاتَقْرَبُوا الْرِّبا.(وَ أَفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ وَلا تَبْخَسُوا الْنَّاسَ أَشْیاءَهُم وَلا تَعْثَوْا فِی الأَرْضِ مُفْسِدیِنَ).

البحار ج 78/54/100، وسایل‌الشیعه، ج 12، ص 284 / 1.

ترجمه حدیث

حضرت علی‌عليه‌السلام فرمودند: ای گروه تاجران، ابتدا به دنبال خیر باشید و از برکت آسان گرفتن بهره‌مند شوید و مشتری و فروشنده را به یکدیگر نزدیک کنید. و با خردمندی و بردباری خود را بیارایید، و از سوگند یاد کردن بپرهیزید و از دروغ دوری کنید و از ستم‌کاری بترسید و نسبت به مظلومین انصاف بورزید و نزدیک ربا نشوید و بفرموده خدای متعال پیمانه و ترازو را پر و کامل بگیرید و اجناس مردم را بی‌ارزش قلمداد نکنید و در زمین به دنبال فساد نباشید.

* حضرت اباذرعليه‌السلام در حال احتضار به دخترش در صحرای ربذه گفت: فرزندم بعد از ساعتی من می‌میرم تو نگران نباش، به زودی ق افله‌ای از این صحرا می‌گذرد و مرا غسل و کفن و دفن می‌کنند! امّا دخترم اول بگو این بزغاله را ذبح کنند و گوشتش را برای آن جمعیت بپزند و همه را پذیرایی کنند، من نمی‌خواهم آن‌ها برای من کاری بکنند و من مزد آن‌ها را نداده باشم. زیرا که خدای متعال در قرآن فرموده:«ولا تبخسوا الناس أشیائهم» یعنی مال و جان مردم محترم و ارزشمند است آن‌ها را بی‌ارزش قلمداد نکنید!

ای هزاران احسنت و آفرین بر این مرد خدا که حتی کاری که بر آن جمعیت واجب بود انجام بدهند را در نظر گرفته و می‌گوید باید به آن‌ها مزدی و پاداشی بدهم و حق آن‌ها را نادیده نگیرم در این حدیث امیرالمؤمنین‌عليه‌السلام نسخه کاملی برای ما پیچیده تا در هر داد و ستدی مراقب باشیم که حق دیگران رعایت شود و ما آلوده به ظلم و ستم نشویم و کار حضرت اباذرعليه‌السلام یک نمونه زیبایی از تعامل و برخورد با دیگران است، آری اولیاء خدا این گونه‌اند!

قالَ رسول اللَّه‌صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

یا عَلِیُّ! لا تَحْلِفْ بِاللَّهِ کاذِباً وَلا صادِقاً مِنْ غَیْرِ ضَرُورَةٍ، وَلا تَجْعَلِ اللَّهَ عُرْضَةً لِیَمِینِکَ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْحَمُ وَلا یَرْعی مَنْ حَلَفَ بِاسْمِهِ کاذِباً.

بحار ج 77/67/6.

ترجمه حدیث

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: ای علی‌عليه‌السلام سوگند یاد کردن به خدا چه راست و چه دروغ تا وقتی که ضرورت نداشته باشد ممنوع است. و هرگز نباید نام خدا را وسیله سوگندها قرار دهی؛ چرا که مسلّماً خدا رحم و رعایت نمی‌کند به کسی که با نام خدا سوگند دروغ یاد می‌کند.

* گاهی در دادگاه و هنگام قضاوت قسم خوردن ضرورت پیدا می‌کند در آن موارد می‌توان قسم راست بر زبان جاری کرد.

گاهی برای حفظ جان از شرّ دشمنان دروغ گفتن جایز می‌شود، یا برای اصلاح بین دو نفر که با هم جنگ و دعوا دارند.

از این موارد استثنایی که بگذریم برای همگان ممنوع و حرام است که سوگند دروغ یاد کنند و یا برای هر چیز بی‌ارزشی و غیر لازمی حتی سوگند صادقانه بر زبان جاری کنند. این یک نوع هتک حرمت و بی‌احترامی است به خدای متعال!

چنان چه در آیه شریفه قرآن آمده: «وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکُمْ»، و خدا را دستاویز سوگندهای خود قرار ندهید!

قالَ الاِمام عَلی‌عليه‌السلام :

اَلْقَلْبُ مُصْحَفُ الْبَصَرِ

غررالحکم.

ترجمه حدیث

حضرت علی‌عليه‌السلام فرمودند: دل کتاب چشم است.

* یکی از خطرها و آفت‌های بازار و مراکز کسب و کار، چشم خیانت دوختن به نوامیس مردم است. خصوصاً در کارهایی که بیشتر با خانم‌ها، انسان برخورد دارد.

اوّلاً نگاه به نامحرم تیری زهرآگین است بر قلب نگاه کننده و زمینه‌ای است برای خیانت‌های بعدی!

ثانیاً، باعث می‌شود دیگران هم به ناموس شما نگاه و خیانت کنند. ثالثاً، دل را از توجه به خدا و دین خدا منصرف کرده و مشغول هوی و هوس می‌کند؛ زیرا که دل انسان کتابی است که هر چه چشم ببیند در آن تأثیر می‌کند و نوشته می‌شود.

قالَ اللَّهِ تَعالی

* یا أَیُّهَا الْنَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الأَرْضِ حَلالاً طَیِّباً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الْشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ.

البقرة 168.

* یا أَیُّهَا الْرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الْطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إنّی بِما

تَعْمَلُونَ عَلیمٌ.

المؤمنون 51.

ترجمه آیه

خدای متعال در قرآن فرموده: ای مردم از آن چه در زمین است بخورید به شرط آن که حلال و پاکیزه باشد و از گام‌های پی در پی شیطان پیروی نکنید و به دنبال او قدم به قدم نروید چرا که او برای شما دشمنی است آشکار.

و در آیه دیگر فرموده: ای فرستادگان من از چیزهای حلال و پاکیزه بخورید (تا بتوانید) کارهای شایسته انجام دهید البته که من به آن چه انجام می‌دهید آگاهم.

* یکی از الطاف بزرگ خدای متعال در حق بندگانش این است که با به هم پیوستن نظام هستی، برای تغذیه انسان‌ها نعمت‌های بسیار مفید، خوشگوار، لذت‌بخش، دلچسب و زیبایی می‌آفریند و هزاران نوع خوراکی‌های حیات‌بخش پیوسته در دسترس انسان‌ها قرار می‌دهد. مثلاً گوشت حیواناتی را برای انسان‌ها مجاز قرار داده، که پاکیزه از آلودگی‌های مختلف و لذیذ و سالم‌اند. امّا حیوانات درنده، گوشتخوار، نجاست‌خوار و... را ممنوع قرار داده است.

و بقیه خوراکی‌های مجاز، همه از یک طهارت و پاکیزگی خاص و پرارزشی برخوردارند.

به علاوه شرط کرده که حق یکدیگر را در کسب روزی غصب نکنید، تا لقمه‌های شما طیّب و حلال باشد، بلافاصله فرموده از دنباله‌رویِ شیطان پرهیز کنید، معنای چنین بیانی این است که نتیجه لقمه‌های ناپاک پیروی از نقشه‌های ابلیس است و انسان فهم و درک خود را از دست داده و دوست و دشمن را از یکدیگر تشخیص نمی‌دهد و از دشمن آشکاری مثل شیطان پیروی می‌کند در آیه دوم هم خدای متعال به انبیاءعليهم‌السلام فرموده که اگر می‌خواهید توفیق عمل صالح و شایسته پیدا کنید باید از لقمه‌های حلال و پاکیزه استفاده کنید.

«از کوزه همان برون تراود که در اوست»

بستگی دارد انسان چه غذایی، چه لقمه‌ای خورده باشد، اعمال و رفتار انسان متأثر از همان چیزهایی است که خورده!

قالَ الاِمام أبُوالْحَسَنْ‌عليه‌السلام :

إِنَّ الْحَرامَ لا یَنْمی وَ إِنْ نَمی لَمْ یُبارِکْ لَهُ فِیهِ، وَ ما أَنْفَقَهُ لَمْ یُؤْجَر عَلَیْهِ وَ ما خَلَّفَهُ کانَ زادُهُ إِلَی الْنَّارِ.

وسایل 12/53.

ترجمه حدیث

حضرت امام موسی بن جعفرعليه‌السلام فرمودند: مال حرام رشد نمی‌کند و اگر رشد کند برکت برای افراد نخواهد داشت و آن چه هزینه می‌کنند از مال حرام پاداش اخروی ندارد و آن چه از آن باقی می‌ماند توشه‌ای است که افراد را به آتش می‌فرستد.

* فرمایش‌های اهل بیت‌عليهم‌السلام پرده‌برداری از حقایق عالم هستی است. آن‌ها خوب می‌دانند و به ما خبر داده‌اند که خیر و برکت در چیست،! یقیناً چنان‌چه امام فرموده است مال حرام رُشد ندارد و اگر هم رشد کرد خیر و برکت ندارد. یعنی چنین مال و ثروتی مایه سعادت افراد نمی‌شود. بلکه مکرر دیده شده که وسیله بدبختی خواهد شد. از چنین مالی که با ضایع کردن حق دیگران به دست آمده، هر جا هزینه‌ای شود، اجر و مزدی هم ندارد. و آن چه از آن باقی می‌ماند وارث‌ها تقسیم کرده می‌برند. امّا مسؤولیت سنگین و سؤال و جواب و عقاب آن به عهده آن بی‌چاره‌ای است که از هر راهی آن‌ها را به دست آورده و با یک کفن از دنیا رفته!!

این طور افراد قیامت از حسرت و غصه دست‌های خودشان را تا آرنج می‌جوند. چرا که می‌بینند اموال آن‌ها مایه راحتی دیگران و وسیله عذاب خودشان شده است!!

قالَ رسول اللَّه‌صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

تَرکُ لُقْمَةِ حَرامٍ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنْ صَلاةِ ألفَیْ رَکْعَةٍ تَطَوُّعاً.

هزار حدیث از پیامبر اعظم.

ترجمه حدیث

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: ترک کردن و نخوردن یک لقمه حرام، نزد خدا محبوب‌تر است از دو هزار رکعت نماز مستحبی.

* از امام صادق‌عليه‌السلام روایت شده که فرمودند: وقتی خدا در حق بنده‌ای از بندگانش اراده خیر کند سه نعمت بزرگ به او می‌دهد، 1- او را نسبت به دنیا بی‌رغبت می‌کند تا نسبت به دنیا حرص نداشته باشد. 2- او را نسبت به دینش آگاه و بینا می‌سازد. 3- و نیز او را نسبت به عیب‌هایش آشنا و آگاه می‌سازد.

بعضی از ماها نمی‌دانیم عیب کارمان کجاست!؟ گاهی دعا می‌کنیم مستجاب نمی‌شود، عبادت می‌کنیم لذّت و نورانیّت ندارد، کار دنیا و آخرت‌مان همه لنگ می‌زند.

هی می‌رویم سراغ ذکر و ورد و دعانویس و... در حالی که مشکل مال این‌ها نیست مشکل از لقمه‌های حرام و ناپاکی است که می‌خوریم، فرزندانمان آلوده می‌شوند، منحرف و گرفتار می‌شوند، باید سرچشمه را درست کرد، آب از سرچشمه گِل‌آلود نباشد! به همین خاطر پرهیز از لقمه‌های ناپاک از هزار رکعت نماز هم بهتر می‌شود چرا که راه سعادت با لقمه‌های حرام به روی انسان بسته می‌شود و راه فساد و تباهی باز می‌شود.

امام موسی‌بن جعفرعليه‌السلام می‌فرماید: هر کس روزیش را از راه حلالش جست‌وجو کند تا خود و عیالش را اداره کند مانند مجاهد فی‌سبیل اللَّه خواهد بود.(10)

در بیان بعضی از اولیاء خدا آمده که: وقتی لقمه حرام در شکم بنده‌ای قرار می‌گیرد تمام فرشتگان زمین و آسمان او را نفرین و لعنت می‌کنند.(11)

امّا کسانی که با روزی حلال زندگی را اداره می‌کنند و دست حاجت به سوی دیگران دراز نمی‌کنند و بر اهل و عیال خود وسعت می‌دهند روز قیامت با صورتی مانند ماه شب چهارده خدا را ملاقات می‌کنند!(12)