شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

شب های پیشاور جلد 1

این کتاب در موسسه الحسنین علیهما السلام تصحیح و مقابله شده است.

خودتان رجوع می نمودید، می دیدید که تمام آنها تصدیق بافضلیت علیعليه‌السلام دارند.

برای نمونه مراجعه نمایید بهشرح نهج البلاغه معتزلی که همین بیان شما را از جاحظ نقل نموده که ایمان ابی بکر افضل از ایمان علیعليه‌السلام بوده، آنگاه جوابی را که ابو جعفر اسکافی که از اکابر علماء معتزله و شیخ آنها بوده بر ردّ او داده، مفصّلا ضبط نموده که با دلائل عقلیه و براهین نقلیه در صفحات چندی ثابت می کند که ایمان علیعليه‌السلام در کوچکی افضل از ایمان ابی بکر و تمام صحابه بوده است تا در ص 275 گوید که ابو جعفر گفته است:انّنا لا ننکر فضل الصحابه و سوابقهم و لکنّنا ننکر تفضیل احد من الصحابه علی علیّ بن أبی طالب عليه‌السلام (1) انتهی.

از این اقوال گذشته، اصلاً نام امیر المؤمنینعليه‌السلام را در قبال دیگران از صحابه آوردن قیاس مع الفارق است؛ چه آنکه مقام آن حضرت به قدری رفیع است که ابداً نتوان آن را قیاس با أحدی از صحابه و غیره نمود که شما بخواهید فضایل صحابه را با چند خبر یک طرفه (بر فرض صحت) در مقابل مقام منیع آن حضرت جلوه دهید.

چنانچه میر سید علی همدانی در مودت هفتم ازمودة القربی از احمد بن محمّد الکرزی بغدادی نقل می کند که گفت:

شنیدم از عبد اللّه بن أحمد بن حنبل که گفت سؤال کردم از پدرم احمد بن حنبل(رئیس الحنابله)از مقام فضل صحابه نام ابو بکر و عمر و عثمان را آورد و ساکت شد فقلت یا ابت أین علی بن أبی طالب(عليه‌السلام )قال هو من اهل البیت لا یقاس به هؤلاء(2) .

یعنی همان قسمی که مقام و مرتبۀ اهل بیت رسالت بحکم آیات قرآن و فرموده های رسول ذو الجلال، بالاترین مقامات و مراتب می باشد، مقام و مرتبه علیعليه‌السلام هم بالاتر از همه صحابه و غیره می باشد؛ به این معنی که نام آن حضرت را در عداد صحابه نباید آورد، بلکه نام آن بزرگوار در حساب نبوّت و مقام رسالت

____________________

1- ما انکار فضل صحابه و سوابق آنها را نمی نمائیم و لکن انکار می نمائیم برتری احدی از صحابه را بر علی بن أبی طالبعليه‌السلام .(شرح نهج البلاغه، ج13، ص275).

2- پس گفتم پدر جان کجا است علی بن أبی طالب (یعنی چرا نام او را نبردی؟) پدرم گفت: “او از اهل بیت رسالت است، نمی توان قیاس نمود باو این اشخاص را.” ( مودة القربی، ص22).

محسوب است.

چنانچه در آیه مباهله آن حضرت را به منزله نفس رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم معرفی فرموده.

شاهد بر این معنی حدیث دیگری است در همین فصل و مودّة هفتم از أبی وائل از عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب که گفت:

زمانی که ما شماره می کردیم أصحاب پیغمبر را گفتیم: أبو بکر و عمر و عثمان مردی گفت: یا ابا عبد الرحمن فعلیّ(عليه‌السلام )ما هو قال علیّ من اهل البیت لا یقاس به احد هو مع رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فی درجته(1) .

یعنی حساب علیعليه‌السلام از حساب امت و صحابه خارج و در حساب خود پیغمبر و با آن حضرت و در درجۀ آن بزرگوار می باشد.

اجازه بفرمایید حدیث دیگری از همین فصل و مودة به عرضتان برسانم که از جابر بن عبد اللّه انصاری نقل می کند که گفت:

روزی در حضور مهاجر و انصار که حاضر بودند رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به علی فرمود:یا علیّ لو انّ احدا عبد اللّه حقّ عبادته ثمّ شکّ فیک و اهل بیتک انّکم افضل الناس کان فی النار (2) .

(بعد از شنیدن این خبر، فوری تمام اهل مجلس مخصوصاً جناب حافظ استغفار نمودند که جزء شک کنندگان نباشند).

خلاصه اینها نمونه ای بود از اخبار بسیاری که در باب فضیلت و حق تقدم مولانا امیر المؤمنین علیعليه‌السلام بر صحابه و تمام امت وارد گردیده. یا باید همه این اخبار صحیحه ای که در کتب معتبره خودتان موجود است، رد نمائید و یا باید بحکم عقل و نقل تسلیم شوید که ایمان آن حضرت افضل از همه صحابه و امت بوده که از جملۀ اصحاب أبو بکر و عمر بودند.

____________________

1- ای ابا عبد الرحمن(کنیه عبد اللّه بن عمر بود)نام علی را چرا از میان انداختی؟ جواب گفت: “علی از اهل بیت رسالت است که احدی را نتوان به او قیاس نمود. او با پیغمبر و در درجه آن حضرت می باشد.” (مودة القربی، ص23).

2- یا علی اگر بنده ای عبادت کند خدا را عبادت کامل، پس شک نماید در تو و اهل بیت تو باینکه شما افضل از همه مردم هستید، جایگاه او در آتش جهنم می باشد. (مودة القربی، مودة هفتم، ص26).

اگر توجّه کنید بحدیث متفق علیه فریقین که در غزوۀ احزاب و جنگ خندق پس از کشته شدن عمرو بن عبد ود شجاع معروف بدست مولانا أمیر المؤمنینعليه‌السلام رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:ضربه علیّ یوم الخندق افضل من عباده الثقلین .(1)

خود تصدیق خواهید نمود که وقتی یک عمل مولانا علیعليه‌السلام أفضل از عبادت جن و انس باشد، قطعاً اگر با سایر أعمال و عبادات آن حضرت توأم گردد. ایجاد افضلیت برای آن حضرت می نماید و انکار این معانی را نمی نماید مگر متعصّب عنود لجوج.

و اگر هیچ دلیلی نبود بر افضلیت آن حضرت بر تمام صحابه و اهل عالم، مگر آیه مباهله که خداوند علیعليه‌السلام را به منزله نفس رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خوانده، کفایت می کرد افضلیت آن حضرت را؛ چه آنکه ثابت است رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم افضل الناس است من الاولین و الآخرین ؛ پس به حکم کلمه انفسنا در آیه شریفه علیعليه‌السلام هم افضل الناس من الاولین و الآخرین می باشد.

پس آقایان تصدیق نمائید که مصداق حقیقی( وَالَّذِينَ مَعَهُ ) ، مولانا امیر المؤمنین علیعليه‌السلام می باشد که از اول ظهور اسلام، قبل از همه مسلمین با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده و تا روز آخر عمر هم کوچکترین لغزشی پیدا ننمود.

(وقت نماز شد آقایان جهت اداء فریضه برخاستند، پس از خاتمه عمل و صرف چای افتتاح کلام از طرف داعی شد).

داعی : و اما جهت اینکه أمیر المؤمنینعليه‌السلام لیلة الهجرة در رکاب ظفر انتساب رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حرکت ننمود، بسیار واضح و آشکار است، برای آنکه کارهای مهمتری بأمر رسول أکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر عهده آن حضرت بود که باید در مکّۀ معظّمه بماند و انجام دهد؛ چون برای پیغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امین تر از علی کسی نبود که أمانت مردم را که نزد پیغمبر بود بصاحبانش مسترد دارد (چون به اتفاق دوست و دشمن، آن حضرت أمین اهل مکّه بود؛ حتّی دشمنان هم امانات خود را بآن حضرت می دادند که از خطر محفوظ بماند. به همین جهه آن حضرت در مکّه معروف بود به محمّد أمین).

دیگر وظیفه ای که بر عهده امیر المؤمنین بود آنکه عیالات آن حضرت و

____________________

1- شمشیر زدن علیعليه‌السلام در روز خندق (بر عمرو بن عبد ود) افضل و بهتر بود از عبادت جن و انس.

بقیة المسلمین را بمدینه برساند.

علاوه بر اینها اگر آن شب علیعليه‌السلام در غار نبود، بالاستقلال، مقام بالاتر از آن را درک نمود که خوابیدن در بستر و رختخواب پیغمبر بود. اگر خلیفه ابی بکر بطفیل رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ثانی اثنین خوانده می شود، ولی در همان شب برای عمل نیکو و مهم تر از مصاحبت غار، استقلالاً آیه ای در مدح آن حضرت نازل گردید. و آن عمل خود یکی از مفاخر فضایل و مناقب آن حضرت است که متفق علیه فریقین(شیعه و سنّی)می باشد و اگر آن شب فداکاری و جان بازی أمیر المؤمنینعليه‌السلام نبود جان مبارک رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در خطر عظیم بود.

نزول آیه در شأن علی لیلة الهجرة که در بستر رسول اکرم خوابید

چنانچه موثقین از اکابر علمای شما در تفاسیر و کتب معتبره خود، این منقبت بزرگ را نقل نموده اند از قبیل ابن سبع مغربی درشفاء الصدور و طبرانی دراوسط (1) وکبیر (2) ابن اثیر دراسد الغابه (3) و نور الدین بن صباغ مالکی درفصول المهمّه فی معرفه الائمّه (4) وأبو إسحاق ثعلبی (5) وفاضل نیشابوری و امام فخر رازی (6) وجلال الدین سیوطی (7) در تفاسیرشان و حافظ ابو نعیم اصفهانی محدث معروف شافعی درما نزل القرآن فی علی (8) و خطیب خوارزمی درمناقب (9) و شیخ الاسلام ابراهیم بن محمّد حموینی درفرائد (10) و محمّد بن یوسف گنجی شافعی در باب 62کفایت الطالب (11) و امام احمد حنبل در

____________________

1- المعجم الاوسط، ج3، ص166.

2- المعجم الکبیر، ج8، ص29.

3- اسد الغابة، ج4، ص25.

4- فصول المهمه، ج2، ص1179.

5- تفسیر ثعلبی، ج2، ص119.

6- تفسیر رازی، ج5، ص222.

7- در المنثور، ج1، ص263.

8- ما نزل القرآن فی علی، ج2، ص375.

9- مناقب، ص127، فصل12، ح141.

10- فرائد السمطین، ج1، ص330، باب 60، ح256.

11- کفایة الطالب، ص239، باب 62.

مسند (1) و محمّد بن جریر بطرق مختلفه و ابن هشام درسیرة النبی (2) و حافظ محدث شام دراربعین طوال و امام غزّالی دراحیاء العلوم (3) و ابو السعادات درفضائل العتره الطاهره (4) و ابن ابی الحدید درشرح نهج البلاغه (5) و سبط ابن جوزی درتذکرة (6) خواصّ الامّه و دیگران از اکابر علماء شما بعبارات و الفاظ مختلفه، ما حصل مقصود را نقل نموده اند و شیخ سلیمان بلخی حنفی در باب 21ینابیع المودة (7) از بسیاری از علماء آورده اند که چون رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به امر پروردگار أعلا، عازم مدینه منوره شد، در لیلة الهجرة امیر المؤمنین علیعليه‌السلام را أمر فرمود که “برد خضرمی سبزی که در شبها من بر خود می پیچم، بر خود بپوش و در بستر و رختخواب من بخواب.” پس علی بجای آن حضرت خوابید و برد خضرمی سبز را بسر کشید تا کفار اطراف خانه نفهمند که علی در بستر است تا رسول خدا بسلامت تشریف بردند.

از حضرت حق خطاب رسید به جبرئیل و میکائیل که “من در میان شما برادری قرار دادم و عمر یکی از شما قطعاً از عمر دیگری بیشتر است. کدام یک از شما حاضرید آن زیادتی عمرتان را که نمی دانید بدیگری ببخشید؟” عرض کردند: “امر است یا اختیار.” خطاب رسید: “امری نیست، مختارید.” هیچ یک حاضر نشدند با اراده و اختیار، زیادتی عمر خود را به دیگری واگذار نمایند، خطاب رسید:

انی آخیت بین علیّ ولیّی و محمّد نبیّی فآثر علیّ حیاته للنبیّ فرقد علی فراش النبیّ یقیه بمهجته اهبطا الی الأرضو احفظاه من عدوّه(8) .

____________________

1- مسند احمد، ج1، ص330-331.

2- سیرة النبی، ج1، ص306.

3- احیاء العلوم، ج3، ص238.

4- فضایل العترة الطاهرة، ج2، ص311.

5- شرح نهج البلاغه، ج13، ص262.

6- تذکرة الخواص، ص21.

7- ینابیع المودة ، ج1، ص274، ح3.

8- به درستی که من بین علی ولی خودم و محمد پیغمبر خود، برادری قرار دادم. پس علی زندگانی خود را ایثار و فدای حیات و زندگانی پیغمبر نمود و در فراش و بستر او خوابید بروید بزمین و او را از شر دشمنانش حفظ نمائید.

پس به زمین آمدند جبرئیل بالای سر میکائیل نزد پاهای آن حضرت نشستند. جبرئیل می گفت:بخّ بخّ من مثلک یا بن أبی طالب و اللّه عزّ و جلّ یباهی بک الملائکة .(1)

آنگاه نازل گردید بر خاتم الانبیاءصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آیه 207 سوره 2 (بقره)( وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ رَؤُفٌ بِالْعِبٰادِ ) (2) .

اینک از آقایان محترم تمنا می کنم بمنزل که رفتید این آیه شریفه را با آیه غار که مورد استشهاد شما است، بی طرفانه و منصفانه بدون حبّ و بغض شیعه و سنّی مورد مطالعه قرار دهید ببینید، آیا افضلیت برای آن کس است که در مسافرت چند روزی با حزن و غم و اندوه با پیغمبر بوده یا برای آن کس که در همان شب جان بازی نموده و با قدرت و شجاعت و مسرت عالماً عامداً نفس خود را فدای رسول اللّه نموده تا آن حضرت به سلامت برود پروردگار عالمیان به ملائکه روحانی بوجود او مباهات نموده و مستقلاً آیه ای در مدح او نازل فرموده است؟!

چنانچه علمای بزرگ خودتان با مختصر دقت و توجهی در مقابل معاندین لجوج، از روی انصاف تصدیق نموده اند که علیعليه‌السلام افضل از ابی بکر بوده و خوابیدن علی در بستر رسول اللّه بمراتب بهتر و بالاتر از مصاحبت ابی بکر در غار بوده است.

اعتراف علمای سنی به افضل بودن خوابیدن علی در بستر پیغمبر از مصاحبت ابی بکر در غار

و اگر از شرح نهج البلاغه(3) را عمیقانه مطالعه نمائید و به بیانات و دلایل امام

____________________

1- به به کیست مثل و مانند تو ای پسر ابو طالب که خدای عز و جل بوجود تو بملائکه مباهات می نماید.

2- بعضی از مردانند(یعنی علیعليه‌السلام )که از جان خود در راه رضای خدا در گذرند و خدا دوستدار چنین بندگانست.

3- شرح نهج البلاغه؛ ج13، ص260.

ابو جعفر اسکافی که از اکابر علماء و شیوخ معتزلی ها می باشد، در ردّ شبهات ابو عثمان جاحظ (ناصبی) در اثبات افضلیت علیعليه‌السلام بر ابی بکر دقت نمایید، خواهید دید که آن عالم منصف، بالصراحه با دلائل محکمی ثابت می نماید که خوابیدن علیعليه‌السلام در بستر پیغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بامر آن حضرت افضل از مصاحبت چند روزه ابی بکر در مسافرت غار بوده است؛ تا آنجا که گوید:

قال علماء المسلمین انّ فضیله علیّعليه‌السلام تلک اللیله لا نعلم احدا من البشر نال مثلها الاّ ما کان من اسحاق و ابراهیم عند استسلامه للذّبح(1) .

و در آخر نقل قول ابو جعفر اسکافی را در جواب ابو عثمان جاحظ ناصبی نقل نموده که گوید:

قد بینّا فضیله المبیت علی الفراش علی فضیله الصحبه فی الغار بما هو واضح لمن انصف و نزید هاهنا تأکیدا بما لم نذکره فیما تقدّم فنقول انّ فضیله المبیت علی الفراش علی الصحبه فی الغار لوجهین احدهما انّ علیاعليه‌السلام قد کان انس بالنبیّصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و حصل له بمصاحبته قدیما انس عظیم و الف شدید فلمّا فارقه عدم ذلک الانس و حصل به ابو بکر فکان ما یجده علیّعليه‌السلام من الوحشه و الم الفرقه موجبا زیاده ثوابه لانّ الثواب علی قدر المشقّه-و ثانیهما انّ ابا بکر کان یؤثر الخروج من مکه و قد کان خرج من قبل فرد فازداد کراهیه للمقام فلمّا خرج مع رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وافق ذلک هوی قلبه و محبوب نفسه فلم یکن له من الفضیله ما یوازی فضیله من احتمل المشقّه العظیمه و عرض نفسه لوقع السیوف و رأسه لرضخ الحجاره لانّ علی قدر سهوله العباده یکون نقصان الثواب(2) .

____________________

1- اتفاقی علمای مسلمین است که احدی از بشر به فضیلت خوابیدن علی در فراش پیغمبر نرسیده است مگر اسحاق و ابراهیم در تسلیم بذبح و قربانی (ولی عقیده اکثر مفسرین و مورخین و علمای اخبار است که ذبیح اسماعیل بوده نه اسحاق).

2- ما حصل معنی آنکه قبلاً فضیلت خوابیدن علیعليه‌السلام در فراش رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم لیلة الهجرة بر مصاحبت ابی بکر در غار را بقسمی که بر اهل انصاف واضح و آشکار گردد، بیان نمودیم. اینک(به مقتضای وقت) تأکیداً بر آنچه قبلاً ذکر نمودیم از دو جهت دیگر مطلب را ثابت می نماییم: الف) انس و الفت فوق العاده علیعليه‌السلام با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم طوری بود که نمی توانست آنی از پیغمبر دور به شود و بعکس عدم انس أبو بکر با رسول خدا باعث اشتیاق او به مصاحبت با آن حضرت بوده، پس خوابیدن علی در فراش که باعث دوری از آن حضرت گردید، ایجاد وحشت و الم شدیدی برای علی نمود پس دوری که سبب زجر آن حضرت و موجب ثواب بسیار بوده، افضل است بر مصاحبت ابی بکر؛ برای آنکه صواب عمل را بمقدار مشقت در عمل می دهند، چنانچه گفته اند:

و ابن سبع مغربی در شفاء الصّدور ضمن بیان شجاعت علیعليه‌السلام ، گوید:

علماء العرب اجمعوا علی انّ نوم علیّعليه‌السلام علی فراش رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم افضل من خروجه معه و ذلک انّه وطّن نفسه علی مفاداته لرسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و آثر حیاته و اظهر شجاعته بین اقرانه(1) .

پس مطلب به قدری واضح است که احدی انکار این معنا را ننموده، مگر روی جنون یا تعصّب بدتر از جنون، بس است خیلی معذرت می خواهم رشتۀ سخن در اینجا طولانی شد خوبست برویم بر سر مطلب.

و اما اینکه فرمودید، مراد از( أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ ) خلیفه ثانی عمر بن الخطّاب، بوده است، فقط به محض ادعاء از شما قبول نمی شود. باید دید که آیا این صفت هم با حال موصوف مطابقه می نماید یا خیر؟ چنانچه مطابقه نماید بجان و دل می پذیریم.

در مباحثات علمی و مناظرات دینی شدتی برای عمر نبوده

بدیهی است شدت و غلظت در دو جهت متصور است: یکی در مباحث

____________________

= ب) چون أبی بکر پیوسته عازم بر خروج از مکه بوده، چنانچه گاهی هم تنها خارج شده، پس زیاد شد کراهت ماندن او در مکه و لذا زمانی که با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از مکه خارج شد، به محبوبه ذاتی و معشوقه قلبی رسید، پس برای او فضیلتی نبود که برابر باشد با فضیلت علیعليه‌السلام که در آن شب اختیاراً تحمل مشقت بزرگی نمود که جان خود را در معرض شمشیرها و سر خود را در مقابل سنگباران دشمنان (که آن شب قصد آن بستر را داشتند که صاحب آن رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بقتل رسانند) قرار داد. بدیهی است تحمل آن شدائد بمراتب بالاتر و افضل از ابی بکر بود در راحتی لیله الغار در مصاحبت رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

1- اجماعی علماء عرب است بر اینکه خوابیدن علیعليه‌السلام لیله الهجره در فراش رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم افضل بود از بیرون رفتن او با آن حضرت؛ زیرا که خود را در جای آن حضرت قرار داد و زندگانی خود را فدای آن حضرت نمود و باین وسیله شجاعت خود را بین اقران ظاهر نمود.

علمی و محاورات دینی که در مقابل علمای بیگانه، شدید البیان بوده باشد یا در میدان های جنگ و جهاد فی سبیل اللّه شخصاً رشادت و شجاعت و غلظتی بکار برده باشد.

اما در موضوع محاورات دینی و مناظرات علمی، برای خلیفه عمر ابداً در تاریخ رشادتی دیده نشده و آنچه در کتب اخبار و تواریخ فریقین (شیعه و سنّی) حتی بیگانگان سیر نمودیم، غلظت و شدتی برای خلیفه عمر از این دو جهت ندیدیم.

چنانچه آقایان محترم، همچون هنر علمی و محاوره دینی و مباحثات با علمای بیگانه از خلیفه عمر در تاریخ عمرش نظر دارید، بیان نمایید خیلی ممنون خواهم شد که بر معلومات داعی افزوده خواهد شد.

اقرار عمر برتری علیعليه‌السلام را بر خودش علماً و عملاً

ولی آنچه داعی اطلاع دارم و بزرگان علمای خودتان در کتب معتبرۀ خود ضبط نموده اند در ادوار خلافت خلفاء در جمیع موضوعات علمی و دینی، حلاّل مشکلات مولانا امیر المؤمنین علیعليه‌السلام بوده.

با همه اخباری که امویها و بکریون و علاقه مندان بآنها در فضایل آنها جعل نمودند (چنانچه علمای خودتان در کتب جرح و تعدیل نوشته اند) مع ذلک نتوانستند این حقایق را بپوشانند که هر زمانی که علمای یهود و نصاری و سایر فرق از مخالفین نزد ابو بکر و عمر و عثمان در زمان زمامداری آنها می آمدند یا می نوشتند و مسائل مشکله سؤال می کردند، ناچار متوسل می شدند بذیل عنای مولانا علیعليه‌السلام و می گفتند: این سؤالات مشکل و پیچیده را احدی نتواند جواب دهد جز علی بن أبی طالبعليه‌السلام لذا آن حضرت حاضر و جواب آنها را به قسمی می داد که قانع شده و مسلمان می شدند؛ چنانچه در تاریخ حالات خلفاء کاملاً وارد است.

بس است در اثبات این معنی اظهار عجز خلفا (ابو بکر و عمر و عثمان) در مقابل علیعليه‌السلام و اقرار به برتری آن حضرت و اینکه اگر علیعليه‌السلام نبود آنها هلاک شده بودند.

چنانچه محققین از اکابر علمای خودتان آورده اند که خلیفه ابو بکر می گفت:

اقیلونی اقیلونی فلست بخیرکم و علیّ فیکم (1) .

و متجاوز از هفتاد مرتبه خلیفه عمر در قضایای مختلفه و موارد متفاوته اقرار نموده کهلو لا علی لهلک عمر ؛ اگر علی نبود من هلاک شده بودم و غالباً موارد مهالک را نوشته اند که اینک نمی خواهم وقت مجلس را بگیرم. شاید مطالب مهمتری برای مذاکره لازم باشد.

نواب : قبله صاحب! کدام مطلب مهم تر از این موضوع است که بیان نمودید؟ آیا در کتب معتبره ما این کلمات ضبط و نقل گردیده؟ چنانچه هست و نظر دارید برای مزید بینائی ما بیان فرمائید ممنون خواهیم شد!

داعی : عرض کردم اکابر علمای سنت و جماعت اتفاق بر این معنی دارند(باستثناء قلیلی از متعصّبین لجوج)که با الفاظ و عبارات مختلفه، در موارد متعدده، نقل نموده اند. برای روشن شدن مطلب و اتمام حجه ببعض از آن اسناد و کتب که در نظر دارم، اشاره می نمایم.

در اسناد گفتار عمر (لو لا علی لهلک عمر)

1. قاضی فضل اللّه بن روزبهان متعصّب درابطال الباطل

2. ابن حجر عسقلانی، متوفای سال 852 درتهذیب التّهذیب (2)

3. و نیز ابن حجر دراصابه (3)

4. ابن قتیبه دینوری، متوفی سال 276 در کتابتأویل مختلف الحدیث (4)

5. ابن حجر مکی، متوفی سال 973 درصواعق محرقه (5)

6. حاج احمد افندی درهدایت المرتاب

7. ابن اثیر جزری، متوفی سال 630 دراسد الغابه (6)

8. جلال الدین سیوطی در

____________________

1- مرا از این مقام بر دارید؛ زیرا من از شما بهتر نیستم، مادامی که علی در میان شما است. صواعق المحرق: ص51؛ شرح نهج البلاغه، ج1، ص168.

2- تهذیب التهذیب، ج7، ص337.

3- اصابه، ج8، ص157.

4- تأویل مختلف الحدیث، ص202.

5-صواعق محرقه، ص76.

6- اسد الغابة، ج3، ص35.

تاریخ الخلفاء (1) 9. ابن عبد البر قرطبی، متوفی سال 463 دراستیعاب (2) 10. سید مؤمن شبلنجی درنور الابصار (3) 11. شهاب الدین احمد بن عبد القادر عجیلی درذخیره المال 12. محمّد بن علی الصبان دراسعاف الراغبین (4) 13. نور الدین بن صباغ مالکی، متوفای سال 855 درفصول المهمّه (5) 14. نور الدین علی بن عبد اللّه سمهودی، متوفی سال 911 درجواهر العقدین (6) 15. ابن ابی الحدید معتزلی، متوفی سال 655 درشرح نهج البلاغه (7) 16. علامه قوشچی درشرح تجرید (8) 17. خطیب خوارزمی درمناقب (9) 18. محمّد بن طلحه شافعی در ضمن فصل ششممطالب السؤول (10) 19. امام احمد بن حنبل درفضائل و مسند (11) 20. سبط ابن جوزی درتذکره (12) 21. امام ثعلبی درتفسیر کشف البیان 22. علامه ابن قیم جوزی در طرق الحکمیه، ضمن نقل قضایای عدیده از آن حضرت 23. محمّد بن یوسف گنجی شافعی، متوفای سال 658 در باب 57کفایت الطالب (13) 24. ابن ماجه قزوینی درسنن (14) 25. ابن مغازلی شافعی درمناقب

26. ابراهیم بن محمّد حموینی درفرائد (15) 27. محمّد بن علی بن الحسن الحکیم ترمذی

____________________

1- تاریخ الخلفاء، ص171.

2- استیعاب، ج3، ص1103.

3- نور الابصار، ص161.

4- اسعاف الراغبین، ص191.

5- فصول المهمه، ج1، ص199.

6- جواهر العقدین، القسم الثانی، ص205.

7- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج1، ص18؛ ج12، ص205.

8- شرح تجرید، ص373.

9- مناقب خوارزمی، ص81، فصل هفتم، ح65.

10- مطالب السؤول، ج1، ص66.

11- مسند احمد، ج1، ص154-158- فضایل، ج2، ص707، ح1209.

12- تذکره، ص144.

13- کفایة الطالب، ص227، باب 59.

14- سنن ابن ماجه، ج2، ص269.

15- فرائد السمطین، ج1، باب 65.

درشرح فتح المبین (1) 28. دیلمی درفردوس (2) 29. شیخ سلیمان بلخی حنفی در باب 14ینابیع المودّه (3) 30. حافظ ابو نعیم اصفهانی درحلیة الاولیاء (4) وما نزل القرآن فی علی (5) و بسیاری دیگر از اجلّه علماء خودتان باختلاف الفاظ و عبارات، نقل اقوال خلیفه عمر را نموده اند و غالباً با ذکر موارد قضایای وارده آورده اند که می گفت: لو لا علیّ لهلک عمر.

اشاره به بعض مواردی که علی (عليه‌السلام )خلفا را نجات داده و آنها اقرار نمودند که اگر علی نبود، هلاک شده بودند

از جمله فقیه گنجی شافعی در باب 57کفایة الطالب (6) فی مناقب علی بن أبی طالبعليه‌السلام بعد از نقل اخباری مسنداً خبر حذیفه بن الیمان را که دیگران از علمای شما هم نقل نموده اند، ذکر نموده که روزی عمر با او ملاقات نمود. و سؤال کرد: “چگونه صبح کردی؟” حذیفه گفت:

اصبحت و اللّه اکره الحقّ و احبّ الفتنه و اشهد بما لم اره و احفظ غیر المخلوق و اصلّی علی غیر وضوء ولی فی الارض ما لیس للّه فی السماء(7) .

عمر از این کلمات غضبناک گردید، خواست او را اذیت کند. در همان بین امیر المؤمنین علیعليه‌السلام رسید آثار غضب را در صورت عمر دید، فرمود: “از چه جهه غضبناکی.” قضیه را نقل نمود، حضرت فرمود: “مطلب مهمی نیست تمام را صحیح گفته؛ مراد از حق که از او کراهت دارد، مرگ است و مراد از فتنه که دوست می دارد، مال و اولاد است و اینکه گفته شهادت می دهم به چیزی که ندیده ام؛ یعنی شهادت می دهم به وحدانیت

____________________

1- فتح المبین، ص517، باب27، ح2.

2- فردوس، ج3، ص373، ح5130.

3- ینابیع المودة، ج3، ص147.

4- حلیة الاولیاء، ج1، ص65.

5- ما نزل القرآن فی علیعليه‌السلام ، ص88، ح83.

6- کفایة الطالب، ص218.

7- صبح کردم در حالتی که اکراه دارم از حق و دوست می دارم فتنه را و شهادت می دهم بچیزی که ندیده ام او را و حفظ می نمایم غیر مخلوق را و صلوات می فرستم بدون وضو و برای من است در زمین چیزی که نیست برای خدا در آسمان.

خدا و مرگ و قیامت و بهشت و دوزخ و صراط که هیچ کدام را ندیده است و اینکه گفته، حفظ می کنم غیر مخلوق را، مرادش قرآن است که مخلوق نیست و اینکه گفته بدون وضو صلوات می فرستم؛ یعنی صلوات برسول خدا که جائز است بی وضو صلوات فرستادن و اینکه گفته، برای من است در زمین چیزی که نیست برای خدا در آسمان؛ یعنی برای من زوجه ایست که خدای تعالی مبرای از زوجه و اولاد می باشد .

عمر گفت:کاد یهلک ابن الخطّاب لو لا علیّ بن أبی طالب (1) .

آنگاه مؤلف گنجی گوید: “این مطلب (که خلیفه می گفت: اگر علی نبود عمر هلاک می شد) ثابت است نزد اهل خبر و جمع کثیری از اهل سیر او را نقل نموده اند .”

و صاحب مناقب گوید: “مکرّر خلیفه عمر رضی اللّه عنه می گفت:لا عشت فی امه لست فیها یا ابا الحسن (2) .”

و نیز می گفت:عقمت النساء ان یلدن مثل علیّ بن أبی طالب (3) .

و محمّد بن طلحه شافعی در مطالب السؤول و شیخ سلیمان بلخی حنفی در باب 14ینابیع المودة از ترمذی نقلاً از ابن عباس خبر مفصّلی نقل نموده که در آخر آن خبر گوید:کانت الصحابه رضی اللّه عنهم یرجعون الیه عليه‌السلام فی احکام الکتاب و یأخذون عنه الفتاوی کما قال عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه فی عدّه مواطن لو لا علیّ لهلک عمر- و قال صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اعلم امّتی علی بن أبی طالب (4) .

پس با این مختصر بیانی که به مقتضای وقت مجلس نمودیم، تصدیق می فرمایید که در مناظرات دینی و مباحثات علمی ابداً شدت و غلظتی از خلیفه

____________________

1- نزدیک بود عمر هلاک شود اگر علی نرسیده بود.(کفایة الطالب، ص218).

2- نباشم در امتی که تو در آن امت نباشی یا ابا الحسن (کنیه علیعليه‌السلام بود) (کفایة الطالب، ص219- المناقب، ص97).

3- عقیم اند زنان بزایند مثل و مانند علی بن أبی طالب(عليه‌السلام ).(شرح نهج البلاغة، ج11، ص260، باب 220)

4- اصحاب پیغمبر(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )در احکام قرآن مراجعه بعلی(عليه‌السلام )می نمودند و اخذ فتاوا از او می کردند؛ چنانچه عمر بن الخطاب در محلهای عدیده می گفت: “اگر علی نبود هلاک شده بودم، و رسول اکرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )فرمود اعلم و داناترین امت من علی بن أبی طالب است.” (مطالب السؤول، ج1، ص66- ینابیع المودة، ج1، ص216).

عمر دیده نشد؛ بلکه خود اقرار و اعتراف بعجز داشته و تصدیق می نموده که علیعليه‌السلام فریادرس او بوده و از مهالک او را نجات می داده تا آنجا که متعصّبین از علماء شما مانند ابن حجر مکی در فصل سیم صواعق محرقه نقلاً از ابن سعد آورده که عمر می گفت:أتعوّذ باللّه من معضله لیس لها ابو الحسن یعنی علیّا عليه‌السلام (1) .

در میدانهای جنگ شجاعت و رشادتی از خلیفه عمر دیده نشد

و اما در معارک و میدانهای جنگ هم هیچ تاریخی نشان نمی دهد که خلیفه عمر شخصاً شدت و شجاعت و رشادتی از خود نشان داده باشد، بر عکس، به حکم تاریخ و بیان مورخین فریقین، هرگاه در مقابل لشکری بزرگ یا مردمان قوی و پرزور از کفار قرار می گرفت، ترک مقاومت می نمود که در اثر عمل او مسلمین فرار نموده و شکست بر لشکر اسلام وارد می آمد.

حافظ : کم کم بی لطفی را از نزاکت خارج نمودید و بمثل خلیفه عمر رضی اللّه عنه که فخر مسلمانان است و در زمان خلافت او فتوحات بزرگی نصیب مسلمانان گردیده و در همۀ جنگها بوجود او لشکر اسلام فاتح شدند اهانت نموده و آن بزرگوار را جبون و فرّار و وجودش را باعث شکست مسلمانان قلمداد می نمایید. آیا سزاوار است مثل شما شخص شریفی تا این اندازه اهانت بمردمان بزرگی مانند خلیفه عمر رضی اللّه عنه که مایۀ فخر و مباهات و افتخار مسلمین است، بنمایید و ما هم گوش بدهیم و حرف نزنیم؟

داعی : خیلی اشتباه فرمودید و تعجب است که در این چند شب هنوز کما ینبغی داعی را نشناخته اید گمان می نمایید که ممکن است داعی روی هوای نفس و حبّ و بغض جاهلانه و بدون دلیل و برهان، تعریف یا تقبیحی از اشخاص بنمایم؛ خاصه نسبت باشخاصی که معروفیت در تاریخ دارند و لو از هر طبقه باشند. فقط عیب بزرگی که در این قبیل مجالس موجود است و قرن ها به همین جهات بین مسلمانان اسباب بدبختی گردیده، سوء نظر و گمانهای بد است که

____________________

1- به خدا پناه می برم از معضله و امر پیچیده ای که ابو الحسن یعنی علی در او نباشد! (صواعق المحرقه، ص127، فصل سوم، باب9).

بر خلاف دستور قرآن مجید، از مسلمانان ظاهر می گردد با اینکه صریحاً در آیه 12 سوره 49 (حجرات) می فرماید:( یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ) (1) .

چون این جملاتی که عرض کردم از دهان یک فرد شیعه بیرون آمده، لذا با نظر بدبینی تصور اهانت نمودید و حال آنکه مطلب غیر از اینست که شما گمان نمودید. زیاده بر آنچه علماء و مورخین خودتان نوشته اند چیزی نگفتم.

بدیهی است ما و شما در ازمنه ماضیه نبوده ایم، ولی به حکم عقل بایستی قضاوت نیک و بد افعال اشخاص را روی صفحۀ تاریخ بنمائیم.

بازهم بیان حقیقت

اینکه فرمودید: داعی نسبت به خلیفه عمر اهانت نمودم (ببخشید) اینجا مغلطه نمودید یا خواستید باین جمله تحریک اعصاب مخالفین نمایید و حال آنکه صحبت ما راجع بخلیفه جنبه اهانت نداشت، بلکه حکایت عین واقع ثبت در تاریخ را بیان نمودم و زیاده از آنچه علماء و مورخین بزرگ خودتان نوشته اند، چیزی نگفته و نمی گویم، ناچارم پرده را بردارم و مطلب را مشروح و واضح تر بیان نمایم تا بدبینی از میان برود.

اینکه فرمودید: فتوحات عالیه اسلام رهین منت وجود خلیفه عمر است، احدی انکار این معنی را ننموده که در دوره زمامداری عمر، اسلام به فتوحات عالیه نایل آمده، ولی در عین حال نباید فراموش نمود که به شهادت و إقرار علمای بزرگ خودتان از قبیل قاضی أبو بکر خطیب درتاریخ بغداد (2) و امام احمد حنبل درمسند (3) و ابن ابی الحدید درشرح نهج البلاغه (4) و دیگران در تمام امور ملک و مملکت و مخصوصاً لشکرکشی ها، خلیفه عمر با أمیر المؤمنین علیعليه‌السلام شور می نمود و مطابق دستور آن حضرت رفتار می کرد.

____________________

1- ای اهل ایمان زیاد دوری نمائید از ظن و گمان بد که برخی از گمانها معصیت است

2- تاریخ بغداد، ج11، ص332.

3- مسند احمد، ج5، ص322.

4- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج13، ص278.

علاوه بر اینها فتوحات اسلام در هر دوره و زمان تفاوت پیدا می نمود. قسمت اول فتوحات اولیه اسلام در زمان خود خاتم الانبیاء بوده که رهین منت شخص شخیص أمیر المؤمنین علیعليه‌السلام می بود، چه آنکه گفته اند:

و آن مرد جنگی که مایه فخر و مباهات اسلام و مسلمین و وجودش سبب فتح و پیروزی لشکر اسلام بود، أمیر المؤمنین علی بن أبی طالبعليه‌السلام بود که اگر در جنگی حاضر نمی شد، فتح حاصل نمی گردید؛ چنانچه در خیبر که آن حضرت درد چشم داشت و نمی توانست به میدان برود، پی درپی مسلمین شکست خوردند، تا زمانی که آن حضرت بدعای رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شفا یافت و حمله بدشمن نمود و فتح قلاع خیبر بدست آن حضرت واقع شد.

و در غزوه احد که مسلمین همگی فرار نمودند، فقط علیعليه‌السلام بود که بیاری پیغمبر استقامت نمود تا منادی غیبی ندا در داد:لا سیف الاّ ذو الفقار لا فتی الاّ علیّ (1) .

و امّا قسمت دوم، فتوحات بعد از وفات خاتم الانبیاءصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می باشد که تماماً رهین منت شجعان نامی و سرداران زبردست بزرگ اسلام و نقشه کشی و کاردانی آنها بوده است که در میدانهای جنگ مقابل دشمنان قوی، شجاعت و فداکاری و جان بازی می نمودند تا بر آنها غالب می آمدند.

ولی صحبت ما در اطراف فتوحات اسلامی نبوده که در زمان خلافت خلفاء مخصوصاً زمان خلیفه عمر واقع شد، بلکه در موضوع شدت و شجاعت و غلظت شخصی خلیفه عمر بن الخطّاب بود که عرض کردم در تاریخ سابقه ندارد.

حافظ : این اهانت نیست که شما می فرمایید، خلیفه عمر رضی اللّه عنه از میدان جنگ فرار کرده و عمل او موجب شکست مسلمانان گردید.

داعی : اگر نقل وقایع تاریخی اشخاص اهانت است، این نوع از اهانت را علماء بزرگ و مورخین خودتان نقل نموده اند و داعی نگفتم، مگر آنچه را که مورخین خودتان ثبت نموده اند. اگر ایراد و اشکالی دارید بعلماء خودتان بنمائید که این وقایع را ثبت و ضبط نموده اند.

____________________

1- نیست شمشیری مگر ذو الفقار و نیست جوانمردی مگر علیعليه‌السلام .

حافظ : در کجا علمای ما نوشته اند که خلیفه عمر رضی اللّه عنه از میدان جنگ فرار کرد و در کجا سبب شکست مسلمین گردید؟

شکست أبو بکر و عمر در خیبر

داعی : در بسیاری از میدانهای جنگ که اهمّ از همۀ آنها واقعۀ مهمّۀ غزوۀ خیبر است که آقایان شکست خوردند، چون علیعليه‌السلام چشمهای مبارکش درد می کرد. روز اول رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم علم و پرچم مسلمین را به ابی بکر دادند و بسرداری مسلمین با لشکر رفتند مقابل یهود مختصر جنگی نموده، شکست خورده برگشتند. روز دوم علم را بعمر دادند ولی هنوز در مقابل یهود نرسیده، ترسیده فرار نمودند.

حافظ : این بیانات شما ساخته های شیعیان است و الاّ آنها مردمانی قوی دل و شجاع بودند.

داعی : مکرر عرض کردم شیعیان پیروان أئمه از اهل بیت اند که صادق و مصدّق بودند هرگز دروغ نگفته و نمی گویند؛ چون دروغ را از گناهان کبیره می دانند و ابدا احتیاجی به جعل حدیث ندارند. غزوه خیبر از وقایع مهمّه تاریخی دوره زندگانی خاتم الانبیاءصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می باشد که جمیع علماء و مورخین فریقین نوشته اند. آنچه الحال در نظر دارم، به عرضتان می رسانم:

حافظ ابو نعیم اصفهانی متوفی سال 430 در حلیه الاولیاء(1) و محمّد بن طلحه شافعی درمطالب السؤول (2) از سیرۀ ابن هشام و محمّد بن یوسف گنجی شافعی در باب 14کفایت الطالب (3) و دیگران از اکابر علماء و مورخین خودتان که وقت مجلس اقتضای نقل اقوال تمام آنها را ندارد، ولی برای شما أهمّ از همه آن اقوال، تصدیق دو عالم بزرگ و محل وثوق و اطمینان خودتان محمّد بن اسماعیل بخاری درصحیح (4) و مسلم بن حجّاج درصحیح (5) صریحاً نوشته اند: فرجع ایضا منهزما؛

____________________

1- حلیة الاولیاء، ج4، ص356.

2- مطالب السؤول، ج1، ص310.

3- کفایة الطالب، ص98- 106.

4- صحیح بخاری، ج2، ص100.

5- صحیح مسلم، ج2، ص324.

یعنی (خلیفه عمر) دو مرتبه از میدان جنگ فراراً بر گشت.

و از جمله دلایل واضحه بر این معنی اشعار صریحی است که ابن أبی الحدید معتزلی ضمن قصائد هفتگانۀ معروفۀ خود که بنام علویات سبع نامیده شده که در فضائل مولانا أمیر المؤمنین علیعليه‌السلام سروده بنام قصیده بائیّه در باب خیبر گفته است:

پس تصدیق نمایید که ما قصد اهانت نداشتیم، بلکه فقط نقل وقایع تاریخی نمودیم که معلوم شود در میدان های جنگ، شدت و غلظت و شجاعتی شخصاً برای خلیفه نموده تا مشمول( أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ ) واقع شود، بلکه در مقابل دشمن

____________________

1- ما حصل معنی آنکه آیا داستان فتح خیبر را مورد مطالعه قرار نداده اید که با چه نکات و رموز عجیبی آمیخته که موجب بهت و حیرت خردمند است؟ چون آن دو(ابی بکر و عمر) انس و عادت با علمداری نداشته و رموز پرچم داری را ندانسته و لذا لباسهای ذلت و خواری را بر آن(پرچم بزرگ)پوشانیدند و فرار بر قرار اختیار نمودند با آنکه می دانستند فرار از جنگ گناهی است کفرآمیز چه آنکه جوانی شجاع از سران یهود بلند قامت سوار بر اسبی کوه پیکر با شمشیر برهنه مانند شتر مرغ نر پرشهوتی که هوا و سبزه بهار او را قوی نموده بایشان حمله ور گردید که گویا رو بدو خوش صورت حنا بسته می رود.و امواج آتش مرگ از برق شمشیر و نیزۀ او باعث ترس ایشان گردید. (آنگاه ابن ابی الحدید گوید) به جای شما (ای دو خلیفۀ بزرگوار) عذر خواهی می کنم (از شکست و فرار نمودن از میان یهود بی قابلیت) زیرا مرگ در نظر هر فردی مبغوض و ادامۀ زندگانی محبوب است شما هم (مانند همه) از چشیدن طعم مرگ بیزار بودید و حال آنکه مرگ بدنبال هر کس هست پس چگونه به اختیار خود موت را بخواهید و لذت او را بچشید.

قوی، جا خالی نموده از معرکه بر کنار می شدند.

و اگر خوب با نظر دقت و انصاف بنگرید، خواهید تصدیق نمود که واجد این صفت بزرگ هم علیعليه‌السلام بوده که در تمام میدانهای جنگ، شخصاً شدید الغضب بر کفّار و غالب بر آنها می آمده؛ چنانچه در آیه 54 سوره 5 (مائده) خدای تعالی تصدیق این معنی را نموده که می فرماید:( یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّٰهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی الْکٰافِرِینَ یُجٰاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ لاٰ یَخٰافُونَ لَوْمَهَ لاٰئِمٍ ذٰلِکَ فَضْلُ اللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ ) (1) .

حافظ : عجب است شما می خواهید با حسن بیان و اجبار این آیه ای که در شأن تمام مؤمنین است که واجد این صفات و محبوب خدا و مشمول الطاف الهی بودند در شأن علی کرم اللّه وجهه جاری نمایید!

داعی : مکرّر دیده و تجربه کرده اید که داعی آنچه گفتم بی دلیل نبوده، چنانچه پیوسته ایراد نمودید و جواب شنیدید، مع ذلک بازهم اعتراض می نمائید خوب است بنحو سؤال بفرمائید: آیا چه دلیل بر این گفتار هست، تا جواب عرض نمایم. اینک جواب فرمودۀ شما را بعرض می رسانم.

اوّلاً اگر این آیه مخصوص تمام مؤمنین نازل شده و تمام آنها مشمول این آیه بودند، هرگز از میدانهای جنگ فرار نمی کردند.

حافظ : آیا انصاف است مؤمنین و صحابه رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را که آن همه جنگها و فتوحات نمودند شما با لسان اهانت فرّار بخوانید.

داعی : اوّلاً داعی لسان اهانت نداشتم، بلکه وصف حال آنها را نمودم.

ثانیاً داعی آنها را فرّار نخوانده ام، بلکه تاریخ این طور نشان می دهد. گویا آقایان فراموش نموده اید فرار مؤمنین و صحابه را در غزوه احد و حنین که عموماً حتی کبار صحابه رفتند و پیغمبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در مقابل کفّار تنها گذاردند؛ چنانچه طبری

____________________

1- ای گروهی که ایمان آورده اید! هر که از شما از دین خود مرتد شود، بزودی خدا قومی را می آورد که دوست دارد آنها را و آنها هم خدا را دوست دارند و نسبت بمؤمنان سرافکنده و فروتن و بکافران سرافراز و مقتدرند (مانند علیعليه‌السلام و پیروانش). به نصرت اسلام، بر می انگیزد که در راه خدا جهاد کنند و در راه دین از نکوهش و ملامت احدی باک ندارند. این است فضل خدا؛ هر که را بخواهد عطا کند و رحمت خدا وسعت دارد و به احوال هر که استحقاق آن را دارد، دانا می باشد.

و دیگران از مورخین بزرگ خودتان نوشته اند.

چگونه ممکن است کسانی که پشت بمیدان جنگ نموده و از جهاد روی گردانیدند و رسول خدا را تنها در مقابل دشمن گذاردند، محبوب خدا و رسول او باشند؟

ثالثاً در نزول این آیه در شأن علیعليه‌السلام ، داعی نگفتم، بلکه اکابر علمای خودتان مانند أبو اسحاق امام أحمد ثعلبی که خود تصدیق دارید امام اصحاب حدیث است درتفسیر کشف البیان (1) خود گوید: “این آیه شریفه در شأن علی بن ابی طالب شرف نزول یافته چه آنکه واجد تمام صفات مذکورۀ در آیه جز آن حضرت دیگری نبوده. ”

و در تمام سی شش غزوه ای که برای رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پیش آمد، هیچ مورّخی از خودی و بیگانه ننوشته اند، و لو یک مرتبه علیعليه‌السلام از میدان جنگ و جهاد فی سبیل اللّه روی گردانده باشد.

حتّی در جنگ احد که جمیع أصحاب فرار نمودند، فقط یگانه کسی که بعد از جنگ سخت مغلوبه و حمله پنج هزار سواره و پیادۀ دشمن بر مسلمانان و شهادت جناب حمزه (سید الشهداء) عمّ بزرگوار پیغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم استقامت ورزید و تا پایان فتح و پیروزی ثابت قدم ماند، مولانا امیر المؤمنین علیعليه‌السلام بود؛ با آنکه قریب نود زخم بر بدن مبارکش وارد آمده و در اثر رفتن خون بسیار سستی تمام اعضایش را گرفته و چندین مرتبه برو بر زمین آمد، مع ذلک به اثبات قدم حفاظت از رسول خدا نمود تا جنگ را به نفع مسلمین تمام کرد.

حافظ : آیا خجالت ندارد که شما نسبت فرار به صحابه کبار بدهید و حال آنکه صحابه عموماً و دو خلیفه بر حق أبی بکر و عمر رضی اللّه عنهما پروانه وار در أطراف رسول خدا می گشتند و آن حضرت را حفظ می نمودند.

داعی : مثل اینکه آقا تاریخ نخوانده اید که چنین بیانی می نمایید. عموم مورخین نوشته اند که در جنگ احد و حنین و خیبر تمام صحابه فرار نمودند. راجع به خیبر که عرض نمودم و اما در حنین مسلّم است که همه فرار نمودند؛

____________________

1- تفسیر کشف البیان، ج4، ص75.