قصه ناقه سوار

آخوند ملا زین العابدین سلماسی ، کسی که در اکثر اوقات با بحرالعلوم همراه بود چنین نقل کرده است : وقتی که در کنار خانه خدا بودیم ، بحرالعلوم با اینکه در شهر غربت بود، ولی دور از وطن و در ولایت غربت نیز مردی قوی القلب بود و لحظه ای در هیچ جا از بذل و بخشش کوتاهی نمی کرد. روزی اتفاق افتاد که چیزی نداشتیم مطلب را به سید عرض کردم ، چیزی نفرمود، و از عادات سید بحر العلوم در کنار خانه خدا این بود که صبح اول وقت ، طوافی دور کعبه می کرد و به خانه می آمد، و به اتاقی که مخصوص خودش بود، می رفت ما قلیان تنباکویی برای او می بردیم آنرا می کشید و برای هر صنفی بر طریق مذهبش درس می گفت در آن روزی که از تنگدستی شکایت کردم ، چون از طواف برگشت به حسب عادت قلیان تنباکو را حاضر کردم که ناگهان کسی در را کوبید، سید بحر العلوم به شدت مضطرب شد و به من گفت : قلیان را بگیر و از اینجا بیرون ببر. خود با شتاب و سرعت به طرف در رفت و درب را باز کرد. شخص بزرگوار و بزرگی در لباس عربی داخل شد، و در اتاق سید نشست ، و سید در نهایت فروتنی و ادب دم در نشست و با یکدیگر سخن گفتند. آنگاه خانه خوابانیده بود سوار کرد. مهمان رفت ، و بحرالعلوم با رنگ دگرگون بازگشت و حواله ای به دست من داد و گفت : این حواله ایست برای مرد صرافی که در کوه صفا است نزد او برو و هر چه بر او حواله شده بگیر. آن حواله را گرفتم و آن را نزد همان مرد که سید سفارش کرده بود بردم مرد چون حواله را گرفت و به آن نظری نمود، آن را بوسید و گفت : برو چند حمال و کارگر بیاور پس رفتم چهار حمال آوردم بقدری که آن چهار نفر قدرت برداشتن داشتند، پول آن زمان را برداشتند، حمالها آنها را به منزل آوردند، من فوری برگشتم نزد آن صراف که از حال او و نویسنده حواله جویا شوم که او کی بود؟ وقتی رفتم نه صرافی را دیدم و نه مغازه ای را که دیده بودم از مغاز صراف پرس و جو کردم ، گفتند اما اصلا در اینجا صرافی ندیده ام(36) بعضی در مورد جایگاه علمی او گفته اند: که اگر بحرالعلوم در مکه ادعای مذهب دیگری می کرد کسی را یارای ایستادن در مقابل او نبود و آن دانشمند جرات مناقشه به کسی نمی داد، واز نظر علم و عمل به جایی رسید که عالمان شهر در صحن مسجد الحرام اجتماع کردند و او در زیور چراغ تا پاسی از شب به تدریس مشغول می شد. اینها همه علاوه بر خدمات اجتماعی و معنوی بود که در مکه مکرمه انجام داد و اینک به برخی از آن اشاره می شود.

خدمات بحرالعلوم در مکه

1- تعیین و تثبیت جایگاه انجام اعمال حج - مشاعر و مواقف - در موقع اقامت خود در کنار خانه خدا و مرکزیت دادن به مواقیت احرام بطوری که از نظر شرعی صحیح واقع شود، و اصلاح کردن موافقت حج ، یکی از گامهای ارزشمند او بود. این مکانهای مقدس قبل از بحرالعلوم نامشخص بود، او برای صحیح واقع شدن شعائر اسلامی بیش از دو سال در آنجا اقامت گزید، تا بتواند وظیفه خود را به بهترین صورت به انجام رساند، و در این راه زحمات زیادی را متحمل شد تا وقتی مسلمین به حج مشرف می شوند، با خیالی راحت و خاطری آسوده اعمال خود را به انجام برسانند علاوه بر اینها در آن مکان مقدس سنگهای فرش شده در حرم را که حجاج بر آن اقامه نماز می کنند، تعویض نمود و سنگهای معدنی را خارج کرده و سنگهایی که از نظر شیعه سجده بر آنها صحیح است ، جایگزین نمود تا آنان در موقع سجده کردن در زحمت شیعه شدن امام جمعه مکه معظمه را در سن هشتاد سالگی می توان به عنوان نمونه یاد کرد.(37)

امام جمعه مکه شیعه می شود

امام جمعه مکه عالمی بزرگ بود که از نظر زهد و تقوا به درجه و مقام عالی رسیده بود، وقتی برای اقامه جمعه رفت و آمد می کرد با هیچکس سخن نمی گفت و جای دیگر هم نمی رفت ، او از علمای بنام حجاز بود، روزی بحر العلوم به مسجد رفته به آن عالم بزرگ اقتدا کرد و با او نماز گزارد بعد از نماز همراه آن عالم به منزل وی رفت ، وقتی وارد منزل او شد کتابخانه ای دید که از کتابهای ارزشمند پر بود، بحرالعلوم از امام جمعه پرسید: در کتابخانه شما چه کتابهایی وجود دارد؟ او در جواب گفت : هرچه انسان میل کند و چشم ، شوق دیدار آن را داشته باشد و لذت ببرد، اینجا موجود است و مقصود او این بود که همه نوع کتاب موجود است بحرالعلوم در مقام نقض سخن او بر آمد و چند تا از کتابهای اهل سنت را سوال کرده او گفت : آن کتابها نیستند، بعد بحرالعلوم گفت که : ابوحنیفه (پیشوای یکی از مذاهب اهل سنت ، متوفای 150 قمری ) کتابی در رجال دارد آیا آن در کتابخانه شما هست ؟

امام جمعه گفت : آن را ندارم ولی به نظرم رسیده و دیده ام ، سید فرمود: در آن کتاب در وصف امام صادقعليه‌السلام مطالب بسیاری آورده و ابوحنیفه گفته : من پیش او درس خوانده ام و روزی هفتاد مساله از او یاد می گرفتم سید بحرالعلوم در مقام تعجب برآمده که این جعفر بن محمد صادقعليه‌السلام مگر چقدر علم داشته که شخصی مثل ابوحنیفه که آدم بسیار باسوادی بود اینقدر او را توصیف کرده است ؟ امام جمعه گوش می داد و سکوت کرده بود. سید از جای خود بلند شد تا به منزل خود برود، او هم همراه بحرالعلوم به راه افتاد تا به منزل بحرالعلوم رسید. سید از امام جمعه خواست به منزل ایشان وارد شود و مقداری استراحت کرده بعد برود، امام جمعه گفت : نه غرضم از آمدن شناختن منزل شما بود.

پس از آن که یک سال از این دیدار گذشت امام جمعه شخصی را دنبال بحرالعلوم فرستاد، سید وقتی به منزل امام جمعه رفت او را در حال احتضار و جان دادن دید. بر بالین او نشست ، امام جمعه ، اتاق را از بیگانگان خلوت کرد تا با هم صحبت کنند وقتی اتاق خلوت شد امام جمعه چنین گفت : از آن روز که امام صادقعليه‌السلام را توصیف نمودی من شیعه شده ام ولی تقیه می کردم ، و کسی هم نمی داند، اکنون که به پایان عمر خود رسیده ام تو را وصی خود قرار دادم که مرا با مذهب شیعه غسل دهی و کفن کنی و نماز را به جای آوری

اینها را گفت و جان به جان آفرین تسلیم کرد.

بعد از دو سه سال که سید در مکه حضور داشت و بعد از غسل و کفن و دفن امام جمعه که به همراه ورثه وی صورت گرفت بحر العلوم با کاروانی که از جبل عامل آمده بودند شبانه به جانب عراق مراجعت فرمود و این گریز مخفیانه بخاطر این بود که شهرت یافت شیعه شدن امام جمعه مکه بدست این سید بزرگوار بوده است وقتی این خبر به گوش مردم رسید جمعی از روی تعصب و نادانی تصمیم گرفتند سید را در صحن مسجد بکشند. از این رو سید بحرالعلوم (طبق برخی نقلها) شبانه با چند ساربان به جانب عراق حرکت کرد.

بازگشت به نجف

این چراغ پر نور عالم تشیع ، در همه علوم مهارت داشت و راستی دریا بود، دریای دانش و تقوا او مسائل مشکل را حل می نمود و در بزرگی و عظمت او همین بس که آیه الله شیخ جعفر کاشف الغطاء بارها با تحت الحنک (گوشه عمامه ) خود خاک کفش بحرالعلوم را پاک کرد.(38)

وی در رثای این دریای علم و عرفان اشعار حزن آوری سرود که بخشی از آن در فصل های آینده خواهد آمد.

درس تفسیر قاضی

روزی سید در نجف درس می گفت ، در وسط درس از دور متوجه شد افندی که یکی از عالمان اهل سنت بود به درس او می آید، به شاگردان خود فرمود: تفسیر قاضی را (که از علمای اهل سنت است ) به من بدهید تا امروز از این کتاب درس گفته باشیم وقتی افندی رسید، بحر العلوم درس تفسیر را بدون مطالعه قبلی شروع کرد و آنچنان مطالب را بیان نمود که تمام شاگردان ،، از وسعت علمی او تعجب کردند، او مطالب کتاب را به روشنی توضیح فرمود، تا افندی هم از درس بهره بردند باشد. مناظره بحرالعلوم در قریه ذی الکفل عراق یا یهود (که بعدا خواهد آمد) و مباحث دیگری که توسط این عالم در جایهای متعدد انجام گرفت نشان داد که بحرالعلوم با طرح مسائل گوناگون و استدلال قوی بر همگان برتری دارد، آوازه و شهرت جهانی بحرالعلوم بجایی رسید که نام تشیع در جهان با نام وی همراه بود و کمتر کسی قبل یا بعد از او، بدان مقام و مرتبه رسید هر چه او می گفت مورد قبول همگان واقع می شد و نفوذ کلام وی قدرت مخالفت را از تمام علمای مذاهب آن زمان سلب کرده بود.

بحرالعلوم و رهبری جامعه

رهبری جامعه اسلامی از کارهای فوق العاده دشوار و ظریف اجتماعی است و مدیریت ربطی به مرجعیت و یا فقاهت شخص ندارد، بلکه یک موهبت الهی است که تا حدی با آموزش بدست می آید. اداره جامعه به تدبیر و هوش حکیمانه خدادادی نیاز دارد که بتواند مشکلات را پشت سر گذاشته و معضلات جامعه را حل کنند.

بحر العلوم از افراد نادر، مدیر و مدبر زمان خود بود، از امتیازات وی اداره حوزه و امور اجتماعی مسلمین به شیوه مطلوب و قابل قبول بود، بطوری که طبقات و اقشار مختلف مردم مدیریت و سیاست وی را نیکو می دانستند.

از زندگی سید بحرالعلوم بر می آید که وی بعد از رسیدن به مقام مرجعیت ، حوزه و جامعه را به خوبی سر و سامان بخشید و برای هر کس در محدوده توان ، وظایف و مسئولیتهایی مقرر فرمود.

او زمانی نظم را در حوزه و جامعه مطرح فرمود که استادان بزرگ و با نفوذی مانند شیخ جعفر کاشف الغطاء، در حوزه حضور داشتند، با این حال همه اقشار از عالمان دین گرفته تا مردم معمولی مطیع و فرمانبردار دستورهای این سید بزرگوار بودند و چنین اتفاق نظری بر روی یک شخص در میان روحانیت خیلی کم پیدا می شود که یک شخصیت برجسته مذهبی به مرتبه ای برسد که همه بدون چون و چرا گفته های او را قبول نمایند. نباید فراموش کرد که این مقام و موقعیت ،، در پرتو تشرف او به خدمت امام عصرعليه‌السلام برایش پدید آمد.

این عالم دلیر و مدیر، مرجع بزرگ سده سیزدهم هجری بود که همه عالمان در مقابل او خاضع بودند. بعد از استادش وحید بهبهانی نظمی نیکو به جامعه اسلامی و حوزه های علوم دینی بخشید و نسبت به تعیین وظایف دینی مردم نیز تصمیمهای شایسته ای گرفت ، از جمله : آیه الله شیخ جعفر کاشف الغطاء را برای فتوا و تقلید تعیین کرد و حتی اهل خانواده و خویشان خود را مکلف فرمود تا مسائل شرعی را از او پرسیده و از او تقلید نمایند. برای امر قضاوت و محاکم شیخ شریف محی الدین را تعیین فرمود، تا مردم مرافعات و منازعات خود را پیش او ببرند و برای اقامه نماز جماعت و احیای مساجد، شیخ حسین نجف را که در زهد و تقوا مقام بالایی داشت منصوب فرمود، برای تصنیف و تالیف ، و پژوهشی عالم بزرگوار سید جواد عاملی مولف مفتاح الکرامه را منصوب کرد و خود نیز عهده دار کرسی درس و بحث شد و زعامت مسلمین را بر عهده گرفت و چنان مقبول همه طلاب و مردم بود که درس و بحث منحصر به او شد. از سر و سامان دادن امور و تفکیک مسئولیت ها و وظایف نتایج و ثمرات مادی و معنوی قابل توجهی برای امت اسلامی به دست آمد. او دید وسیعی داشت و به حق بحرالعلوم بود، درد جامعه را درک می کرد و درصدد درمان آن برمی آمد. در مشکلات همیشه راهگشا بود. بر مقام بلند آوازه او موافق و مخالف شهادت داده اند.

اخلاق بحر العلوم

او مرد فضیلت و تقوا و نمونه ای کامل از اخلاق نیکوی انبیاء بود. بحرالعلوم ، معلم اخلاق و انسانیت و از مصادیق بارز اخلاق نیکو بشمار می رفت اگر کسی بخواهد انسانهای وارسته بعد از پیامبران و ائمه معصومینعليهم‌السلام را بشمارد و یا در ذهن خود مجسم کند، باید این مرد عالی مقام را در رده اول قرار دهد بعضی از بزرگان که فقط چند نفر را از نمونه های عالی انسانهای کامل می دانند یکی از آنان را همین مرد متقی و پرهیزکار می شمارند، او نمایشگر اخلاق پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و راهگشای راه تزکیه و سیر و سلوک واز پیروان واقعی خط عرفان الهی بود. از نظر تواضع و فروتنی در مرتبه عالی قرار داشت او برای دیگران بیش از خود احترام و ارزش قائل بود و برای مردم ، پدری رئوف و مهربان به حساب می آمد. وقتی کسی به خدمت او می رسید از دیدارش سیر نمی شد، آرزو می کرد گفتگو با او طولانی تر شود سخن گفتن و راه رفتن او انسان را متحیر می کرد در میان مردم راه می رفت ، ولی بیننده تصور می کرد او فرشته است ، برای خدا سخن می گفت و به یاد خدا بود. هنگام حضور در مجلس درس و بحث به دلیل اخلاق خوب شاگردان پروانه وار، دور او را می گرفتند، آنها شیفته او بودند، شاگرد بلند آوازه او (کاشف الغطاء) در حق او چنین سروده است :

همه فضائل و اخلاق شایسته را جمع کرده ای ، و در دنیا هیچ فضیلتی نیست مگر اینکه از حضور تو صادر شده و تو دارای آن فضیلت هستی(39)

کسی که با بحرالعلوم ملاقات می کرد، مانند کسی که گمشده خود را پیدا کرده با حالت شادی از محضر آن بزرگ ، بیرون می آمد. او در تهذیب اخلاق ، در مرتبه ای قرار داشت که درک آن بسیاری از افراد مشکل است

از خصوصیات او، کم سخن گفتن بود مگر در مسائل علمی و یا در ذکر نام و یاد خدا. اغلب در حال اندیشه و سکوت و یاد خدا بود، و بیشتر نگاه خود را به زمین خیره می ساخت ، و به طرف بالا نگاه نمی افکند وقتی در میان مردم می نشست مثل اینکه در نماز، و در حال تشهد است ،(40) و دست های مبارک خود را روی رانهایش می گذاشت ، وقتی از او سوال می شد برای جواب دادن صورت را بالا می آورد و با چشمهای پرمحبت به سئوال کننده نگاه می کرد و جواب می داد. ملاقات کننده هرگز از دیدار وی سیر نمی شد و همیشه آرزوی دیدار دوباره می کرد. هنگام راه رفتن به طرف راست و چپ نگاه نمی کرد و اگر کسی همراه او می خواست راه برود توجه نمی کرد. تا بداند چه کسی است نظر و نگاه او به اطراف تنها برای کارهای ضروری ، و لازم بود.(41)

عظمت بحر العلوم

از نظر عظمت و مهابت ، در مرتبه ای بود که مردم از عظمت و ابهت او نمی توانستند مسائل خود را به سادگی او در میان بگذارند، تا اینکه سید بزرگوار تبسمی می کرد. وقتی لبهای او تکان می خورد و سخن مانند مروارید از دهان مبارکش می ریخت انسان را با یاد خدا و آخرت می افکند. دوستان و همراهانی داشت که مسائل را مطرح می کردند. اگر کسی از ابهت سید نمی توانست حرف بزند، سید اشاره به همراهان می فرمود، تا سئوال آن شخص را مطرح کنند.

زهد و تقوا و نیایش

او براستی زاهد و متقی بود. از نظر امکانات مادی دنیا همه چیز برای او فراهم بود، ولی ارزشی برای آن قائل نبود. زرق و برق دنیا در مقابل دیدگان او بی ارزش بود و به دنیا رغبت و تمایل نشان نمی داد، غیر خدا را هیچ می دانست و معنای حقیقی زاهد را دارا بود. این شعار که انسان داشته باشد ولی وابسته به داشته ها نباشد در زندگی او بخوبی دیده می شد. بحر العلوم از اموال دنیا از نظر لباس و مسکن و خوردنی همه را داشت ،(42) بهترین آنها در اختیار او بود ولی اعتنایی به آن نمی کرد و در این طریق اقتداء به سرور زاهدان امیر مومنان کرده بود که فرمود: اگر بخواهم از عسل مصفا بخورم و از مغز گندم آرد درست کرده و نان بسازم قدرت دارم ، ولی هیهات عبادات و مناجات بحرالعلوم را باید از مسجد و حرم نجف و مسجد کوفه پرسید. او می کوشید قدم در جای پای مولای متقیان بگذارد، علی وار در مسجد کوفه مناجات می کرد، صدای نجوای سینه سوز او برای دوستداران وی شنیدنی بود، در مناجات ها بر خود می پیچید، گویا خطاب پیامبر به ابوذر را می شنید که : ای اباذر! خدا را چنان عبادت کن که او را می بینی اگر تو او را نبینی او تو را می بیند. او کارها و ساعات کار را تقسیم نموده بود، وقتی سیاهی شب همه جا را فرا گرفت مقداری از آن را صرف تحقیق و آماده کردن مقدمات درس و بحث می کرد، و بعد از آن که همه چشم ها در خواب بودند این انسان کامل با خدای خود راز و نیاز می کرد و از تمام وابستگیهای دنیوی دست می کشید، دنیا را رها می کرد، به طرف مسجد کوفه می رفت گاهی در نصف شب و گاه در وقت طلوع فجر به آنجا می رسید، با چنان زبانی با خدا سخن می گفت ، که گویی خدا را می بیند و با او سخن می گوید و از جمله دعاهایی که مقید به خواندن آن بود، دعای معروف سیفی بود (که با نسخه مخصوص وبا سند صحیح نزد آن بزرگوار بود) با خدا راز و نیاز می کرد. بزرگی را تنها از آن خداوند می دانست و غیر او را هیچ ، دربهای بسته به رویش باز می شد و گاه دست در دست امام و پیشوای خود می گذاشت و مشکلات جامعه مسلمین را از زبان او می شنید و با او در میان می گذارد.(43)

بحر العلوم و نیازمندان

تلاش بحر العلوم در حمایت از فقرا و محرومان را باید از شبهای تاریک و کوچه های باریک نجف اشرف و فقیران آن دیار پرسید.

همیشه به یاد فقرا بود، او درس خود را در مکتب قرآن فرا گرفته و از معادن وحی و از اهل بیت عصمت و طهارت آموخته بود. او اقتدا به امام سجاد حضرت زین العابدینعليه‌السلام می کرد، که آن بزرگوار نیمه شب ها بطور ناشناس برای یتیمان و فقراء و بی سرپرستان آذوقه بر دوش خود حمل می کرد و با دست مبارک خود بین آنان تقسیم می نمود.

نوشته اند، وقتی از دنیا رفت ، و غسال پشت مبارک او را پینه بسته دید از امام باقرعليه‌السلام سوال کرد، حضرت فرمود: این اثر حمل بارگران خوراک و هیزم برای فقراء و نیازمندان است

شیخ سلماسی - یکی از همراهان همیشگی او - نقل کرده است که بحرالعلوم هر شب در کوچه های نجف می گردید و برای فقرا نان و اقسام خوردنیها را می برد.

در این باره ، بحرالعلوم داستانهای فراوان دارد که ما به دو نمونه از آن اشاره می کنیم

عروس و داماد

شبی غذا را آماده کردند. آن بزرگوار فرمود: میل به غذا ندارم ، بعد فرمود ظرفی غذا پر کنید، ظرف غذا را برداشت و در کوچه های نجف به راه افتاد. درب منزلی را کوبید که تازه عروس و دامادی گرسنه بودند و شامی نداشتند تا با آن آتش گرسنگی را فرو نشانند، شام را به آنها رسانید، و خود نیز در کنار آنها شام میل فرمود.(44)

تعطیل درس

یک بار برای چند روز تدریس را ترک فرمود و طلبه ها شیخ سلماسی را واسطه قرار دادند که به خدمت بحرالعلوم برسد و بپرسد چرا درس نمی دهد؟ شیخ گفت : به خدمت آقا عرضه داشتم ، آن جناب گفت : درس نمی گویم پس از چند روز باز مرا واسطه قرار دادند، تا عرض کنم باز فرمود: نمی گویم پرس و جو کردم و علت تعطیلی درس را جویا شدم فرمود: این جمعیت طلبه ما هرگز نشنیدم که در نصف شب ها تضرع و زاری و مناجات کنند و صدای آنها بلند شود، با اینکه من غالب شبها در کوچه های نجف راه می روم چنین طلاب و دانش پژوهانی شایسته نیستند برای ایشان درس بگویم چون طلاب این سخن را شنیدند متحول شدند و شبها ناله و گریه در محضر الهی پرداختند، وقتی این تحول اخلاقی در طلاب نجف پدیدار شد آن جناب دوباره مشغول تدریس گردید.(45)

بخش دوم: خاندان بحرالعلوم

سید محمد مهدی معروف به بحرالعلوم از نسل ابراهیم ملقب به طباطبا و از ذریه امام حسن مجتبیعليه‌السلام است و از طرف مادر بزرگ با هر دو مجلسی (که هر دو از فقهای بزرگ شیعه هستند) نسبت دارد، و از طرف مادر به مجلسی اول پیوسته می شود. مجلسی اول جد اوست و مجلسی دوم (مولا محمد باقر) دائی سید بحرالعلوم(46) است

سید ابراهیم طباطبا از اصحاب امام صادقعليه‌السلام می باشد و نسبت سادات ، طباطبائی به او می رسد یک لقب بحرالعلوم به همین مناسبت طباطبائی است و بحرالعلوم لقبی است که در شهر مقدس مشهد به آن لقب شهرت یافت

هم اکنون بحرالعلوم از خانواده های معروف و پرآوازه نجف اشرف می باشد. بیشترین افتخار این خاندان معظم از این سید بزرگوار است

خانه های خاندان بحرالعلوم در عراق مورد اطمینان و پناهگاه شیعیان جهان است و این خاندان بزرگ و محترم در طول تاریخ فقهایی نامدار، مجتهدانی گرانمایه و پارسا و دارای فضایل و مزایا و سجایای اخلاقی فراوان به امت اسلام تقدیم داشته است(47)

حاکمان ایران و عراق

والیان و شاهان ایران در زمان علامه بحرالعلوم ، از روزگار تولد او عبارتند از: سلسله افشاریان که از نادر شاه افشار از سال 1148 ق شروع شد و تا سال 1160 ق ادامه یافت و بعد از آن حکومت به دست سلسله زندیان رسید. موسس آن سلسله ، کریم خان زند بود که در سال (1163ه ق ) بر مسند قدرت نشست ، جنگهای بسیاری با مخالفان و سرکشان کرد که از جمله آنها محمد حسن خان قاجار، و آزادگان افغانی را می توان نام برد. کریم خان در سال (1163ه ق ) به عنوان شاه ایران بر تخت نشست و سراسر کشور ایران را در سیطره خود قرار داد، به جز خراسان که در دست و اختیار شاهزاده شاهرخ افشار قرار داشت ، بر همه جا حکومت داشت او بصره را از چنگ دولت عثمانی بیرون آورد، تاریخ ، کریم خان زند را نسبت با شاهان دیگر عادل و ساده زیست تر و خوشرفتارتر معرفی کرده است ، او در سال (1193ه .ق ) درگذشت بعد از سلسله زندیان ، قاجاریان به حکومت ایران رسیدند که اول آنها آقا محمد خان قاجار بود که با کشتن و کور کردن شاهزاده زند در سال (1209ه .ق ) کشته شدت تاریخ نویسان این شاه را از شاهان خون ریز نامیده اند. در دوران حکومت سلسله قاجار پای خارجیان به ایران باز شد، و قرار دادهای ننگین گلستان و ترکمن چای با روسیه و معاهده فین کنشتاین بین ایران و فرانسه توسط فتحعلی شاه و ناپلئون بسته شد، و از جمله مهمترین وقایع کشور در آن زمان رقابت انگلستان و فرانسه و تجاوزهای روس به اراضی ایران ، و تیرگی روابط ایران دولت عثمانی را می شود نام برد. در سال (1307ه ق ) آخرین پادشاه قاجار احمد شاه به خارج از کشور تبعید گردید و با عزل او سلسله قاجار از بین رفت

کشور عراق

در روزگار سید مهدی بحرالعلوم کشور عراق در تصرف دولت عثمانی قرار داشت عراق همچون دیگر کشورها، در گردونه زمان دست به دست سلاطین گشته است و آشوریان ، هخامنشیان ، یونانیان ، پارسایان ، ساسانیان ، رومیان ، خلفای عرب و دولت عثمانی بر آن حکومت رانده اند.

این کشور سرانجام پس از جنگ جهان اول در سال (1339ه ق ) استقلال یافت ، در زمان بحرالعلوم در دست حکومت عثمانی قرار داشت دولت عثمانی از سال (699ه ق ) تا سال (1342ه ق ) در آسیای صغیر سلطنت داشت موسس این سلسله عثمان بن طغرل بود، و پادشاهان عثمانی را 38 تن نوشته اند که آخرین آنها عبدالعزیز دوم است

با برقراری حکومت جمهوری توسط آتاترک مزدور، دولت عثمانی منقرض شد(48) و یک دست نشانده انگلستان بر سرزمین مسلمان نشین عثمانی مسلط گردید.

بخش سوم : شاگردان بحرالعلوم

شاگردان بحرالعلوم(1) این عالم بزرگوار شاگردانی بزرگ و ارزشمند تربیت کرد که هر کدام منشا خدمات فراوان به عالم اسلام شدند در اینجا به نام چند تن از آنان اشاره می کنیم :

1- کاشف الغطاء

1- شیخ جعفر نجفی(49) معروف به کاشف الغطاء فرزند خضر نجفی ، این دانشمند گرانمایه در سال 1145ه ق در نجف اشرف متولد شد و در کنار بارگاه ملکوتی و معنوی امیر مومنان علیعليه‌السلام رشد یافت پس از بحرالعلوم یکی از استادان بنام زمان خویش گردید، او اعجوبه دوران بود. به اکثر مسائل فرعی فقه احاطه کامل داشت ، گفته اند: از زمان غیبت معصوم تا عصر وی زیر چرخ کبود مانند شیخ جعفر فقیهی پا در دایره وجود نگذاشته و شاهد روشن بر این مدعا کتاب بی نظیر او (کشف الغطاء) است او آنچنان مهارت و تبحری در علوم فقهی داشت که می گفت : اگر تمام کتابهای فقهی را بشویند یا از بین ببرند من می توانم تمام آنها را از نو بنویسم مهارت او در فقه شبیه چرخاندن انگشتری در انگشتان بود که به هر طرف که می خواست می توانست نظرات را بگرداند.(50)

چند نکته

1- یکی از کارهای اخلاقی این رادمرد بزرگ ، گرو گذاشتن منزل شخصی خود، و بخشیدن پول آن به فقرا بود، او خود به کشور ایران مسافرت می کرد، و در بازگشت خانه را از گرو بیرون می آورد.(51)

2- موعظه به مردم رشت

نقل کرده اند شیخ جعفر کاشف الغطاء گذری بر شهر رشت داشت و چند روزی در آنجا اقامت نمود و در آن روزها اقامه نماز جماعت می کرد نمازگزاران روزی درخواست موعظه کردند، گفت : من فارسی بخوبی نمی دانم ، آخر الامر فرمود: ایها الناس شما می میرید، شیخ هم می میرد، پس فکر روز آخرت باشید.(52)

3- نماز شب در خانه کاشف الغطاء

این فقیه بزرگوار همه افراد خانواده را برای نماز شب در وقت فجر بیدار می کرد و خود نیز شبها را به مناجات و تضرع و زاری می پرداخت(53)

4- مناجات شیخ جعفر و خطاب به نفس(54)

او سحرگاهان با تضرع و زاری و با خشوع و خضوع به مناجات با خدا می پرداخت و نفس خود را مورد خطاب قرار می داد و می گفت : تو جعیفر(55) بودی جعفر شدی سپس شیخ جعفر شدی و سپس شیخ عراق گشتی سپس رئیس مسلمین شدی ، یعنی آن دوران کوچکی و اوائل دوران خود را فراموش مکن روزگار با کسی سر سازگاری نداشته و بنای سازگاری هم ندارد مگر آنکه اهل دنیا باشد. پاسداران بزرگ اسلام هم هرگز اهل دنیا نبوده اند عاقبت کاشف الغطاء در سال (1227ه ق ) در نجف اشرف زندگی را بدرود گفت و پس از عمری خدمات فرهنگی و اجتماعی به عالم ملکوت پرکشید.

2- سید محمد جواد عاملی شقرائی نجفی (صاحب مفتاح الکرامه )

این مرد بزرگ علم و جهاد، در روستای (شقراء) از روستاهای جبل عامل لبنان در سال (1164ه ق ) پا به عالم وجود نهاد. و بعد از مدتی ، نجف اشرف را برای تحصیل علم اختیار کرد، و راهی نجف اشرف شد و در آنجا از درس استادانی همچون علامه بحرالعلوم کسب فیض کرد.

سالی که او مفتاح الکرامه را می نوشت مصادف بود با حملات وهابیون به شهرهای مقدس کربلا و نجف از این رو در آخر آن مرقوم داشته است که این را در حالی به پایان می رسانم که وهابی ها شهر نجف را به محاصره خود درآورده و علما مردم در حال دفاع اند. این گنجینه فضیلت در سال (1226ه ق ) که باز مصادف بود با حمله وهابیون به عتبات عالیات چشم از جهان فرو بست و به جوار رحمت الهی پرکشید.(56)

روحش شاد و یادش گرامی باد

داستانی شنیدنی و عبرت آموز از زندگی صاحب مفتاح الکرامه

صاحب مستدرک از عالم موثق و مورد اطمینان به نام سید محمد فرزند سید هاشم هندی نقل می کند که او گفته است : سید جواد (صاحب مفتاح الکرامه ) در یکی از شبها در حال خوردن شام بود که کسی درب خانه او را کوبید. سید جواد از طرز کوبیدن درب دانست که خادم سید بحرالعلوم است با سرعت و شتاب به سوی درب منزل رفت وقتی درب را باز کرد خادم سید بحرالعلوم به سید جواد گفت : سید بحرالعلوم غذا و شام را کشیده و انتظار شما را می کشد. باعجله به نزد سید بحرالعلوم رفت وقتی چشم سید به او افتاد گفت : آقا چه شده ؟ بحرالعلوم شروع به سخن کرد و فرمود: مردی از برادرانت از بقال محل برای خانواده اش قرض می کند و هر شبانه روز مقداری خرمایی زاهدی (بنجل ) نسیه از او خریداری می کند و جز خرما چیزی نمی خورد، وامروز که رفته خرما بخرد بخاطر بدهی های فراوان همان خرما را هم به او نداده و گفته بدهی تو زیاد شده است و این همسایه شما از بقال خجالت کشیده و چیزی را خریداری نکرده و خانواده او بی شام مانده اند تو در نعمت باشی و بخوری و کسی که خانه اش به خانه تو چسبیده و همسایه تو است در فقر و گرسنگی بسر ببرد، و خودت هم او را می شناسی که فلانی است سید جواد در پاسخ بحرالعلوم گفت : بخدا قسم من از حال او اطلاع نداشته ام بحرالعلوم گفت : اگر می دانستی و شام می خوردی و به او توجه نمی کردی یهودی و کافر بودی ، عصبانیت و خشم من برای این است غذا بگیر و خادم من با تو می آورد، نزد درب خانه آن را به تو می دهد، به او بگو می خواهم امشب با تو شام بخورم ، و این کیسه پول را هم زیر تشک یا حصیر او بگذار و سینی راه هم به او بسپار و برمگردان در آن سینی شامی لذیذ از گوشت همانند خوراک اشراف و اعیان و خوشگذرانان بود. سینی را تحویل آنها داده و فرمود: تا تو برنگردی و خبر شام خوردن او را در حد سیری کامل نیاوری ، من شام نخواهم خورد، سید جواد همراه خادم رفت تا درب منزل آن بنده خدا رسید، سید جواد بیرون آمد و سید جواد گفت : دوست دارم امشب با شما شام بخورم ، چون از غذا چند لقمه خوردند، آن مومن گفت : این شام از آن تو و دست پخت عرب نیست چون بسیار غذای عالی و خوشمزه ای است ، از این نخواهم خورد تا گزارش آن را بدهی ، سید جواد به خوردن اصرار کرد و او به نخوردن تا اینکه داستان را برای او گفت : بخدا قسم هیچ یک از همسایه های من از حال من خبر ندارند تا چه رسد به آنها که دورند، این سید انسان عجیبی است هر دو از این داستان شگفت انگیز زده شدند.(57)

نگرشی کوتاه بر شکلگیری وهابیگری

آئین و هابیگری در آخر قرن دوازدهم و اوائل قرن سیزدهم ، در نجد، احساء، قطیف و عمان شیوع پیدا کرد، پیشوای این فرقه محمد بن عبدالوهاب نجدی نام دارد، که در سال (1115ه ق ) تولد یافت و در سال (1201ه ق ) درگذشت و نام وهابیت توسط مخالفین آنها به آنان داده شد، و در اروپا نیز به این نام معروف شدند و اعراب آن فرقه را وهابیت ، و فارس زبانان بعنوان وهابیگری مطرح می کنند و طرفداران این گروه خود را موحد می نامند، و این گروه از پیروان مذهب احمد حنبل (متوفی 241ه ق ) محسوب می شوند. کار این گروه ابتداء به بهانه اصلاح و پیراستن اسلام از بدعتهای گمراهان و بازگردانیدن به شیوه سلف صالح ، آغاز شد. ولی در عمل مانع از رشد و پویایی اندیشه مسلمانان گردید. این فرقه تا دهه های اخیر در شمار وامانده ترین مسلمانان بودند.(58)

مخترع این مذهب ابتداء خود را به منزله نبی و امام اوالامر می دانست و زیارت مراقد مطهر رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و ائمهعليه‌السلام را عبث و بی فایده و شرک معرفی کرد، و زوار را به سبب زیارت ، مشرک و واجب القتل می دانست و خود را موحد تصور می نمود. از نخستین کسانی که او را در عقیده و مرامش یاری کردند، محمد بن سعود و فرزند نواده او عبدالعزیز بن سعود بود وی ظهور خود را در سال (1124ه ق ) در نجد اعلام کرد گرچه وهابیگری در قرن دوازدهم منتشر شد ولی ریشه های اصلی آن را می شود در قرن هفتم زمان احمد ابن تیمیه و شاگرد او جستجو کرد. در زمان حملات وهابیون والی مکه شریف غالب بود که از سال (1295ه ق تا 1220ه ق ) متجاوز از پنجاه بار با وهابیون پیکار کرد، و آنها سه سال مراسم حج ابراهیمی را بصورت تعطیل درآوردند. و چند بار به عراق حمله کرده و فاجعه کربلا را تکرار کردند. خراب کردن حرم حسینی و غارت و چپاول اموال مردم حرم و کشتن پیران و کودکان نمونه ای از جنایات این فرقه پیروی می کند دولت کشور عربستان است

سید جواد (صاحب مفتاح الکرامه ) در سنگر دفاع

جنگ و خونریزی وهابیون در زمان شاگردان بزرگوار علامه بحرالعلوم روی داده که خودش ماجرا را در آخر کتاب مفتاح الکرامه این چنین نقل کرده است : در سرزمین نجد شورش کرد و بدعتهای زیادی در دین گذاشت ، خونهای فراوانی ریخت ، قبول ائمه شیعه را با خاک یکسان کرد و در سال 1221ه ق به نجف حلمه کرد و ما را غافلگیر کرد. حتی نزدیک بود نجف را تصرف کند که از امام علیعليه‌السلام معجزات و کراماتی به ظهور رسید و از سپاه وهابیون بسیار کشته شدند و مایوس برگشتند.

حمله وهابیون به نجف

صاحب مفتاح الکرامه نقل فرمودند: در سال (1222ه ق ) سعود با بیست هزار سرباز، به عراق هجوم آورد، و به ما اطلاع رسید که او می خواهد، ما را غافلگیر کند، و به شهر نجف حمله نماید، ما خود را آماده ساختیم ، و در داخل سنگرها قرار گرفتیم ، چون آنها این شهر را آماده دفاع دیدند، به طرف حله حمله بردند. آن شهر را نیز مجهز دیدند به سوی حرم حسینی رفتند و آنجا را محاصره کردند و با اهالی آنجا پیکار نمودند، چون موفق نشدند، ماءیوسانه بازگشتند. در آن زمان هم مردم به رهبری روحانیت همیشه بیدار در سنگر علم و عمل ، لحظه ای در برابر ظالمان و بدعت گذاران ساکت ننشسته و به مبارزه پیگیر خود ادامه می دادند. شرح مفصل این جریان را در کتابهای خاص این موضوع بخوانید.(59)