یعنی: «روز بزرگ.»

29 –( يَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّورِ ) (1) یعنی: «روزی که در صور اسرافیل دمیده می شود.»

30 –( يَوْمٍ كَبِيرٍ ) (2) یعنی: «روز بزرگ.»

31 –( يَوْمٍ أَلِيمٍ ) (3) یعنی: «روز دردناک.»

32 –( يَوْمٌ عَصِيبٌ ) (4) یعنی: «روز سخت و دشوار.»

33 –( يَوْمٍ مُّحِيطٍ ) (5) یعنی: «روزی که انسان ها را احاطه می کند [ و راه فراری در آن وجود ندارد].»

34 –( يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ ) (6) یعنی : «روزی که حساب و میزان برپا می شود.»

35 –( يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ ) (7) یعنی: «روزی که زمین دگرگون می شود.»

36 –( يَوْمَ تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا ) (8) یعنی: «روزی که هر کسی به خود مشغول است و می گوید: "نفسی نفسی"، و تنها کسی که دم از خود نمی زند، پیامبر رحمت است که می گوید: "یا ربّ أمّتی أمّتی"، یعنی: خدایا به فریاد امّت من برس.»

37 –( يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ ) (9) یعنی: «روزی که خداوند هر جمعیّتی را با امام و رهبرشان صدا می زند.»

____________________

1- 125) همان / 73.

2- 126) هود / 3.

3- 127) همان / 26.

4- 128) هود / 77.

5- 129) همان / 84

6- 130) ابراهیم / 41.

7- 131) همان / 48.

8- 132) نحل / 111.

9- 133) اسراء / 71.

38 –( يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ ) (1) یعنی: «روزی که آسمان همانند طوماری جمع می شود.»

39 –( يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ ) (2) یعنی: «روزی که مردم از خود بی خود هستند، و تو آنان را مست می بینی، و اگر مادری بچّه شیرخواری داشته باشد فراموش می کند، و اگر باردار باشد وضع حمل می نماید.»

40 –( يَوْمٍ عَقِيمٍ ) (3) یعنی: «روزی که مثل و مانندی ندارد [ و کسی آن را تصوّر نمی کرده است].»

41 –( يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ) (4) یعنی: «روزی که زبان ها و دست ها و پاها شهادت می دهند و اعمال صاحبان خود را بازگو می کنند .»

42 –( يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلَائِكَةَ ) (5) یعنی: «روزی که مردم ملائکه را می بینند.»

43 –( يَوْمَ لَا يَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ ) (6) یعنی: «روزی که مال و فرزند برای کسی سودی ندارد.»

44 –( يَوْمَ يَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ ) (7) یعنی: «روزی که عذاب مردم را احاطه می کند.»

45 – ( يَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّـهِ ) (8) یعنی: «روزی که چاره ای از آن نیست و واقع خواهد شد.»

46– ( يَوْمِ الْبَعْثِ ) (9)

____________________

1- 134) انبیاء / 104.

2- 135) حجّ / 2.

3- 136) همان / 55

4- 137) نور / 24.

5- 138) فرقان / 22.

6- 139) شعراء / 88

7- 140) عنکبوت / 55

8- 141) روم / 43.

9- 142) همان / 56

یعنی: «روز برانگیخته شدن مردم از قبرها برای حساب.»

47 –( يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ ) (1) یعنی: «روزی که به اندازه هزار سال شماست.»

48 –( يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ ) (2) یعنی: «روزی که شما خدای خود را ملاقات می کنید.»

49 –( يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ ) (3) یعنی: «روزی که صورت های مردم در آتش زیر و رو می شود.»

50 –( يَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ ) (4) یعنی: «روزی که ساعتی تقدیم و تأخیر ندارد.»

51 –( يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ ) (5) یعنی: «روز فصل خصومت و دادرسی.»

52 –( يَوْمِ الْحِسَابِ ) (6) یعنی: «روز حساب اعمال.»

53 –( يَوْمَ التَّلَاقِ ) (7) یعنی: «روز ملاقات مردم با یکدیگر.»

54 –( يَوْمَ هُم بَارِزُونَ ) (8) یعنی: «روزی که مردم در صحنه قیامت آشکار می شوند.»

55 –( يَوْمَ لَا يَنفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ ) (9) یعنی: «روزی که معذرت خواهی برای ستمگران سودی ندارد.»

56 –( يَوْمَ الْجَمْعِ ) (10) یعنی: «روز اجتماع مردم در قیامت.»

____________________

1- 143) سجده / 5

2- 144) احزاب / 44.

3- 145) همان / 66

4- 146) سبأ / 30.

5- 147) صافّات / 21.

6- 148) ص / 16.

7- 149) غافر / 15.

8- 150) غافر / 16.

9- 151) همان / 52

10- 152) شوری / 7.

57 –( يَوْمَ تَأْتِي السَّمَاءُ بِدُخَانٍ ) (1) یعنی: «روزی که فضای مشرق و مغرب را دود می گیرد و تا چهل روز ادامه دارد...»

58 –( يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرَى ) (2) یعنی: «روزی که خداوند با قدرت ستمگران را می گیرد.»

59 –( يَوْمَ لَا يُغْنِي مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ ) (3) یعنی: «روزی که هیچ دوستی دوست خود را بی نیاز نخواهد نمود.»

60 –( يَوْمُ الْوَعِيدِ ) (4) یعنی: «روزی که در آن وعده انتقام و کیفر داده شده است.»

61 –( يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ ) (5) یعنی: «روزی که خداوند به دوزخ می گوید: "آیا پر شدی از گنهکاران؟"»

62 –( يَوْمُ الْخُلُودِ ) (6) یعنی: «روزی که مؤمن و کافر در بهشت و دوزخ مخلّد خواهند شد.»

63 –( يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَٰلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ ) (7 ) یعنی: «روزی که صیحه حقّ قیامت به گوش مردم می رسد.»

64 –( يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعًا ذَلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنَا يَسِيرٌ ) (8) یعنی: «روزی که زمین به سرعت باز می شود و مردم از بین آن خارج می گردند.»

65 –( يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ ) (9) یعنی: «روزی که مردم در آتش تافته می شوند و می سوزند و عذاب می شوند.»

66 –( يَوْمَ تَمُورُ السَّمَاءُ مَوْرًا ) (10) یعنی: «روزی که آسمان اضطراب و دگرگونی پیدا می کند.»

67 –( يَوْمَ يُدَعُّونَ إِلَىٰ نَارِ جَهَنَّمَ دَعًّا ) (11)

____________________

1- 153) دخان / 10.

2- 154) همان / 16.

3- 155) همان / 41.

4- 156) ق / 20.

5- 157) همان / 30.

6- 158) همان / 34.

7- 159) همان / 42.

8- 160) همان / 44.

9- 161) ذاریات / 13.

10- 162) طور / 9.

11- 163) همان / 13.

یعنی: «روزی که مردم در آتش دوزخ پرتاب می شوند.»

68 –( يَوْمَ لَا يُغْنِي عَنْهُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ ) (1) یعنی: «روزی که مکر و حیله حیله گران، سودی برایشان ندارد.»

69 –( يَوْمَ يَدْعُ الدَّاعِ إِلَى شَيْءٍ نُّكُرٍ ) (2) یعنی: «روزی که گنهکاران را به سوی عذاب منکری دعوت می کنند.»

70 –( هَـذَا يَوْمٌ عَسِرٌ ) (3) ( فَذَلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ ) (4) یعنی: «روز سخت و دشوار.»

71– ( يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِي النَّار ) (5) یعنی: «روزی که گنهکاران را به صورت می کشند و به آتش می اندازند.»

72 –( يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّـهُ جَمِيعًا ) (6) یعنی: «روزی که خداوند همه مردم را برای قیامت برمی انگیزد.»

73 –( یوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ) (7) یعنی: «روزی که خداوند شما را برای اجتماع در قیامت جمع می کند.»

74 –( يَوْمَ لَا يُخْزِي اللَّـهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ ) (8) یعنی: «روزی که خداوند پیامبر خود حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله را خوار نخواهد نمود.»

75 –( يَوْمَ يُكْشَفُ عَن سَاقٍ وَيُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ ) (9) یعنی: «روزی که مردم دعوت به سجده می شوند، و منافقین قدرت بر سجده ندارند.»

76 –( يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ ) (10) یعنی: «روزی که به اندازه پنجاه هزار سال دنیا خواهد بود.»

77 –( يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِرَاعًا ) (11) یعنی: «روزی که مردم به سرعت از قبرها خارج می شوند.»

____________________

1- 164) همان / 46.

2- 165) قمر / 6

3- 166) همان / 8

4- 167) مدّثر / 9.

5- 168) قمر / 48.

6- 169) مجادله / 6

7- 170) تغابن / 9.

8- 171) تحریم / 8

9- 172) قلم / 42.

10- 173) معارج / 4.

11- 174) همان / 43.

78 –( يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ ) (1) یعنی: «روزی که زمین و کوه ها به لرزه درمی آیند.»

79 –( يَوْمُ الْفَصْلِ ) (2) یعنی: «روزی که حقّ و باطل و اهل آنها از یکدیگر جدا می شوند.»

80 –( هَـذَا يَوْمُ لَا يَنطِقُونَ ) (3) یعنی: «روزی که ستمگران قدرت سخن ندارند.»

81 –( يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا ) (4) یعنی: «روزی که روح و ملائکه در پیشگاه خداوند به صف می ایستند.»

82 –( يَوْمَ يَنظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ ) (5) یعنی: «روزی که انسان هر چه پیش فرستاده است را می بیند.»

83 –( يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ ) (6) یعنی: «روزی که زمین دهن باز می کند و اهل خود را بیرون می ریزد.»

84 –( يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنسَانُ مَا سَعَى ) (7) یعنی: «روزی که انسان کارهای خویش را به یاد می آورد.»

85 –( يَوْمَ لَا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَيْئًا ) (8) یعنی: «روزی که کسی برای کسی کاری نمی تواند بکند.»

86 –( يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ) (9) یعنی: «روزی که مردم در پیشگاه ربّ العالمین به پا می ایستند.»

87 –( يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ ) (10) یعنی: «روزی که باطن ها و اسرار مردم آشکار می شود.»

88 – ( يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ ) (11)

____________________

1- 175) مزّمل / 14.

2- 176) مرسلات / 14.

3- 177) همان / 35.

4- 178) نبأ / 38.

5- 179) همان / 40.

6- 180) نازعات / 6

7- 181) همان / 35.

8- 182) انفطار / 19.

9- 183) مطفّفین / 6

10- 184) طارق / 9.

11- 185) قارعه / 9.

یعنی: «روزی که مردم مانند ملخ های در هم پیچیده محشور خواهند شد.»

89-( یَومَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلی یَدَیهِ )

حضرت زین العابدینعليه‌السلام در بخشی از مواعظ خود می فرماید:

«ای فرزند آدم! بدان که مشکلات و گرفتاری های پس از این عالم، بزرگ تر و سخت تر و دردآورتر از این عالم است، به گونه ای که قلب ها را به درد می آورد، و آن روز، روز "مجموع له النّاس" و روز "مشهود" و روزی است که خداوند اوّلین و آخرین را در آن روز جمع می کند، و روزی است که در صور اسرافیل دمیده می شود،( یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ ) و روزی است که مردم از قبرها خارج می شوند و روز "آزفه" است که جان های مردم به لب می رسد و چاره ای ندارند،( وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَهِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ کاظِمینَ ) ، و روزی است که از لغزش کسی صرف نظر نمی شود، و هیچ بدهکاری نمی تواند بدهی خود را پرداخت کند، و در آن روز از احدی عذرخواهی و معذرت پذیرفته نمی شود، و راهی برای توبه وجود ندارد. در آن روز تنها پاداش کارهای نیک و بد مردم داده می شود، و هر کس از مؤمنین در این دنیا مثقال ذرّه ای کار خوب و یا کار زشت و گناهی انجام داده باشد، پاداش خود را می یابد و...»(1)

____________________

1- 104) روضه کافی / 73؛ بحارالأنوار: 7 / 61

گردنه ها و مواقف قیامت

از اخبار بسیاری ظاهر می شود که قیامت مواقف فراوانی داردکه به برخی از آنان اشاره می شود:

1 - موقف سؤال از یگانگی خداوند و رسالت پیامبران.

2 - موقف سؤال از امامت و ولایت علیّ بن ابی طالبعليه‌السلام .

3 - موقف سؤال از نماز.

4 - موقف سؤال از زکات.

5 - موقف سؤال از حجّ و عمره.

6 - موقف سؤال از روزه.

7 - موقف سؤال از رحم و حقّ خویشاوندی.

8 - موقف سؤال از امانت.

9 - موقف سؤال از عدل ربّ العالمین.

مؤلّف گوید: سخت ترین موقف در قیامت برای دشمنان اهل بیتعليهم‌السلام ، هنگامی است که حضرت فاطمه زهراعليها‌السلام قدم به عرصه قیامت می گذارد، و خداوند برای خشنودی او قاتلین و ظالمین به اهل البیتعليهم‌السلام را به دوزخ خواهد فرستاد، هم چنان که برای خشنودی او همه دوستانش را از دوزخ نجات خواهد داد، و داخل بهشت خواهد نمود.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله می فرماید:

«چون روز قیامت شود، فاطمهعليها‌السلام همراه گروهی از زن های [ هاشمیّات ]وارد محشر خواهد شد، و چون از ناحیه خداوند به او گفته می شود: "داخل بهشت شو"، فاطمهعليها‌السلام می گوید: "داخل بهشت نخواهم شد، تا بدانم بر سر فرزندانم بعد از من چه آمده است؟" پس به او گفته می شود: "به صحنه قیامت بنگر"، و چون فاطمهعليها‌السلام نگاه می کند و می بیند فرزندش حسینعليه‌السلام ایستاده و سر در بدن ندارد، با دیدن او ناله و شیون می کند، من نیز با دیدن او ناله می زنم، ملائکه نیز به سبب ناله ما ناله می زنند و خداوند برای ما خشم می کند، و به آتشی - به نام هبهب، که هزار سال گداخته شده تا سیاه گردیده است، و هرگز نسیمی در آن وارد نشده، و اندوهی از آن خارج نخواهد شد - دستور می دهد و می گوید: "بگیر قاتلین حسینعليه‌السلام را"، پس آن آتش همانند پرنده ای آنان را در چانه دان خود قرار می دهد، و فریادی از آن بلند می شود و با صدا و فریاد او آنان نیز فریاد می کنند، و آنان با زبان فصیح می گویند: "پروردگارا، چگونه شد که تو آتش را قبل از بت پرستان و مشرکین بر ما واجب نمودی؟!" به آنان پاسخ داده می شود: "آن که می داند، مانند کسی نیست که نمی داند، [ یعنی شما دانستید که حسینعليه‌السلام فرزند پیامبر من است و با او چنین کردید]".»(1)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

«کسی که در دنیا به خود ظلم نموده باشد، روز قیامت - که مقدار آن پنجاه هزار سال است - محبوس و زندانی می شود، تا این که غم و اندوه، تمام وجود او را پر می کند، سپس خداوند به او ترحّم می نماید، و داخل بهشت می شود.»(2)

در روایت دیگری آمده که برخی از دوستان اهل بیت در اثر گناهانی که انجام داده اند، مدّت سیصد هزار سال در دوزخ می مانند، تا شفاعت اولیای خدا شامل آنان شود و به بهشت بروند.

در روایتی آمده که: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله می فرماید:

«هیچ بنده ای در قیامت، قدم از قدم برنمی دارد تا چهار چیز از او سؤال شود:

1- از عمر او که در چه راهی تمام نموده است،

2- از جوانی او که در چه راهی طیّ شده است،

3- از مال او که از چه راهی به دست آورده و در چه راهی مصرف نموده است،

4- از ولایت و محبّت ما اهل بیتعليهم‌السلام .»(1)

____________________

1- 191) بحارالأنوار: 7 / 127، از ثواب الأعمال / 209.

2- 192) بحارالأنوار: 7 / 128، از تفسیر فرات.

مدت زمان روز قیامت

در تفسیر آیه شریفه:( تَعْرُجُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسینَ أَلْفَ سَنَهٍ ) (2) امام صادقعليه‌السلام به اصحاب خود فرمود:

«اگر یکی از شما دوست داشته باشد دعای او مستجاب بشود، و هرچه می خواهد خدا به او بدهد، باید امید خود را از همه مردم قطع نماید، و جز به خداوند، امیدوار نباشد، و اگر چنین چیزی را خداوند از قلب او بیابد، هر چه می خواهد به او می دهد.»

سپس فرمود:

«شما حساب اعمال و احوال خود را بکنید، قبل از آن که به روز حساب برسید، و بدانید که قیامت پنجاه موقف دارد، و هر موقفی هزار سال طول می کشد.»(3)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: کسی که در دنیا به خود ظلم نموده باشد، روز قیامت- که مقدار آن پنجاه هزار سال است- محبوس و زندانی می شود، تا این که غم و اندوه، تمام وجود او را پر می کند، سپس خداوند به او ترحم می نماید، و داخل بهشت می شود.

در روایت دیگری آمده که: برخی از دوستان اهل بیتعليهم‌السلام در اثر گناهانی که انجام داده اند، مدت سیصد هزار سال در دوزخ می مانند، تا شفاعت اولیای خدا شامل آنان شود و به بهشت بروند.

____________________

1- 193) خصال / 253.

2- 186) معارج / 4.

3- 187) امالی مفید / 339.

دفع شبهه

مؤلّف گوید: جمع بین آیه فوق و آیه( وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ ) (1) را به چند وجه بیان نموده اند:

1 - ابن عبّاس و عدّه ای می گویند: یک روز از روزهای آخرت به اندازه هزار سال از روزهای دنیاست. چنان که روایت شده، فقرا نصف روز قبل از اغنیا به بهشت می روند، و به روزهای دنیا پانصد سال می شود.

2 - یک روز و هزار سال، در قدرت خداوند یکسان می باشد.

3 - یک روز آخرت برای اهل عذاب به اندازه هزار سال دنیا می باشد، به علّت شدّت عذاب، چنان که در مثل گویند: روزهای شادی کوتاه است، و روزهای مصیبت طولانی خواهد بود.(2)

شاید برای اهل بهشت نیز هزارسال آن عالم به اندازه یک روز باشد، واللّه العالم.

4 - امام صادقعليه‌السلام می فرماید:

«اگر حساب قیامت را غیر از خدا بخواهد انجام بدهد، پنجاه هزار سال طول خواهد کشید، در حالی که خداوند در یک ساعت انجام خواهد داد.»

و از آن حضرت نقل شده که فرمود:

«روز قیامت نصف نمی شود و اهل بهشت ساکن در بهشت و اهل دوزخ ساکن در دوزخ می شوند.(3)

عبور از صراط

«صراط» در آیات:

1- 188) حجّ / 47.

2- 189) بحارالأنوار: 7 / 122.

3- 190) همان / 123.

1-( اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ ) (1) .

2-( وَ أَنَّ هذا صِراطی مُسْتَقیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ) (2).

3-( وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ ) (3) .

4-( وَاللَّهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ ) (4) .

5-( إِنَّ اللَّهَ رَبّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ ) (5).

6-( وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ ) (6).

7-( قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبینٌ * یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبَلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ ) (7).

8-( مَنْ یَشَإِ اللَّهُ یُضْلِلْهُ وَ مَنْ یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلی صِراطٍ مُسْتَ قیمٍ) (8) .

9-( وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقیماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ ) (9) .

10-( قُلْ إِنَّنی هَدانی رَبّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ دیناً قِیَماً مِلَّهَ إِبْراهیمَ حَنیفاً ) (10) .

____________________

1- 194) فاتحه / 6

2- 195) انعام / 153.

3- 196) مؤمنون / 73.

4- 197) بقره / 213.

5- 198) آل عمران / 51

6- 199) همان / 101.

7- 200) مائده / 15 - 16.

8- 201) انعام / 39.

9- 202) همان / 126.

10- 203) همان / 161.

11-( قالَ هَـذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ ) (1) .

در تفاسیر روایی، آیات فوق، و آیات مشابه دیگری که در قرآن ذکر شده، «صراط» به معنای دستورات و احکام دین، راه پرستش خداوند، اعتصام به ذات مقدّس الهی، قرآن، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله ، امیرالمؤمنین، و به معنای سیره و روش اوصیای رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله دیده می شود.

امّا صراط در قیامت:

پلی است که بر روی دوزخ قرار می گیرد، و همه مردم مکلّف می شوند از آن عبور نمایند. صراط قیامت، دارای شعور می باشد، از این رو، برای برخی از مردم وسیع و قابل عبور است، و برای برخی باریک می شود، و به سختی از آن عبور می کنند، و برای برخی دیگر مانند مو باریک، و مانند شمشیر برّنده است، و کسی از آن نمی تواند عبور نماید؛ تفصیل این مطالب در روایات و سخنان معصومینعليهم‌السلام بیان شده است و ما متون روایات را بیان می کنیم تا خوانندگان گرامی بهره کامل خود را ببرند.

در کتاب کافی از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل شده که فرمود:

«جبرئیل امین به من خبر داد: چون قیامت برپا می شود، خداوند اوّلین و آخرین را جمع می نماید، جهنّم را به صحنه قیامت می آورند، در حالی که هزار مهار دارد و هر مهاری را یکصد هزار از ملائکه غلاظ و شداد گرفته اند، با این وصف جهنّم نعره و زفیر و شهیقی دارد، و می خواهد اهل محشر را ببلعد، و اگر خداوند عذاب او را به بعد از حساب تأخیر نینداخته بود، همه اهل محشر را هلاک می نمود، سپس شعله ای از آن بر اهل محشر احاطه می کند، در آن حال هیچ بنده ای از بندگان خدا، و هیچ ملکی از ملائکه، و هیچ پیامبری از پیامبران را نخواهی دید، جز آن که می گوید: "یا ربّ نفسی نفسی"، یعنی خدایا مرا نجات بده، مرا نجات بده، و لکن تو [ ای رسول خدا] می گویی: "یا ربّ أمّتی أمّتی"، یعنی خدایا امّتم را، امّتم را [ رحم کن و] نجات بده. سپس صراط را بر آن

___________________

1- 204) حجر / 41.

قرار می دهند، در حالی که باریک تر از مو و برّنده تر از شمشیر، می باشد، و بر آن سه گردنه قرار دارد، گردنه اوّل گردنه امانت و رحم است، و گردنه دوّم نماز است، و گردنه سوّم عدل پروردگار می باشد.

و چون مردم را مکلّف می کنند که از آن عبور نمایند، امانت و رحم از آنان جلوگیری می کنند، و اگر کسی حقّ رحم و خویشان و حقّ امانت را رعایت نموده باشد، به گردنه نماز می رسد، آن گردنه نیز او را باز می دارد، و اگر حقّ نماز را رعایت کرده باشد، پایان کار او عدل پروردگار است، که خداوند در قرآن می فرماید:( إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ ) ، یعنی پروردگار تو در کمین ستمگران است، پس اگر او به کسی ظلم نکرده باشد و حقّ کسی را پایمال ننموده باشد، نجات پیدا می کند، [ و داخل بهشت می شود].»

سپس فرمود: «مردم بر روی صراط حالاتی دارند: یکی آویزان است، دیگری یک قدم او می لغزد و قدم دیگر او ثابت می ماند [ و...] و ملائکه در کنار صراط صدا می زنند: ای خدای کریم، و ای خدای حلیم، ببخش و بگذر، و با فضل خود عمل کن، و مردم را بر صراط سالم بدار. و این در حالی است که مردم همانند ملخ های فراوان فوج فوج به دوزخ سقوط می کنند، و چون یکی از آنان با رحمت خدا نجات می یابد روی خود را به صراط می نماید، و می گوید: شکر و سپاس خدای را که با فضل و کرم خود، بعد از ناامیدی مرا از تو نجات داد،( إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ ) .(1)

در تفسیر آیه شریفه( وَ جی ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنّی لَهُ الذِّکْری ) (2) در مجمع البیان از ابوسعید خدری نقل شده که:

_____________________

1- 205) کافی: 8 / 313.

2- 206) فجر / 23.

چون این آیه بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شد، صورت مبارک آن حضرت تغییر نمود، به گونه ای که اصحاب او وحشت نمودند، و برخی نزد امیرالمؤمنینعليه‌السلام آمدند و گفتند: «یا علی! امر تازه ای رخ داده، و صورت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله [ از غم واندوه] تغییر نموده است.» پس امیرالمؤمنینعليه‌السلام رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله را از پشت در بغل گرفت و بین دو شانه او را بوسه زد، و فرمود: «یا رسول اللّه! پدر و مادرم فدای شما باد، چه چیزی رخ داده است؟»

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «جبرئیل آمد و این آیه را آورد:( وَ جی ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ... )

امیرالمؤمنینعليه‌السلام می فرماید: به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله عرض کردم: «آیا جهنّم را می آورند؟» فرمود:

«آری، هفتاد هزار از ملائکه با هفتاد هزار مهار او را می گیرند و می آورند، ناگهان حرکتی می کند که اگر او را مهار نکنند اهل محشر را آتش می زند، پس من مقابل جهنّم می ایستم، و جهنّم به من می گوید: "ای محمّد مرا با تو چه کار است، در حالی که خداوند گوشت تو را بر من حرام نموده است." پس احدی باقی نمی ماند، جز آن که می گوید: "نفسی نفسی"، و محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله می فرماید: "أمّتی أمّتی".»(1)

در تفسیر آیه( یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعی بَیْنَ أَیْدیهِمْ )(2) از تفسیر مقاتل از ابن عبّاس نقل شده که گوید: مقصود از آیه فوق این است که روز قیامت خداوند علیّ بن ابی طالب و فاطمه و حسن و حسین و حمزه و جعفرعليهم‌السلام را عذاب نخواهد نمود، و نور آنان به اندازه هفتاد برابر نور دنیا، صراط را روشن می کند، و اهل بیت حضرت محمّد و آل اوعليهم‌السلام همگی مانند برق از صراط می گذرند، و پس از آنان عدّه ای مانند حرکت باد، و عدّه ای مانند دویدن اسب، و عدّه ای پیاده، و عدّه ای افتان و خیزان، حرکت می نمایند، و خداوند صراط را برای مؤمنین عریض می نماید، و برای گنهکاران، باریک می کند، و مؤمنین می گویند:

____________________

1- 207) تفسیر نورالثّقلین: 5 / 576

2- 208) تحریم / 8