آفتاب علم

نویسنده: جلالی دهکردی

تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

مقدمه

قال علیٌّعليه‌السلام :

«هَجَمَ بِهِمُ العِلمُ عَلی حَقیقهِ البَصیرَهِ وَ باشَرُوا رُوحَ الیَقینَ واستَلانُوا مَا استَوعَرَهُ المُترَفُونَ وَ أنِسُوا بِمَا استَوحَشَ مِنه الجاهِلُونَ»(۱)

«علمی که بر پایه بینش کامل است بر قلب های آنان هجوم آورده است ، روح یقین را لمس کرده اند ، آنچه بر اهل تنعم سخت و دشوار است بر آنان نرم گشته است ، و با آن چیزی که جاهلان از آن در وحشتند اُنس گرفته اند »

صحیفه ای که پیش روی دارید شرح حال عالم عامل و فقیه کامل و فیلسوف عارف و مفسّر قرآن مجید و مُتتبّع در اخبار اهل بیت و طهارتعليهم‌السلام ، مرحوم حضرت آیه اللّه العظمی سیّد ابوالقاسم دهکردی اصفهانیقدس‌سره می باشد

در این نوشتار کوشیده ایم که برگی چند از زندگانی علمی و سُلوک عملی پُربار این فقیه فرزانه را ورق زده و از حیات طیّبه و نورانیه الهیه وی که حاصل هفتاد سال تحصیل و تدریس و تحقیق در علوم آل محمّدعليهم‌السلام و تزکیه و تهذیب نفس و دست گیری از ایتام آل محمّدعليهم‌السلام است ، خاطره ای در دل زنده کنیم ، که حضرت ختمی مرتبت فرمودند : «عِند ذِکرِ الصالحین تُنزِلُ الرحمه»; باشد که چراغی برای سلوک راهیان کوی دوست باشد

مرحوم آیه اللّه العظمی سیّد ابوالقاسم دهکردیقدس‌سره ،

عالمی است جامع معقول و منقول و محصّل حوزه علمیه نجف و اصفهان ، و از شاگردان مُبرّز بزرگانی چون میرزای شیرازی ، میرزا حبیب اللّه رشتی ، آخوند خراسانی ، میرزا ابوالمعالی کلباسی ، آیه الحق ملاّ فتح علی سلطان آبادی ، و حکیم ملاّ اسماعیل درب کوشکی اصفهانیقدس‌سره

ایشان علاوه بر تصدّی کُرسی تدریس ، و اشتغال به مباحث علمی ، از وعظ و خطابه عامه مردم و اقامه جماعت و حلّ و فصل اُمور مسلمین غافل نمانده است حاصل تلاش علمی و عملی این عالم ربّانی ، علاوه بر ملکات نفسانی و مقامات عرفانی ، بیش از ۲۰ اثر ارزنده در معارف مختلف اسلامی و تربیت شاگردانی همچون حاج آقا رحیم ارباب اصفهانی ، صاحب مکیال المکارم ، و بانوی مجتهده ایرانی است

آیه اللّه العُظمی دهکردی از مشایخ اجازه روایت جمعی از فقها و بزرگان همچون : آیه اللّه العظمی بروجردی ، امام خمینی ، و آیه اللّه العُظمی مرعشی نجفیقدس‌سره می باشد

امید است با این نوشته که ان شاءاللّه هم زمان با برگزاری کنگره بزرگداشت این عالم ربانی انتشار می یابد جامعه فرهنگی و دوستداران علم و دانش و حوزه های علمیه از الگوهای علم و عمل بهره وافی و کافی بگیرند

در پایان شایسته است از مشوّقین و ترغیب کنندگان به وجود آمدن این اثر ، حضرت آیه اللّه سُبحانی دام ظلّه و حجه الاسلام والمسلمین آقای رضا مختاری ، و از مسؤولین محترم مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم و اصفهان که زحماتی را در جهت چاپ و نشر آثار ایشان کشیده اند نهایت تقدیر و تشکر بنمایم

۲/۴/۷۹ قم المقدسّه

مجید جلالی دهکردی

۱ نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت ۱۳۹

فصل اول

ولادت

تولّد ایشان بنابر نوشته خودشان از این قرار است :

«تاریخ تولّد حقیر که مرحوم خُلد مقام والد ، السیّد الجلیل النبیل به خط مبارک نوشته : تاریخ تولّد نورچشمی از عمر و جان برخورداری سید ابوالقاسم ، بین الطلوعین نیم ساعت تخمیناً به طلوع آفتاب روز شنبه غُرّه (اول) شهر رجب سنه ۱۲۷۲ هجری قمری در قصبه دهکرد(۲) بوده است »(۳)

پدر و مادر

پدر ایشان عالم ربّانی آیه اللّه سید محمّد باقر دهکردی از علمای عالی رتبه عصر خود بوده و در خدمت حاج ملاّ محمّد ابراهیم کلباسی(۴) مدت پانزده سال شاگردی کرده و در منزل ایشان سکونت نمود و تربیت و تعلیم فرزندان حاجی را به عهده گرفت ، از جمله میرزا ابوالمعالی کلباسیقدس‌سره (۵) (۱۲۴۷-۱۳۱۵ه ق )که تحصیلات مقدماتی خود را نزد سید محمّدباقر فرا گرفت

بعد از ازدواج سیّد محمّد باقر با صبیّه آخوند ملاّ محمّد ابراهیم دهکردی(جدّ اعلای نگارنده) طبق تقاضای اهالی شهر کرد ، ایشان به آن شهر بازگشت و سال ها در ترویج اسلام و نشر احکام نورانی قرآن سعی نمود محمّدرضا خان چالشتری ، حاکم وقت چهارمحال ، مسجدی عالی ، به نام خان ساخت و امامت آن را به آیه اللّه سید محمّد باقر دهکردی واگذار کرد این مسجد ، اکنون به نام مسجد جامع شهرکرد در مرکز شهر معروف است سید محمّد باقر دارای پنج پسر عالم و روحانی بود که معروف ترین آنها آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی می باشند شرح حال فرزندان دیگر ایشان ان شاءاللّه در خاندان آیه اللّه دهکردی ذکر می گردد(۶)

مادر سید ابوالقاسم ، دختر

عالم ربّانی و فقیه صمدانی آخوند ملاّ محمّد ابراهیم دهکردی (جدّ اعلای نگارنده) زنی شایسته ، عفیف ، باسخاوت و اهل تهجّد بود آخوند ملاّ محمّد ابراهیم از شاگردان مُبرّز سید حجه الاسلام شفتی بوده و از او اجازه اجتهاد داشته است

ملاّ محمّد ابراهیم در اصفهان ساکن و در مسجد محله نُو (بیدآباد) سال ها امام جماعت بود ، سپس طبق تقاضا و اصرار اهالی شهرکرد ، از طرف حجه الاسلام علی الاطلاق ، آیه اللّه العظمی سید محمّد باقر شفتیقدس‌سره به سِمَت امام جمعه و جماعت شهرکرد منصوب می شود و سال ها در آن سرزمین به اسلام و مسلمین خدمت می نماید شرح حال بیشتر آخوند ملاّ محمّد ابراهیم و فرزندانش در خاندان آیه اللّه دهکردی ان شاء اللّه ذکر می گردد

تحصیل

آیه اللّه دهکردی در این باره گوید :

«در سنّ یازده سالگی یا دوازده سالگی از مسقط الرأس (زادگاه) خود قصبه دهکرد چهارمحال آمدم در مدرسه صدر اصفهان که الآن محل تدریس حقیر است هنگام ظهر روز شنبه دهم ربیع الأول سنه ۱۲۸۴ ق مشغول به خواندن نصاب و امثله شدم در خدمت اخوی بزرگ آقا سید محمّد جواد که عالم و مُدرّس و مجاز به اجتهاد بود بعد از فراغ از مقدمات و سطوح ، مشغول درس خارج فقه و اصول و حکمت شده و در سنّ بیست و پنج سالگی اساتید ایشان تصدیق اجتهاد او را نموده اند و لذا ترک تقلید کرده و نمازهای گذشته را قضا نمودند»(۷)

اساتید اصفهان

۱ عالم ربانی و فقیه صمدانی ، سید محمّد جواد دهکردیقدس‌سره ، برادر بزرگ سید ابوالقاسم

وی از علما و مدرّسین مدرسه صدر و دارای اجازه اجتهاد از بزرگانی همچون میرزا محمّد هاشم چهارسوقی بوده است(۸)

۲ عالم ربّانی و اُصولی محقّق ، میرزا ابوالمعالی کلباسیرحمه‌الله (۱۲۴۷۱۳۱۵ه ق )

وی چنانچه گذشت فرزند حاجی کلباسی و از شاگردان میر سید حسن مدرّس (استاد میرزای شیرازی بزرگ) است میرزا ابوالمعالی جامع معقول و منقول و از اکابر علما و مجتهدین به شمار می رفته است و در غایت زهد و تقوا می زیسته و صاحب تألیفات بسیار از جمله کتاب بشارات در علم اصول است جمع کثیری از بزرگان از شاگردان ایشانند که از معروف ترین آنها حضرت آیه اللّه العظمی بروجردیقدس‌سره می باشد

وفات ایشان در روز چهارشنبه ۲۷ صفرالمظفر سنه ۱۳۱۵ ه

ق در اصفهان واقع شد و در مقبره معروف به تکیه آقامیرزا ابوالمعالی ، در تخت فولاد ، دفن شدند بعداً دو فرزند ایشان عالِمَین عَلَمَین میرزا جمال الدین ، و میرزا ابوالهُدی کلباسی ، صاحب کتاب معروف در رجال به نام «سماء المقال» در جوار ایشان دفن شدند مردم اصفهان به زیارت قبر ایشان رفته و قرائت چهل مرتبه سوره حمد را برای برآورد شدن حاجت به خصوص ادای قرض ها در مقبره این عالم ربّانی مُجرّب می دانند(۹)

۳ حضرت آیه اللّه العظمی حاج شیخ محمّد باقر

نجفیقدس‌سره (۱۲۳۵ ۱۳۳۰ه ق )

ایشان فرزند شیخ محمّد تقی ، صاحب هدایه المسترشدین در شرح کتاب معالم الاُصول ، است حاج شیخ محمّد باقر از شاگردان صاحب جواهر و شیخ انصاری و شیخ حسن کاشف الغطاء ، دائی خودرحمه‌الله ، بوده اند عده ای کثیر از بزرگان علما و فضلا از محضر او استفاده نموده اند کُتب و رسائل چندی از آن جمله لُبُّ الاصول و لُبُّ الفقه از ایشان است(۱۰)

۴ حکیم متألّه حاج ملاّ اسماعیل حکیم درب کوشکی اصفهانی(متوفی ۱۳۰۴ ه ق )

یکی دیگر از استادان آیه اللّه دهکردی ، آخوند ملاّ اسماعیل درب کوشکی می باشد وی از أجلّه حکما و مدرّسین اصفهان بود از شاگردان معروف ملاّ اسماعیل دَرب کوشکی می توان جهانگیرخان قشقایی و سید ابوالقاسم دهکردیقدس‌سره را ذکر نمود وفات این حکیم الهی در روز جمعه ۱۵ شوال سال ۱۳۰۴ ه ق بوده و در تخت فولاد رو به روی سکوی اژه ای ها مدفون گردید(۱۱)

شایان ذکر است که آیه اللّه دهکردی چنانچه مرقوم فرموده اند علم حکمت را غالباً و به خصوص اسفار اربعه آخوند صدر المتألهین شیرازیقدس‌سره را در مدت چهار سال نزد آن حکیم فرا گرفته اند(۱۲)

مؤلّف تاریخ حکما و عُرفا می نویسد :

«از أجلّه تلامیذ این بزرگوار (ملاّ اسماعیل درب کوشکی) آقا سید ابوالقاسم دهکردی بوده است»(۱۳ )

ثبت کتب موقوفه مرحوم جهانگیر خان قشقایی به قلم آیه الله العظمی سید ابوالقاسم دهکردیقدس‌سره

۵ فقیه اهل البیت ، آیه اللّه میرزا محمّدحسن نجفی (۱۲۳۷ حدوداً ۱۳۱۷ ه ق )

فرزند آقا محمّدعلی نجفی ، فقیه مجاز از میرزای قمی و فاضل نراقیقدس‌سره . میرزا محمّد حسن از شاگردان صاحب جواهر و از وی مجاز به اجتهاد مطلق بود میرزای شیرازی اعتماد تامّی به ایشان داشته ، و ایشان امام جماعت مسجد ذوالفقار بازار اصفهان بوده اند(۱۴)

۶ عالم ربانی ، ملاّ محمّد باقر فشارکی(متوفی ۱۳۱۴ه ق )

وی یکی از بزرگان قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری و از شاگردان سید حسن مُدرّس ، استاد میرزای شیرازی ، بود و کتاب «عنوان الکلام» از اوست منابر آن عالم روحانی بسیار معروف و پرشور بوده ایشان در تخت فولاد اصفهان مدفون هستند(۱۵)

هجرت به عتبات عالیات

ایشان در سال ۱۳۰۱ هجری قمری در سنّ ۲۹ سالگی ازدواج نموده و در همان سال به حکم استخاره و اصرار بعضی از اولیاء خدا به عزم عتبه بُوسی حضرت امیرالمؤمنینعليه‌السلام و تکمیل تحصیلات ، در حالی که در سنّ ۲۵ سالگی

مجتهد مسلّم هم بوده اند چنانچه ذکر شد عازم زیارت ائمّه عراق می شوند و مدتی در بلده طیّبه سامرا اقامت گزیده و پس از آن ، به اشاره عالم ربانی ، ملاّ فتح علی سلطان آبادیقدس‌سره ، و به حکم استخاره به عزم اقامت در نجف از سامرا خارج شده و در بین راه به زیارت خامس آل عبا اباعبداللّه الحسینعليه‌السلام در کربلای معلّی ، مشرف می شوند آیه اللّه دهکردی در باره این سفر نورانی می نویسد :

«و شاهَدْتُ فی حرم مولینا أبی الفضل العباسعليه‌السلام و فی غیره ما شاهَدْتُ ممّا یَدُّلُ علی أنَّ طینتی مِنْ فاضِل طینتهم»(۱۶)

اساتید ایشان در سامرا و نجف اشرف

الف سامرا

۱ حضرت آیه اللّه العظمی میرزا محمّد حسن شیرازی (۱۲۳۰۱۳۱۲ه ق ) ، صاحب حُکم معروف تحریم تنباکو

وی از شاگردان شیخ محمّد تقی نجفی و سید حسن مُدرّس در اصفهان بوده و از اعاظم و بزرگان تلامذه شیخ مرتضی انصاری در نجف اشرف محسوب می گردد(۱۷)

۲ عالم ربانی و عارف صمدانی ، ملاّ فتح علی سلطان آبادی (متوفی ۱۳۱۸ه ق )

ایشان از شاگردان و ملازمین میرزای شیرازی و صاحب کرامات و مقامات معنوی و در تفسیر قرآن کریم استاد مسلّم بوده است در این رابطه حضرت آیه اللّه العُظمی حکیمقدس‌سره ، در «حقایق الاُصول» ، ضمن بحث در بطون قرآن می فرمایند :

«بعضی از أعاظم دام تأییده برای من نقل کرد که روزی حاضر شدم در منزل آخوند ملاّ فتح علیقدس‌سره با جماعتی از اعیان از آن جمله سید اسماعیل صدر و حاجی نوری و سید حسن صدرقدس‌سره ، آخوند این آیه شریفه را تلاوت نمودند :

( وَ اعلَموُا أنَّ فیکم رسولَ اللّه لَوْ یُطیعُکم فی کَثیر من الأمرِ لَعَنِتُّم ولکنَّ اللّه حَبَّبَ إلیکم الایمان . . ) (۱۸) سپس شروع نمودند در تفسیر قوله تعالی( حَبَّبَ إلیکم الایمان ) و تا سی روز هر روزی یک تفسیر و یک معنا از این آیه شریفه فرمودند که موجب تعجّب و شگفتی حاضرین در جلسه شده بود(۱۹)

آیه اللّه دهکردی در باره ملاّفتح علی سلطان آبادی می نویسد :

«و بود اکثر استیناس (اُنس) حقیر در اقتباس معارف و اسرار توحید با عالم ربّانی حاجی ملاّ فتح علی سلطان آبادیقدس‌سره »(۲۰)

۳ حاج میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائلقدس‌سره (۱۲۵۴۱۳۲۰ ه ق )

حاجی نوری یکی دیگر از اساتید و مشایخ اجازه آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی بوده که سیّد اُنس خاصّی با این استاد داشته و در اخذ معارف اسلام از این استاد استفاضه بسیار نموده اند(۲۱)

حاجی نوری از شاگردان عبدالرحیم بروجردی والد عیال خود و شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازیقدس‌سره می باشد ایشان دارای تألیفات زیادی هستند ، از آن جمله مستدرک الوسائل (در ۱۷ جلد چاپ جدید); نجم الثاقب; لُؤلُؤ و مرجان(۲۲)

ب نجف

بعد از مدتی که آیه اللّه دهکردیقدس‌سره در سامرا مشغول تحصیل بوده اند به اصرار عالم ربانی آخوند ملاّ فتح علی سلطان آبادیقدس‌سره که به ایشان فرموده بودند : «تو اهل تحصیلی این جا (سامرا) درس قائم به شخص واحد است (مراد میرزای شیرازی بوده) و به جهت کثرت مشاغل و مرجعیّت و ضعف حال ، تعطیلات او زیاد است و لذا به نجف برو»(۲۳) سید بزرگوار ما ، عازم نجف می شوند; که البته در این بین ، مدّتی هم در کربلای معلّی اقامت گزیده اند ، و از محضر بزرگانی که ذکر می شود استفاده کرده اند :

۱ فقیه اهل البیت ، شیخ زین العابدین مازندرانیقدس‌سره (متوفی ۱۳۰۹ه ق )

ایشان از شاگردان صاحب ضوابط الاصول و صاحب جواهرقدس‌سره در نجف اشرف بوده اند و در مازندران در خدمت سعیدالعلما تحصیل نموده ، وی شدید المُواظبه بر نوافل بوده و کتاب ذخیره المعاد از تألیفات اوست شیخ زین العابدین مازندرانی متجاوز از صد سال عمر نموده اند و بعد از فوتشان در بُقعِه ای که برای ایشان در نزد باب قاضی الحاجات صحن شریف امام حسینعليه‌السلام معین شده بود دفن گردیدند(۲۴)

۲ علاّمه محقّق ، میرزا حبیب اللّه رشتیقدس‌سره (متوفی ۱۳۱۲ه ق )

وی از اعاظم شاگردان شیخ اعظم انصاریقدس‌سره و صاحب تألیفات کثیر ، از جمله کتاب الغصب و کتاب القضاء در فقه و «بدائع الأفکار» در علم اصول می باشد

آیه اللّه دهکردی مدت هفت سال در درس فقه و اصول میرزای رشتی حاضر گشته و تقریرات درس ایشان را هم نوشته اند که اینک نیز نسخه خطی آن موجود است و به نام ۱ تنقیح الاُصول و ۲ المتاجر می باشد(۲۵)

فقیه دهکردی مشکلات درس محقق رشتی را با آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی مباحثه و گفتگو می نموده است وی در این باره می نویسد :

« . اگر معاوضه و مباحثه در مسائل داشتم با علامه علما محققین ، جامع المعقول و المنقول ، آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی می نمودیم (تفاصیلی دارد) اکثر مسائل فوائد ایشان که ملحق به حاشیه ایشان است با حقیر معاوضه می نمودند و مطالب حقیر را تصدیق می نمودند»(۲۶)

۳ آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانیقدس‌سره (متوفی ۱۳۲۹ه ق ) ، صاحب «کفایه الاصول»

آخرین استاد نجف آیه اللّه دهکردی می باشند که معظّم له در درس فقه و اصول آخوند خراسانی شرکت می کرده اند(۲۷)

آخوند خراسانیقدس‌سره از اجلّه تلامذه شیخ انصاری و میرزای شیرازی بوده اند وی صاحب تألیفاتی است که از معروف ترین آنها «کفایه الاصول» که از کتب درسی سطح عالی حوزه می باشد را می توان نام برد

مشایخ اجازه اجتهاد و روایت

آیه اللّه العظمی دهکردیقدس‌سره علمایی را که نام شریف آنان در ذیل آمده از مشایخ اجازه خود نام برده اند :(۲۸)

۱ سید العلماء المتبحّرین ، آمیرزا هاشم چهارسوقی

۲ شیخ العلماء العالمین ، آمیرزا محمّد حسن نجفی

۳ قُدوه الفقهاء الکاملین ، آخوند ملاّمحمّد باقر فشارکی

۴ علامه العلماء المحققین ، آخوند ملاّمحمّد کاظم خراسانی

۵ عالم ربّانی ، حاجی میرزا حسین نوری

۶ شیخ الفقهاء و المجتهدین ، زین العابدین مازندرانی

____________________

پی نوشت ها

۲ دهکرد : همان شهرکرد فعلی است که مرکز استان چهارمحال و بختیاری می باشد و یکی از استانهای هم جوار اصفهان است

۳ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۳

۴ وی عالمی است از فحول علما و متبحّرین فقهای امامیّه قرن سیزدهم هجرت ، از شاگردان وحید بهبهانی و میرزای قمی و سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء و سیدعلی صاحب ریاض ایشان از کثرت احتیاط رساله عملیّه هم ننوشته و می گفته که استخوان بدنم طاقت آتش جهنم ندارد ، تا آن که به اصرار میرزای قمیرحمه‌الله رساله ای نوشت از تألیفات ایشان است : ۱ اشارات الاُصول ، در دو جلد بزرگ که چاپ شده ۲ الایقاظات ، نیز در اصول; ۳ شوارع الهدایه الی شرح الکفایه ، که در فقه و شرح کفایه محقّق سبزواری است; ۴ منهاج الهدایه الی احکام الشریعه قبر شریفش در اصفهان نزد مسجدی که به مسجد حکیم معروف است مشهور ، و حوزه درسش نیز در همان مسجد منعقد بود (ریحانه الأدب ، ج ۵ ، صص ۴۲۴۳) شایان

ذکر است حاجی در عتبات با آقا سید محمّد باقر شفتی آشنا شد و این آشنایی علاقه و دوستی آنها را به سرحد کمال رسانید ، به طوری که این رفاقت حتی در زمان مرجعیت این دو بزرگوار در اصفهان ادامه یافت و به جایی رسید که گفته اند ، این گونه رفاقت و صمیمیت در تاریخ حیات هیچ یک از دانشمندان دیده نشده (وحید بهبهانی ، صص ۲۲۵ ۲۲۶)

۵ محمّد بن حاج محمد ابراهیم کلباسی عالمی است فاضل ، متبحّر ، دقیق الفکر ، کثیرالتتبّع ، مُحتاط و متّقی ، فقیه ، اصولی ، رجالی تألیفات متنوع بسیاری دارد که حاکی از مراتب علمیه وی می باشد از جمله : ۱ الاستخارات; ۲ الاستشفاء بالتُربه الحسینیه; ۳ تعارض الاستصحاب و اصاله الصحه; ۴ تعارض الاستصحابین; ۵ تعارض الید و الاستصحاب . . ابوالمعالی کرباسی ، آخرین فرزند حاجی کرباسیقدس‌سره و داماد فرزند سید حجه الاسلام شفتیقدس‌سره می باشد بعد از فراغ از مقدّمات عمده تحصیل ایشان نزد دو نفر می باشد : ۱ سیّد محمد بن عبدالصمد شهشهانی (م ۱۲۸۹ه ق ) صاحب انوار الریاض علی الشرح الکبیر; ۲ و میر سیّد حسن بن سیّد علی مدرس (ریحانه الأدب ، ج ۷ ، ص ۲۶۹; مقدمه الاستشفاء بالتُربه الحسینیّه ، ص ۱۹)

۶ برای اطّلاع از شرح حال آیه اللّه سید محمّد باقر دهکردی رجوع شود به : شناخت سرزمین چهارمحال ، ج ۲ ، ص ۱۲; المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۴

۷ زندگانی

آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۱

۸ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۳; تذکره القبور ، ص ۲۴۴ شرح حال وی و دو فرزندش در ذیل عنوان «خاندان آیه اللّه دهکردی» خواهد آمد

۹ رجوع شود به : ریحانه الأدب ، ج ۷ ، ص ۲۶۹; تذکره القبور یا دانشمندان اصفهان ، ص ۱۰۵; مقدمه الاستشفاء بالتربه الحسینیه ، از تألیفات میرزا ابوالمعالی کلباسی ، ص ۱۹

۱۰ فوائد الرضویه ، ص ۴۰۹; تذکره القبور ، ص ۱۶۰

۱۱ تذکره القبور ، ص ۱۳۵; زندگانی جهانگیرخان قشقایی ، صص ۵۲ ۵۳

۱۲ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۳

۱۳ تاریخ حکما و عرفا ، ص ۳۷

۱۴ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵

۱۵ فوائد الرضویه ، ص ۴۰۴

۱۶ و مشاهده کردم در حرم مولای ما اباالفضل العباسعليه‌السلام و در غیر حرم آن حضرت ، چیزهایی را که دلالت می کرد که خاک خلقت من از زیادی خاک آن بزرگواران است این کلام ایشان اشاره است به حدیث معروف : شِیْعتُنا مِنّا ، خُلِقُوا مِنْ فاضِلِ طینتنا . (زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۳)

۱۷ الکُنی والألقاب ، محدّث قمی ، ج ۳ ، ص ۲۲۶ ۱۸ حجرات/ ۷ ۱۹ حقائق الأصول ، ج ۱ ، ص ۹۵ برای شرح حال بیشتر این عارف الهی رجوع شود به دارالسلام ، حاجی نوری و تاریخ حکماء و عرفاء ، صص ۱۴۲ ۱۴۷ ۲۰ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی

، ص ۱۹۳ ۲۱ همان ۲۲ فوائد الرضویه ، ص ۱۴۹ ۲۳ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵ ۲۴ فوائد الرضویه ، ص ۱۹۶ ۲۵ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵ ۲۶ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵ ۲۷ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۳ ۲۸ المسلسلات ، ج ۲ ، صص ۲۸۳۱

فصل دوم

بازگشت به اصفهان

آیه اللّه دهکردی پس از هفت سال اقامت در نجف اشرف و استفاده های علمی و معنوی از اساتید آن دیار ، در حدود سال ۱۳۰۹ هجری قمری به اصفهان برگشتند و این درحالی بود که ایشان مدّت ۲۵ سال مشغول تحصیل علم بودند ، زیرا گفتیم که معظّم له در سال ۱۲۸۴ قمری وارد حوزه علمیّه اصفهان شدند و از اساتید و بزرگان این حوزه مدت هفده سال استفاده های علمی و معنوی نمودند اساتید ایشان در سن ۲۵ سالگی اجتهاد مطلق ایشان را تأیید نمودند ، ولی در سنّ ۲۹ سالگی و در سال ۱۳۰۱ هجری قمری چنانچه گذشت به حکم استخاره و اصرار بعضی از اولیای خدا عازم زیارت ائمه عراق شدند چنان که نقل نمودیم مدتی حدود یکی دو سال در سامرا از اساتیدی چون میرزای بزرگ شیرازی ، ملاّ فتح علی سلطان آبادی و مُحدّث نوری کسب علم و معرفت نموده سپس عازم کربلا شدند و در آن جا اقامت مختصری داشتند و بعد از کربلا ، عازم نجف اشرف شدند در این مدّت که هفت سال طول کشید از درس فقه و اصول محقق رشتی و آخوند خراسانیقدس‌سره بهره کافی و حظّ وافری می برند البته در کنار تحصیل علم ، ایشان مشغول تهذیب نفس و عبادت و توسّل به ائمه طاهرین ، مخصوصاً مولا و آقایمان حضرت بقیه اللّه الأعظم امام زمان عجلّ اللّه تعالی فرجه الشریف بوده اند چنان که خود می نویسد : «و کُنْتُ شدید الاُنس بالمسجد السهله حتّی وَرَدَ عَلَیَّ فیه فُیوضاتٌ کثیره»(۲۹)

آیه اللّه دهکردی سرانجام بعد از ۲۵ سال کسب علم و معرفت در رشته های مختلف علوم اسلامی از فقه و اصول و تفسیر و حکمت و حدیث و معارف و اخلاق در سال ۱۳۰۹ هجری قمری در سنّ ۳۷ سالگی با دستی پر از علوم و معارف قرآن و اسلام به اصفهان برمی گردند و علما و فضلا و اقشار مختلف مردم از نعمت وجود این عالم ربانی و فقیه صمدانی و عارف وارسته کسب علم و معارف قرآن و دستورات اسلام را می نمایند ایشان در مدرسه صدر بازار اصفهان مشغول به تدریس خارج فقه واصول می شوند و در ایّام تعطیل دروس حوزه ، به تدریس تفسیر و اصول کافی و رجال و درایه می پردازند(۳۰)

تدریس ایشان بیش از چهل سال ، یعنی تا سال ۱۳۵۳ هجری قمری که زمان فوت ایشان می باشد ، ادامه داشته و در این مدت طولانی ، عده زیادی از علما و فضلا و روحانیون از محضر این عالم ربانی و فقیه اهل البیتعليهم‌السلام بهره مند گشته اند

آیه اللّه دهکردیقدس‌سره خود در این باره می فرمایند

«و از اصحاب مباحثه حقیر از برکت امام عصر أرواحنا له الفداء جمع کثیری به درجه علم و تقوا و اجتهاد رسیده و از حقیر مجاز شده و در سایر اصقاع(۳۱) و بلاد مشغول ترویج شریعت مقدسه و تدریس هستند »(۳۲)

شیخ آغابزرگ تهرانی در «نقباء البشر» می نویسد :

«السید ابوالقاسم الدهکردی ، هو السیّد أبوالقاسم بن محمّد باقر الدهکردی الاصفهانی ، عالم کبیر و خطیب بارع ، کان فی النجف الأشرف من تلامیذ العلامه میرزا حبیب اللّه الرشتی و غیره ، و بعد تکمیله عاد الی اصفهان مشغولا بترویج الدین من التدریس والوعظ والإرشاد و کان یحضر درسه فی مدرسه الصدر بإصفهان أکثر من ثلاثین فاضلا و یحضر مجلس وعظه و لا سیّما فی شهر رمضان خلقٌ کثیر من العوام والخواص . و له تصانیف ، منها : منبر الوسیله ، المطبوع مجلده الأوّل; و اللمعات فی شرح دعاء سمات; و غیرهما(۳۳)

آیه اللّه العظمی سید ابوالقاسم دهکردی در اصفهان صاحب منصب مرجعیت نیز بوده و جمعی از اهالی اصفهان و شهرکرد و بلاد دیگر از ایشان تقلید می نمودند و رساله عملیه ایشان به نام «هدایه الأنام» مکرّراً چاپ شده و در دسترس مقلّدین معظّم له قرار گرفت غیر از رساله فارسی ، ایشان حواشی بر رساله «نُخبه» حاجی کلباسی و «جامع عباسی» شیخ بهائیقدس‌سره نیز دارند

یکی دیگر از کارهای گرانبهای علمی آیه اللّه دهکردی ، تألیف کتاب های متعدد (در حدود ۲۴ جلد) در فقه ، اصول ، تفسیر ، حدیث ، اخلاق و عرفان است که در بخش تألیفات از آنها نام می بریم

آیه اللّه دهکردی سال ها امامت جماعت مسجد سُفره چی (سُرخی) واقع در خیابان چهارباغ پایین فعلی و مسجد شیخ الاسلام واقع در خیابان عبدالرّزاق اصفهان را به عهده داشتند و در بعضی از ایّام خصوصاً ایّام ماه مبارک رمضان و لیالی قدر به ایراد سخنرانی و موعظه و اقامه مراسم احیا اقدام می نمودند