محبوب ترین اعمال

اهل بیتعليهم‌السلام شادکردن مؤمن را محبوب ترین اعمال در نزد خداوند بر شمرده اند. امام سجادعليه‌السلام از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چنین روایت فرمودند:

اِنَّ اَحَبَّ الاَعْمالِ اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ اِدْخالُ السّ_ُرورِ عَلَی المُؤمنین؛(۲) به راستی که محبوب ترین اعمال در نزد خداوند، شادکردن اهل ایمان است.

شادکردن یک مؤمن و غم و اندوه را از چهره او زدودن، پاداشی این چنین دارد. حتی اگر یک مشرک دل مؤمنی را شاد کند، خداوند حتی در آخرت هم او را بدون پاداش نمی گذارد. اگر بتوانیم گره از کارش باز کنیم، راهنمایی اش کنیم، و حتی با یک جمله، یک لطیفه خوشحالش کنیم، خداوند پاداشی به اندازه بهشت عنایت خواهد کرد.

۷) ایستادگی در راه خدا

یکی دیگر از عوامل شادی، پایداری و ایستادگی در راه خداست. کسانی

__________________________

۱- ۱. الکافی، ج ۲، ص ۱۸۹؛ المؤمن، ص ۵۰؛ بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۲۸۸.

۲- ۲. الکافی، ج ۲، ص ۱۸۹؛ بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۲۸۹.

که در راه خدا استقامت ورزند، فرشتگان بر آنان نازل می شود و حامل بشارت بهشت و رفع غم و اندوه و ترس و نگرانی برای آنان هستند.

( اِنَّ الَّذینَ قالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلائِکَهُ اَلّا تَخافوا وَلا تَحزَنوا وَ اَبْشِروا بِالجَنَّهِ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدونَ ) (۱) در حقیقت کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند و می گویند: هان، بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید، شاد باشید.

استقامت در راه، یکی از رمزهای بزرگ موفقیت است. کسانی که می گویند: «ربّنا الله؛ پروردگار ما فقط خداست»، شرط نایل آمدنشان به مراتب بلند کمال، استقامت ورزیدن در این اعتقاد است. وگرنه همه می گویند: «ربّنا الله». افراد بی دین و توده ای و کمونیست هم هرگاه در بحرانی گیر بیفتند، مثلاً هواپیما در آسمان نقص فنی پیدا کند، یا کشتی در دریا دستخوش طوفان سهمگین شود، همه می گویند: خدا. استقامت مهم است!

یکی از علما می فرمود: زمانی ما برای سفری سوار کشتی شدیم. کشتی ما دچار بحران طوفان شد و همه را متلاطم کرد. افراد زیادی از کشورهای مختلف در آن کشتی بودند. هر کس به زبان خودش از صمیم قلب می گفت: «یا الله».

از کشتی که پیاده شدیم، دیدیم دوباره به همان خلاف کاری های پیش از بحران باز گشتند. به بعضی از آن ها گفتم: شما یک ساعت پیش منقطع الی الله بودید و «ربنا الله» می گفتید. چه طور شد که دوباره به کارهای خلاف

_______________________________

۱- ۱. سوره فصلت، آیه ۳۰.

خود باز گشتید؟! گفتند: آن وقت گیر افتاده بودیم، الآن که رها شدیم، کاری با خدا نداریم. همان چیزی که قرآن هم آن را یادآوری کرده است:

( فَاِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُ اللهَ مُخلِصینَ لَهُ الدّینَ فَلَمّا نَجّاهُم اِلَی الْبَرِّ اِذا هُمْ یُشْرِکونَ ) (۱) و هنگامی که بر کشتی سوار می شدند، خدا را پاک دلانه می خوانند، ولی چون به سوی خشکی رساند و نجاتشان داد، به ناگاه شرک می ورزند.

«رَبُّنا الله» مهم نیست. این را هر فرقه و گروهی می گوید. اصلاً اگر نگوید و در خط توحید نیایند، در باز نمی شود. وقتی در باز شد، فرار می کنند. مهم این است که اگر به صلاح و رستگاری رو نمودیم، آن را ادامه بدهیم. پشت کار و تداوم کار از خود کار مهم تر است.

نزول فرشتگان

اگر استقامت در راه خدا آمد، نوبت نزول فرشتگان می شود. ملائکه و اهل آسمان برای کمک به شما می شتابند. می گویند: ما همه هستیم؛ چون مرد این کاری.

ملا عبدالله می گوید: هر کس در هر رشته ای وارد می شود تا با تمام توجه در آن کار وارد نشود و دل به آن کار ندهد، استادکار نمی شود. کسی که می خواهد نجار ماهری شود، باید همت کند، فوت و فن نجاری را خوب فرا بگیرد. با تفنن و کار تفریحی انسان به جایی نمی رسد. باید بقیه کارهای جنبی را کنار گذارد و فقط به آن پرداخت تا به آن برسد. وگرنه نمی شود، جز این که معجزه ای درکار باشد.

___________________________

۱- ۱. سوره عنکبوت، آیه ۶۵.

«ثم استقاموا»، یعنی «ربنا الله» را ادامه بدهد. همه وقت و در همه کار بگوید خدا. در خوشی و ناخوشی، در فقر و غنا، همه توجهش به خدا باشد.

نزول فرشتگان اختصاصی به هنگام مردن ندارد، چون در آیه بعد می فرماید:

( نَحْنُ اَولیاءُکُمْ فِی الحَیوهِ الدُّنیا و فِی الآخِرَهِ ) (۱) در زندگی دنیا و در آخرت دوستانتان ماییم.

یعنی همین الآن اولیای شما هستیم. همه فرشتگان برای شما بسیج می شوند و می گویند:( لا تَخافُوا وَلا تَحْزَنوا ) ؛ یعنی خوف و نگرانی رفت. شما در سرازیری افتاده اید. سربالایی همان استقامت ورزیدن شما بود. نیمی از راه خیلی سخت و نیمه بعدی همه سرازیری است. اصلاً شما را می برند. ابتدای کار مشکل است. یک کاسب باید جا بیفتد تا کارش رو به راه شود. دیگر خبری از حزن و اندوه نیست. همه فرح و شادی و سرور و انبساط و بشارت به بهشت است. هر چه بخواهید هست.

( لَکُمْ فیها ما تَشْتَهی اَنْفُسُکُمْ وَلَکُمْ فیها ما تَدَّعُونَ ) (۲) هر چه دل هایتان بخواهد، در بهشت برای شماست و هر چه خواستار باشید، در آنجا خواهید داشت.

۸) حکایات نشاط بخش

علما و بزرگان نیز به مطالبی که خاطر انسان را شاد کند و نشاط بخشد،

_______________________________

۱- ۱. سوره فصلت، آیه ۳۱.

۲- ۲. همان.

عنایت داشته اند و در این زمینه کتاب هایی نگاشته اند که برای تفریح و رفع خستگی از آن استفاده می شود. در این کتاب ها از مطایبات و حکایت شیرین که موجب انبساط خاطر است، فراوان یافت می شود.

مثلاً مرحوم سید نعمت الله جزایری کتاب مفصلی به نام «زهر الربیع» در این زمینه نوشته است که پر است از لطایف و شنیدنی های مسرت بخش. خودش می گوید: من این کتاب را برای تغییر ذائقه و نشاط خاطر و تفریح اهل علم نوشتم تا پس از تلاش های علمی، برای رفع خستگی آن را مطالعه کنند و اسباب فرح و شادی شان فراهم گردد.

۹) عوامل روحافزا

افزون بر آنچه ذکر شد، در بعضی از روایات عواملی دیگر که موجب نشاط و شادمانی می شود و روح افزاست را برشمرده اند. چنان که امام صادقعليه‌السلام فرمودند:

النَّشْوَهُ فِی عَشَرَهِ اشیاءَ المَشْیِ وَ الرُّکوبِ وَ الاِرتِماسِ فِی الماءِ وَ النَّظَرِ اِلی الخُ_ضْرَهِ وَ الْاَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ النَّظَرِ اِلَی المَرْأَهِ الحَسْناءِ و الجِماعِ و السِّواکِ وَ مُحادَثَهِ الرِّجالِ؛(۱) نشاط در ده چیز است: راه رفتن، سواری، فرو رفتن در آب، نگاه کردن به سبزه، خوردن، آشامیدن، نگاه کردن به زن (همسر) زیبا، هم آغوشی با همسر، مسواک زدن، هم صحبت شدن با بزرگان.

در برخی از روایات با تعبیر «نُزهه» به معنای تفریح آمده است.(۲)

امام صادقعليه‌السلام در روایت دیگری فرمودند: یکی از انبیا از اندوه به

____________________________

۱- ۱. الخصال، ج ۲، ص ۴۴۳؛ وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۱؛ بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۳۲۲.

۲- ۲. مشکاه الانوار، ص ۱۵۰.

خداوند شکایت برد. خداوند به او امر فرمود که انگور تناول کند.(۱)

و نیز در روایتی آمده است که پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم غمگین شد. پس جبرئیل به او امر کرد که سر خود را با سدر بشوید.(۲)

۱۰) تفریح

اختصاص بخشی از اوقات شبانه روز برای تفریحات سالم و نشاط انگیز، یکی از زمینه ها و راهکارهای فراهم نمودن روحی شاد و بانشاط است. چنان که موسی بن جعفرعليه‌السلام به این امر توصیه فرموده اند:

اجْتَهِدوا فِی اَنْ یَکونَ زَمانُکُمْ اَرْبَعَ ساعاتٍ ساعَهً لِمُناجاهِ اللهِ وَ ساعَهً لِأَمْرِ المَعاشِ وَ ساعَهً لِمُعاشِرَهِ الإخوانِ وَ الثِّقاتِ الَّذینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یَخْلُصونَ لَکُمْ فِی الباطِنِ وَ ساعَهً تَخْلُونَ فیها لِلَذّاتِکُمْ فی غَیرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهذِهِ السّاعَهِ تَقْدِرونَ عَلَی الثَّلاثِ ساعاتٍ؛(۳) بکوشید که وقت خود را چهار بخش کنید: بخشی برای مناجات با خدا، بخشی برای امرار معاش، بخشی برای معاشرت با برادران و افراد مورد اطمینانی که عیب های شما را به شما بفهمانند و در درون با شما پاکدل باشند، و بخشی را هم به لذت ها و کامیابی های مشروع اختصاص دهید. با این بخش است که بر سه بخش دیگر نیرو می گیرید.

یعنی تفریحات سالم و لذت های مشروع انسان را آماده می سازد که با شادابی و نشاط به امور دیگر خود بپردازد.

____________________________

۱- ۱. بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۳۲۳.

۲- همان.

۳- ۳. تحف العقول، ص ۴۰۹؛ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۲۱.

گفتار هفتم: تفریح

اشاره

( اجْعَلُوا لِاَنْفُسِکُمْ حَظّاً مِنَ الدُّنْیا بِإعْطائها ما تَشْتَهی مِنَ الحَلالِ وَ مالا یَثْلِمُ المُرُوَّهَ وَ ما لا سَرَفَ فیهِ وَ اسْتَعینُوا بِذلِکَ علی اُمُورِ الدّینِ فَاِنَّهُ رُوِیَ لَیْسَ مِنّا مَنْ تَرَکَ دنیاهُ لِدینِهِ اَوْ تَرَکَ دیَنُه لِدُنیاهُ ) (۱) از لذائذ دنیوی نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید و تمنیات دل را از راه های مشروع برآورید. مراقبت کنید که در این کار به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید و به مدد این به وظایف دینی خود برسید؛ چه روایت شده است که « از ما نیست آن کس که دنیایش را برای دینش، یا دینش را برای دنیایش از دست بدهد.»

تفریحات سالم

برای دستیابی به نشاط و شادابی آدمی نیازمند تفریح است. روح و جسم در سیر و تلاش روزانه خود دچار خستگی و ملامت می شوند و نیاز به تنوع، تفریح و استراحت دارند تا با نشاطی که با تفریح به دست می آورند، با

__________________________

۱- ۱. تحف العقول، ص ۴۱۰؛ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۲۱.

نیرویی دو چندان به کار و فعالیت خود ادامه دهند. امیرالمؤمنینعليه‌السلام فرمودند:

اِنَّ لِکُلِّ عُضْوٍ مِنَ البَدَنِ استراحَهٌ؛(۱) برای هر یک از اعضای بدن استراحتی است.

در حقیقت با برنامه ای نشاط انگیز، گشایش خاطری برای انسان حاصل می شود که باید آن را غنیمت شمرد و آن را بستری برای رشد و تعالی خود قرار داد. هنگامی که روح انسان کسل است و جسم به ضعف گراییده است، امید پیشرفت و موفقیت رو به کاستی است.

وقتی انسان سر حال و با نشاط و مسرور نباشد، روح و روانش آمادگی برای فعالیت و اندیشه و رشد معنوی را از دست می دهد. بنابراین، همان گونه که جسم نیازمند تغذیه و خواب و استراحت است، روح نیز نیازمند تفریح و شادمانی است، که امیرالمؤمنین علیعليه‌السلام فرمودند:

السُّرورُ یَبْسطُ النَّفْسَ وَ یُثیرُ النَّشاطَ؛(۳) شادی موجب انبساط خاطر و نشاط انگیز است.

از این رو اوقات شادی و شادمانی را باید غنیمت شمرد، که مددکار و یاور انسان در رشد و پیشرفت است و امیرالمؤمنینعليه‌السلام آن را یک فرصت و غنیمت بر شمرده، می فرمایند:

اَوْقاتُ السُّرورِ خُلْسَهٌ؛(۴) فرصت های شادمانی ربودنی است.

آنچه به انسان توان پیشرفت می دهد و او را برای رشد و تعالی آماده

______________________________

۱- ۱. غررالحکم، ص ۲۳۹؛ نزهه الناظر، ص ۶۳.

۲- ۲. فردوسی.

۳- ۳. عیون الحکم، ص ۶۲؛ غررالحکم، ص ۱۱۳.

۴- ۴. تصنیف غررالحکم، ص ۳۱۹.

می سازد، نشاطی است که از تفریح سالم برای انسان پدید می آید. از این رو در اسلام روی تفریح سالم تأکید شده است و پیشوایان ما علاوه بر این که به آن توصیه می فرمودند، خود از آن بهره مند می شدند.

بهره مندی از کامیابی های مشروع

امام کاظمعليه‌السلام برای مدد گرفتن و نیرو یافتن برای انجام امور دینی بهره مندی از تفریحات سالم و لذت های مشروع را لازمه یک زندگی با نشاط و بالنده دانسته و فرموده اند:

اجْعَلُوا لِاَنْفُسِکُمْ حَظّاً مِنَ الدُّنْیا بِإعْطائها ما تَشْتَهی مِنَ الحَلالِ وَ مالا یَثْلِمُ المُرُوَّهَ وَ ما لا سَرَفَ فیهِ وَ اسْتَعینُوا بِذلِکَ علی اُمُورِ الدّینِ فَاِنَّهُ رُوِیَ لَیْسَ مِنّا مَنْ تَرَکَ دنیاهُ لِدینِهِ اَوْ تَرَکَ دیَنُه لِدُنیاهُ؛(۱) از لذائذ دنیوی نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید و تمنیات دل را از راه های مشروع برآورید. مراقبت کنید که در این کار به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید و به مدد این به وظایف دینی خود برسید؛ چه روایت شده است که « از ما نیست آن کس که دنیایش را برای دینش، یا دینش را برای دنیایش از دست بدهد.»

آفات تفریح

امام کاظمعليه‌السلام در ضمن این که به تفریح سالم و بهره مندی از مواهب حلال و لذت بخش دنیا توصیه می کنند و آن را بستر رشد و موفقیت و

___________________________

۱- ۱. تحف العقول، ص ۴۱۰؛ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۲۱.

پیشرفت می دانند، به آفت های آن نیز پرداخته و هشدار می دهند که مبادا در این امر به بیراهه و انحراف کشیده شوید و شرافت و مردانگی شما دچار آسیب شود. بنابراین، یکی از معیارهای مهم تفریح سالم این است که مناسب با کرامت های انسانی باشد. اموری که این کرامت ها را دچار آسیب می کند و بدان اشاره رفته است، عبارت اند از:

۱) گناه و معصیت

تفریح اگر با گناه و معصیت خداوند آسیب ببیند، نه تنها انسان را در به مقصد رسیدن کمک نخواهد کرد، که مای ۀ سقوط او خواهد شد.

تفریحی که با لاابالی گری و لهو و لعب و شهوات رانی و غفلت از یاد خدا همراه است و جز یک خوشگذرانی موقت و گذرا چیزی از آن به دست نمی آید را نمی توان مای ۀ پیشرفت و کمال دانست، بلکه باید آن را زمینه ساز سقوط در لجن زار گناه بر شمرد. از این رو امیرالمؤمنینعليه‌السلام می فرمایند:

نَزِّهُوا اَنْفُسَکُمْ عَنْ دَنَسِ اللّذّاتِ وَ تَبِعاتِ الشَّهواتِ؛(۱) جان خود را از آلودگی های لذت ها و پیروی از خواهش های نفسانی پاکیزه نگاه دارید.

در این گونه تفریحات، لذت های حرام که لحظاتی کام نفس انسان را شیرین می کند، جز سقوط از کرامت انسانیت و فرو رفتن در گرداب گناه و سقوط در آتش دوزخ چیزی نصیب انسان نمی شود و در پس آن جز پشیمانی و بیچارگی نیست که امیرالمؤمنینعليه‌السلام فرمودند:

______________________________

۱- ۱. غررالحکم، ص ۷۲۰.

رُبَّ نُزْهَهٍ عادَتْ نُغْصَهً؛(۱) چه بسا گردشی که به کدورت و تاریکی دل بینجامد.

و نیز فرمودند:

لاخَیْرَ فِی لَذَّهٍ مِنْ بَعْدِهَا النّارُ؛(۲) در لذتی که بعد از آتش است، خیری نیست.

۲) زیاده روی در تفریح

اسراف و زیاده روی در تفریح نیز یکی دیگر از آفات تفریح است که حضرت موسی بن جعفرعليه‌السلام آن را گوشزد فرموده و پرهیز از آن را لازم می دانند. برخی افراد گویا در زندگی کاری جز تفریح ندارند و هم ۀ همت شان این است که در زندگی خوش بگذرانند و هر فرصتی که به دست می آید به تفریح بپردازند. در صورتی که مقصود از زندگی تفریح و خوشگذرانی نیست، مقصد و مقصود این است که انسان قرب به خدا پیدا کند و مدارج کمال انسانیت را طی کند.

اگر توصیه به تفریح فرموده اند، نه برای این است که تفریح کردن اصل و اساس زندگی است و اصالت برای تفریح است، بلکه تفریح را به عنوان کمک و مددی برای هدف اصلی زندگی که کمال است معرفی فرموده اند تا با نشاط بیشتری در مسیر رشد و کمال گام برداشته شود.

۳) اسراف و تبذیر

در تفریح باید از اسراف و تبذیر و ریخت و پاش هایی که خلاف شرع

_____________________________

۱- ۱. عیون الحکم، ص ۲۶۶؛ تصنیف غررالحکم، ص ۳۱۹.

۲- ۲. من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۹۲.

است پرهیز نمود. چون خود تفریح زمینه را برای اسراف فراهم می سازد و چه بسیارند افرادی که هزینه های تفریحی آنان بسیار هنگفت و سرسام آور است. گاهی هزینه یک مسافرت تفریحی آنان به خارج از کشور، معادل هزینه زندگی یک سال است. و این یکی از مصادیق بارز اسراف و تبذیر است. بنابراین، تفریحات پرهزینه که با ولخرجی های زیاد و اسراف همراه است، زیبند ۀ انسان متعالی و کمال خواه نیست.

ابعاد و گونه های تفریح

تفریح سالم ابعاد گوناگونی دارد که هر کدام در تقویت جسم و روح و نشاط و شادابی در زندگی نقش مهمی را ایفا می کند. توجه به همه ابعاد آن می تواند انسان را در همه ابعاد زندگی مدد دهد و اسباب موفقیت او را فراهم سازد. در این بخش به برخی از گونه های تفریح سالم می پردازیم:

تفریح خانوادگی

بخشی دیگر از تفریحات سالم، سازنده و نشاط آفرین، تفریحاتی است که به همراه خانواده انجام می گیرد. این تفریح یکی از ضروری ترین تفریحات است؛ چرا که نه تنها فرد فرد خانواده را به نشاط می آورد، بلکه به نشاط و گرمی کانون خانواده که یکی از اساسی ترین ارکان جامعه است می انجامد. اگر روح نشاط در جمع خانواده برقرار باشد، از بسیاری از مشکلات جامعه پیشگیری خواهد نمود. چرا که خانواده هایی که بینشان تفرقه و ناهماهنگی است، بیشتر در معرض آفت و سقوط قرار می گیرد نشاط در جمع خانواده، موجب اتحاد و یگانگی و محبت در خانواده خواهد شد. در نتیجه بیشتر همدیگر را درک می کنند و مشکلات را به کمک یکدیگر حل می کنند.

دیدارهای فامیلی

یکی از مهم ترین تفریحات خانوادگی دید و بازدید با اقوام و خویشان است که آثار و برکاتی فراوان در پی خواهد داشت. لذت دیدار اقوام و خویشان و کسانی که چه بسا با آنان زندگی کرده و خاطرات فراوانی از یکدیگر دارند، قابل انکار نیست. کسی نیست که از دیدار پدر و مادر، خواهر و برادر و دیگر اقوامش شادمان نشود.

روای می گوید: به محضر امام صادقعليه‌السلام رسیدم. ایشان در منزل برادر خود عبدالله بود. به ایشان عرض کردم: «جُعِلْتُ فِداکَ ما حَوَّلَکَ اِلی هذَا المَنْزِلِ؛ فدایت شوم، چه چیز شما را به اینجا کشانیده است؟» فرمودند: «طَلَبُ النَّزْهَهِ؛ برای تفریح آمده ام».(۱)

صله رحم و ارتباط و پیوندها و رفت و آمدهای خانوادگی فصل بزرگی در روابط اجتماعی دین اسلام را تشکیل می دهد. توصیه های فراوان خداوند در قرآن و سخنان پیشوایان دین به صله رحم و ارتباط خانوادگی بر کسی پوشیده نیست.

شخصی به محضر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسید و پرسید: برترین اعمال چیست؟ حضرت فرمودند: «الایمانُ بِاللهِ؛ ایمان به خدا.» پرسید: پس از ایمان به خدا؟ حضرت فرمودند: «صِلهُ الرَّحِمَ؛ ارتباط و دیدار با خویشان.»(۲)

از این فرمایش پیامبر خدا جایگاه بس رفیع صل ۀ رحم و اهمیت آن به

__________________________

۱- ۱. المحاسن، ج ۲، ص ۶۲۲؛ بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۲۹۱.

۲- ۲. الفقه المنسوب الی الامام الرضاعليه‌السلام ، ص ۳۷۶؛ الکافی، ج ۲، ص ۱۵۷؛ بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۹۷.

دست می آید، اگر چیزی بعد از ایمان به خدا به این مرتبه بود، حضرت آن را ذکر می فرمودند.

صله رحم، ارتباط و دیدارهای فامیلی، گذشته از بهجت و نشاطی که به همراه دارد، آثار ارزشمند فراوانی در پی دارد و از اموری است که نه تنها ثواب اخروی فراوانی دارد که آثاری نیز در زندگی دنیایی ما از خود باقی می گذارد. امام صادقعليه‌السلام در روایتی به برخی از آثار دنیوی و اخروی آن اشاره فرموده اند:

اِنَّ صِلَهَ الرَّحِمِ تُزَکِّی الاَعمالَ وَ تُنْمِی الاَمْوالَ و تُیَسِّرُ الحِسابَ وَ تَدْفَعُ الْبَلوی وَ تَزیدُ فی الاَعمْارِ؛(۱) صله رحم اعمال را پاک، اموال را بسیار، حساب را آسان، بلا را دفع و روزی را زیاد می کند.

و آثار فراوان دیگری که در اینجا مجالی برای طرح آن نیست.

گردش و مسافرت

یکی دیگر از تفریحات مسرت بخش برای خانواده ها گردش و مسافرت است. گردش و مسافرت خانوادگی، زمینه های صمیمیت و یگانگی و همدلی و همراهی بیشتر را در خانواده فراهم می سازد. زندگی را از حالت یک نواختی و روزمرگی بیرون می آورد و روحی جدید در کالبد گرم خانواده می دمد.

با گردش در طبیعت از مواهب طبیعی، مناظر، سبزه زارها، باغ ها و رودخانه ها و آب و هوای پاک بهره برده و نشاط و شادمانی را در جان و روحمان می یابیم. چنان که شاعر عرب با الهام از کلام معصومان می گوید:

_____________________________

۱- ۱. الاصول السته عشر، ص ۲۹۷؛ الزهد، ص ۳۴؛ الکافی، ج ۵، ص ۵۸؛ بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۸۸.

ثَلاثَهٌ یُذْهِبْنَ عَنْ قَلبی الحَزَنَالماءُ وَ الخَضْ_راءُ و الوَجْهُ الحَسَنُ؛(۱)

سه چیز حزن و اندوه را از دل من می زداید: آب و سبزه زار و صورت نیکو.

بیرون آمدن از خانه و کاشانه و از شهر و دیار، در حقیقت خارج شدن از پوسته ای است که مدت ها در آن محبوس بوده ایم. اگر این گردش ها همراه با تفرج صنع الهی باشد و ما را با نعمت ها و آثار رحمت الهی و آفرینش و خالق هستی بیشتر آشنا کند، که بهترین بهره را نیز برده ایم. خداوند این ویژگی را در گردش ها مورد توجه قرار داده و همه راه به آن دعوت می نماید:

( قُلْ سیرُوا فِی الاَرضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَاَ الخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِ_یءُ النَّشْ_أَهَ الآخِرَهَ ) (۲) بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است. سپس باز خداست که نشأه آخرت را پدید می آورد.خداوند در این سیر و گردش، مبدأ و معاد را به ما نشان می دهد. بنابراین، یکی از برکات گردش در طبیعت این است که به شناخت مبدأ و معاد می انجامد و این برترین و بالاترین چیزی که انسان باید در زندگی در پی آن باشد.

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و پیشوایان دین ما خود از این گردش ها بهره مند بوده اند. از امام صادقعليه‌السلام روایت شده است که رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روزی به در خان ۀ فاطمهعليها‌السلام آمدند. ایشان را بر الاغی سوار کردند و به علی و حسن و حسینعليهم‌السلام هم فرمودند: به همراه یکدیگر از شهر مدینه خارج شویم.

_______________________________

۱- ۱. المحاسن، ج ۲، ص ۶۲۲.

۲- ۲. سور ۀ عنکبوت، آیۀ ۲۰.

هنگامی که از دیوارهای شهر فاصله گرفتند، سر دو راهی رسیدند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دست راست را انتخاب کردند و رفتند تا به محلی رسیدند که در آنجا درخت خرمایی بود. حضرت گوسفندی خریدند که در یکی از گوش هایش نقطه های سفیدی داشت. دستور دادند آن را ذبح نمودند و پختند.(۱)

می بینیم که چگونه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برای تجدید روحیه و ایجاد نشاط، خانواده خود را برای تفریح به بیرون از شهر می برند.

در روایتی دیگر آمده است که حضرت امام رضاعليه‌السلام از اصحاب خود پرسیدند: «اَیُّ الإدامِ اَجْوَدُ؛ چه خورشی بهتر است؟»

یکی گفت: گوشت. دیگری گفت: روغن، بعضی گفتند: روغن زیتون. حضرت فرمود:

لا بَلِ المِلْحُ لَقَدْ خَرَجْنا اِلیَ نُزْهَهٍ لَنا فَنَسِیَ الْغُلامُ المِلْحَ فَما انْتَفَعْنا بِشَ_یءٍ حَتَّی انْصَرَفْنا؛(۲) هیچ یک از آنچه گفته شد بهترین خورش نیست، بلکه نمک بهترین خورش است. روزی برای تفریح و گردش از شهر خارج شدیم. غلام نمک را جا گذاشت. از این رو از هیچ خوردنی استفاده نکردیم تا برگشتیم.

شوخی با همسر

از دیگر تفریحاتی که باید به آن توجه داشت و در روایات متعددی به آن اشاره شده است، توجه به همسر و شوخی و تفریح با اوست. از رسول

___________________________

۱- ۱. تفسیر قمی، ج ۲، ص ۳۵۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۲۲، ص ۲۰۴.

۲- ۲. مکارم الاخلاق، ص ۱۸۹؛ المحاسن، ج ۲، ص ۵۹۲.

خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چنین روایت شده است:

کُلُّ لَهوِ المُؤْمِنْ باطِلٌ اِلّا فِی ثَلاثٍ فی تَأْدیبِ الْفَرَسِ وَ رَمیهِ عَنْ قَوْسِهِ وَ مُلاعَبَهِ امْرَأَتِهِ فَانَّهُنَّ حَقٌّ؛(۱) هرگونه لهو و بازی از مؤمن نابه جاست، مگر در سه چیز: در تربیت کردن اسب، و مسابقات تیر اندازی و شوخی کردن با همسر که این ها درست و به جاست.

در روایتی دیگر نیز از امام باقرعليه‌السلام چنین نقل شده است:

لَهوُ المُؤْمِنِ فی ثَلاثَهِ اَشْیاءَ التَّمتُّعِ بِالنِّساءِ َو مُفاکَهَهِ الْإِخوانِ وَ الصَّلاهِ باللَّیلِ؛(۲) سرگرمی و تفریح اهل ایمان در سه چیز است: لذت یابی و کام جویی از همسر، مزاح و شوخی با برادران دینی و نمازگزاردن در شب.

امام صادقعليه‌السلام هم یکی از تفریحات سالم و لذت بخش را زناشویی و شوخی کردن با همسر برشمرده اند: «مُلاعَبَهُ الرَّجُلِ اَهْلَهُ».(۳)

بازی با کودکان

از جمله تفریحاتی که هم برای خود انسان مفید و مسرت بخش است و هم برای کودکان، بازی کردن با آن هاست.

بازی با کودک علاوه بر این که اسباب نشاط و خوشحالی او را فراهم می کند، موجب انس و الفت خانواده است. به این معنا که کودک با پدر و مادر احساس صمیمیت می کند و این صمیمیت در آینده او نقش بسیار مؤثری خواهد داشت. از سوی دیگر بازی یکی از نیازهای ضروری و اولی ۀ

______________________________

۱- ۱. الکافی، ج ۵، ص ۵۰؛ وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۹۳.

۲- ۲. الخصال، ج ۱، ص ۱۶۱؛ روضه الواعظین، ج ۲، ص ۳۷۳.

۳- ۳. معانی الاخبار، ص ۳۰۰؛ الکافی، ج ۵، ص ۴۹، ج ۱۰.

کودکان است. اگر خود ما زمین ۀ بازی او را فراهم کنیم و در حین بازی احساسات پدرانه و مادرانه را اظهار کنیم و مهر و محبت را نثارش کنیم، هم از جهت بازی ارضاء خواهد شد و از جهت عاطفی و احساسی بهره مند خواهد شد.

مرحوم آیت الله بهاءالدینی می فرمودند: کودکان تفریح زندگی اند. یعنی نشاط و شادمانی خانواده را فراهم می سازند. از این روست که خانواده ای که در آن فرزندی نیست، بی فروغ است و نشاط کمتری در آن یافت می شود.

بازی با کودک علاوه بر آثار بسیار مفیدی که ذکر شد، زمینه های تواضع و فروتنی را نیز در انسان ایجاد می کند. گاهی انسان در یک مقام و موقعیت سنی و اجتماعی است که در شأن خود نمی داند که با یک کودک همبازی شود و خودش را در جایگاه کودکان قرار دهد. و این احساس خودبزرگ بینی و مقام و موقعیت خاص باید با بازی با کودکان از بین برود و تواضع و فروتنی جای آن را بگیرد. و این نیز یکی از موهبت های آموزهای دینی ماست.

شخص پیامبر اکرم که سر سلسله کائنات و گل سر سبد هستی و اول شخصیت عالم است، خودش با کودکان بازی می کرد و اسباب خرسندی آنان را فراهم می ساخت. جابربن عبدالله انصاری می گوید:

دَخَلْتُ عَلی النّبی و الحَسَنُ وَ الحُسَیْنُ عَلی ظَهْرِهِ وَ هُوَ یَجْثُو بِهِما وَ یَقُولُ نِعْمَ الجَمَلُ جَمَلَکُما وَ نِعْمَ الْعَدْلانِ اَنْتُما؛(۱) به محضر پیامبر خدا رسیدم، در حالی که حسن و حسین سوار بر پشت پیامبر بودند و حضرت _____________________________

۱- ۱. مناقب آل ابی طالب، ج ۲، ص ۳۸۷؛ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۸۵.

پشت خود را برای آن دو خم کرده بود و می فرمود: بهترین شتر، شتر شماست و بهترین سوار، شمار هستید.

عبدالله بن مسعود می گوید: روی رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حسن و حسین علیهما السلام را بر پشت خویش سوار کرده و به راه افتادند و فرمودند:

نِعْمَ المَطیُّ مَطیُّکُما وَ نِعْمَ الرّاکبانِ اَنْتُما وَ اَبُوکُما خَیرٌ مِنْکُما؛(۱) بهترین مرکب، مرکب شماست و بهترین سوار شما دو نفر هستید، اما پدرتان از شما دو نفر برتر و بالاتر است.

دیدار دوستان

یکی از تفریحاتی که نشاط بخش است و خستگی را از جان انسان بیرون می کند، دیدار و گفت و گو با برادران ایمانی و دوستان است. انسان وقتی فشار کار و تلاش برای او ملامت آور شده و خستگی بر جانش نشسته است، هنگامی که به دیدار دوستانش می رود و با آنان گپ می زند و گفت و گویی می کند، خستگی از تنش بیرون می آید و وجد و نشاطی برای او حاصل می شود. خود نفس دیدار دوستان و گعده دوستانه نشاط بخش است. البته باید حدود الهی را مراعات نمود و مراقب بود که فضای گناه بر مجلس حاکم نشود. و این یکی از اسباب فرح و شادی اهل ایمان است؛ چنان که پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به امیرالمؤمنینعليه‌السلام خطاب می فرماید:

یا عَلیّ ثَلاثٌ فَرَحاتٌ لِلْمُؤمِنِ فِی الدُّنیا لِقاءُ الْإِخوانِ وَ تَفْطیرُ الصّائِمِ وَ التَّهَجُّدِ مِنْ آخِرِ الَّلیلِ؛(۲) یا علی، برای اهل ایمان سه چیز موجب

____________________________

۱- ۱. شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۴۵۵؛ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۸۶.

۲- ۲. من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۰؛ الخصال، ج ۱، ص ۱۲۵؛ بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۳۷۱.

شادمانی در دنیاست: دیدار برادران دینی، افطاری دادن به روزه دار و تهجد و شب زنده داری در ساعات آخر شب.

در روایتی دیگر دیدار برادران و دوستان یکی از عوامل نشاط برشمرده شده است. امام موسی بن جعفرعليه‌السلام می فرمایند:

مُلاقاتُ الإِخوانِ نُشْرَهٌ وَ تَلقیحٌ لِلْعَقْلِ وَ اِنْ کانَ نُزْراً قَلیلاً؛(۱) دیدار برادران دینی نشاط آور و خرد زاست، هر چند کم باشد.

این دیدارها اگر بر محور ایمان و اخوت و برادری باشد، علاوه بر آن که موجب نشاط و شادمانی است، بر خرد انسان می افزاید؛ چون انسان با تبادل نظر و انتقال معلومات و اطلاعات به یکدیگر، به یک خرد جمعی دست می یابد. در حقیقت علم و عقلش کمال می یابد و راه کمال را بهتر می شناسد و به آن رهنمون می شود.