۵ - نهر، دجله و بلخ‌

۵ - نهر، دجله و بلخ دجله بطول (۱۹۰۰ كيلو متر) و وسعت حوزه آن (۳۷۵۰۰۰ كيلومتر ۲): بسي كمتر از فرات است. اين رود از دامنه هاي توروس شرقي در تركيه سرچشمه مي‌گيرد و پس از دريافت شاخه هاي چندي در شمال موصل وارد خاك عراق مي‌شود.

طول اين كشور را در مسيري تقريباً به موازات فرات تا برخورد ۲ رود، طي مي‌كند. برخلاف فرات كه در عراق شاخه قابل ذكري به آن نمي‌پيوندد، رود دجله چندين شاخه از زاب صغير، زاب كبير، دياله، و كرخه، كه همه آنها از دامنه هاي غربي زاگرس برمي‌خيزد و بخش مهمي از آب حوضه هاي غرب ايران را به عراق صادر ميكند.

زندگي و اعتبار كنوني عراق همانند سودان و مصر كه به نيل وابسته است، به رودهاي فرات و دجله بستگي نزديك دارد و در نتيجه وجود همين رودها بوده است كه نه تنها تمدنهاي بابل و كلده در زمانهاي گذشته، بلكه مراكز بزرگ و تمدن و فرهنگ اسلامي در دورانهاي مختلف در اين سرزمين پديد آمده است«۱» .

نهر بلخ اگر همان نهر جيحون باشده در روايات ۱۱، ۱۵، ۱۶ فصل ۲ فرات از او به خوبي نام برده شده است؛ و همچنين نهر دجله كه باز در همان روايت مجمع البيان از ابن عباس از جمله نهرهاي بهشتي محسوب شده، از آبهاي محمود و ممدوح به حساب آمده، در رديف آب فرات ذكر گرديده است؛ و نيز مورد احترام مي‌باشد.

«

و اما حديث ديگر» عَن أبي بصير عَن أبي عبداللّهعليه‌السلام قال: «نهران مؤمنان و نهران كافران، نهر بلخ و دجلة و المؤمنان نيل مصر و الفرات فحنّكوا أولادكم بمأ الفرات»«۱» ابي بصير از امام صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمود: دو نهر مؤمن و دو نهر كافر است كافرها دجله و نهر بلخ و مؤمن‌ها رود نيل مصر و فرات است، پس اولادتان را با آب فرات كام برداريد.

اين حديث بظاهر دجله و نهر بلخ را مذمّت نموده است،

اما توضيحي در (النّهاية) ابن اثير جزري هست، تقريباً مشكل را حلّ مي‌كند، او مي‌گويد:

اين نهرها را به عنوان مؤمنان و كافران ذكر كرده است، شايد بدين جهت باشد كه آب نيل و فرات بدون زحمت و بي خرج به دست مردم مي رسد و در سطح زمين جاري شده و سيراب مي‌كند، مانند مؤمنين كه نفعشان بي زحمت به همه مي‌رسد، برخلاف آن دوي ديگر كه با مخارج زياد دردسترس مردم قرار مي‌گيرد

۶ - رود نيل‌

۶ - رود نيل طويل ترين رود جهان به درازاي تقريبي (۶۷۰۰ كيلومتر) درحاشيه شرقي صحراي بزرگ آفريقا قرار گرفته است و درحوضه اي به وسعت (۲۸۷۰۰۰۰ كيلومتر ۲) ازمرتفعات و درياچه هاي شرقي آفريقا درحدود (۵۰ عرض جنوبي سرچشمه جنوبي) و دراطراف (۳۱۰ عرض شمالي) به درياي مديترانه مي ريزد وخود در طول ۱۱۰ محيط زمين جريان دارد حوضه آبي اين رود بخشهايي از كشورهاي تانزانيا، بوروندي، رواندا، كنيا، اوگاندا، اتيوپي و تمامي وسعت سودان ومصر را دربر مي گيرد، ولي در سودان و مصر است كه حيات اقتصادي و وجود سياسي اين دوكشور بدان بستگي دارد. به ديگر سخن سودان ومصر هرچه دارند از نيل دارند«۱»

درباره رود نيل مصر روايت بر دو گونه صادر شده است، يك دسته آنرا مورد تعريف و مدح قرار داده است مانند روايات شماره ۱۶، ۱۵، ۱۶ فصل ۲ آب فرات و شماره ۷ فصل آب زمزم وروايت ۱ فصل ۴ كه به تعريف و تمجيد آن تصريح كرده است.

«

أمّا حديث ديگر» ۱ - قال عليّ بن أبي طالبعليه‌السلام ماءنيل مصر يميت القلب و لا تغسلوا رؤسكم من طينها، فانّها تورث الزّمانة و الدّياثة«۱» امير مؤمنانعليه‌السلام فرمود: آب نيل مصر دل را مي ميراند، سرتان را، با گِل آن نشوئيد چون سبب زمين گيري و ديّوثي «بي غيرتي» مي‌شود.

۲ - عَن الصّادقعليه‌السلام تفجّرت العيون من تحت الكعبة و مأ نيل يميت القلوب و الأكل في فخارها و غسل الرأس بطينها يذهب بالغيرة و يورث الدّياثه«۲»

ازامام صادقعليه‌السلام است، چشمه‌ها از زير كعبه شكافته شد، و آب نيل دلها را مي ميراند، خوردن در ظروف سفالي آن و شستن سر با گِل آن غيرت را مي‌برد و بي غيرت مي‌كند.

قال الحرّ العاملي ره يمكن ان يكون المراد انّه يذهب قسوة القلب و يحصل منه اللّين و الخشوع و رقّة القلب فيكون مدحاً له و يمكن حمله علي الكراهة و الأوّل علي الجواز،«۳»

حرّعامليرضي‌الله‌عنه مي‌فرمايد. ممكن است از جمله (يذهب بالغيرة) منظور، اين باشد كه قساوت قلب را از بين مي‌برد و به جاي خشونت، ايجاد نرمش و خشوع مي‌كند، در اين صورت اين أحاديث، تعريف و تمجيد از آن است. و ممكن است آن را به كراهت و اوّلي را به جواز حمل كنيم.

علّامه مجلسيرضي‌الله‌عنه مي‌گويد: وامّا نيل، شايد شقاوت اهل آن به خاطر بدي خاك مصر باشد؛ چنانچه در اخبار است «فلوجَري في‌غيرِه لم يكن كذالك»«۴»

اگر درغير ازخاك مصر جاري شده بود اين طور نمي‌شد.

البتّه تأثير آب وهوا و خاك هر منطقه از كره زمين، در اخلاق، آداب، فرهنگ، حتّي در خلقت انسان و حيوانِ همان منطقه غير قابل انكار است،

با تجربه ثابت شده است كه: ۰ انسانهاي يك منطقه، خون گرم و شجاع و غيرتمند و در عين حال با گذشت هستند، ولي منطقه ديگر، درست نقطه مقابل آن است، منطقه‌اي سفيد پوست و ديگري سياه پوست، جايي انسانهاي سالم و چاق و خوش تيپ و ديگري غير آن.

پس، تأثير خاك در ساختمان و ساختار بدن انسانها در موضع قدرت مي‌باشد، اگر سفرهايي به أقصي نقاط كره زمين و يا مناطق مختلف آن كرده و با اهالي وساكنين آنها تماس نزديك داشته باشيم، تفاوت فاحش و فرق باور نكردني را مي‌بينيم.

در محلي بخاطر نگاه گوشه چشمي به ناموس كسي برابر است با از دست دادن جان عزيز خويش؛

امّا در محل ديگر از هر گذرگاهي عبور كني بطور آشكار دعوت به افت و خيز مي‌كنند؛

در منطقه‌اي انسانها نترس، قوي دل وروح نيرومند و در ديگري ترسو، ناتوان، و ضعيف مي‌باشند.

پس أخبار و أحاديث به واقعيت نظارت دارد، حالا آن واقعيّت ها و حقيقت ها چه باشد واللَّه‌العالم بالسّرّوالخفيّات. خداوند داناي اسرار و رازهااست

۷ - آب برهوت‌

۷ - برهوت، منطقه سوزان و بيابان خشك و هواي گرمِ آتشبار در بيابان حضرموت دركشور عربي «يمن» واقع است، در روايات زياد، ذكري از اين منطقه به ميان آمده است، حتّي مي‌فرمايند كه: در عالمِ برزخ، ارواح كفّار و منافقين در آنجا معذّب مي‌شوند، همان طور كه أرواح مؤمنين، در وادي السّلام نجف اشرف در جوار و همسايگي امير مؤمنانعليه‌السلام متنعّم و در شادي و خوشي قرار مي‌گيرند.

۱ - عَن القدّاح عَن أبي عبداللّهعليه‌السلام عَن آبائهعليهما‌السلام قال: قال اميرالمؤمنينعليه‌السلام شرّماء علي وجه الأرض ماءبرهوت و هو الّذي بحضر موت يرده هامّ الكفّار بالّليل»«۱» قدّاح از امام صادقعليه‌السلام از پدران، بزرگوارشعليهم‌السلام روايت مي كند اميرمؤمنانعليه‌السلام فرمود: «بدترين آب روي زمين، آب برهوت است كه در حضرموت قراردارد، شبها ارواح كفّار به آن وارد مي‌شوند.

۲ - عَن السّكوني عَن أبي عبداللّهعليه‌السلام قال: قال رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله : «شّراليهود، يهود بيسان و شرّ النّصاري نصاري نجران و خير ماء علي وجه الأرض، ماء زمزم وشرّمأ علي وجه الأرض، ماء برهوت و هو وادٍ بحضرموت ترد عليه هامّ الكفارو صداهم«۲» .

سكوني از امام صادقعليه‌السلام روايت مي‌كند: كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: «بدترين يهودي ها يهود «بيسان» و بدترين نصاري نصاراي «نجران» است و بهترين آب روي زمين، زمزم و بدترين آن، آب برهوت وادي است در حضرموت كه أرواح و أبدان كفّار بر آن وارد مي‌شود.»

(بيسان: شهركي است در شام و نجران، محل معروفي است، درميان حجاز و شام و يمن)«۱»

در كتاب (از مباهله تا عاشوري) بطور مفصّل و خواندني از موقعيّت محلّ و اهل نجران و صنايع دستي آنان شرحي نوشته‌ام به آنجامراجعه شود.

(صدي: بدن آدمي رابعد از مرگ مي گويند «المنجد والقاموس و النّهاية»).

(هامّ وهامّة الرأس، فرقِ سرِ هر چيز، رئيس، گروه، جماعت، مردم «المنجد و القاموس و النّهايه») (در نهاية اللّغة مي‌گويد: الهامّه: الرّأس و اسم طائر و هو المراد في الحديث و ذلك انّهم يتشأموّن بهاو هي طير اللّيل و قيل: هي البومة«۲» هامه بمعناي سر و سرپرنده‌اي را گويند كه با او فال بد مي زنند و شايد همان شب پره يا فاخته يا بوم باش

۸ - آب گوگردي و تلخ‌

۸ - آب گوگردي و تلخ روايات مذمت كننده اين آبها در بخش ۶ فصل ۲۵، مشروحاً گذشت.

چشمه هاي آب گرم در سراسرايران به ويژه دردامنه هاي كوه البرز وزاگرس پراكنده اند وبسياري ازآباديهابه علّت داشتن اين گونه چشمه ها، شهرت واهمّيّت يافته، آب گرم نام گرفته اند.

در هر منطقه آب گرمها با زبان محلي نامگذاري شده است. مثلا در اطراف اردبيل با زبان آذري شناخته ميشوند. مانند (گاميش گلي- ساري سو- قره سو- قوتور سويي- سردآبه- داغ آتان- بوشلي سويي و ...)

يا در جاهاي ديگر آذربايجان (زَي سو- شورسو) يا در محلّات (آب شفا- آب حكيم) و در ورتون اصفهان (آب كچلي- آب مفاصل) همچنين در سمنان (چشمه آب قولنج) و بالأخره آبگرمهاي دامنه دماوند و ساير مناطق كه شمارش آنها به طول مي‌انجامد.

به طور كلّي مردم در خواصّ اين آبها عقايد خاصّ دارند و از زمانهاي دور براي استشفاي امراض مختلف بسوي اين گونه آبهاي معدني رو مي‌آورند و چون با ايمان خالص آب تني مي‌كنند به نتيجه مطلوب مي‌رسند.

امّا واقعاً اين آبها براي شفاي بيماران مؤثّرند؟! يا تغيير فيزيكي زندگيِ يكنواخت، واستفاده از آب و هواي سالم خوردنيها و آشاميدنيهاي طبيعي، كمك هاي رواني و اعتقادات دروني است كه، امراض را ولو به طور موقّت از بدنها دور مي‌سازد؟ خدا ميداند.

به هر حال اين شهرتها و عقيده ها كار خود را كرده و به طرز زيبايي جا افتاده است. چنانچه مي‌بينيم در طول سال عامّه مردم، مخصوصاً شهرنشينان به انتظار فرا رسيدن تابستان و تعطيلي مدارس مي نشينند تا به مناطق ييلاقي و آبگرمها سفر كرده و بهبودي خود را بدست آورند. ما هم شفاي همه بيماران را با هر وسيله‌اي كه باشد، از خداوند قادر يكتا خواستاريم. آمين

بخش نهم - مراسم سنّتي آب‌

اشاره

۱ - آب پاشيدن روز نوروز.

۲ - آب پاشي هنگام ورود عروس.

۳ - آب پاشيدن روي قبر.

۴ - نهي از شستن ميّت با آب گرم

۱ - پاشيدن آب روز نوروز

۱ - پاشيدن آب روز نوروز از تاريخهاي ديرين واز قديم الايّام سنّت هاي مختلفي ميان مردم در رابطه باآب رايج است. و پيران و سالخوردگان به آنها زياد پاي بند هستند، براي خود به عنوان «يُمن» قبولانده‌اند مانند: ۱ - پاشيدن آب روز عيد نوروز ۲ - پاشيدن آب به دَمِ دَرْ موقع ورود عروس ۳ - پاشيدن آب روي قبرها ۴ - پاشيدن آب پشت سر مسافر و غيرآنها.

آيا اين سنّتها مبتني بر أصل است يا نه، به مطالب آينده توجّه فرماييد.

۱ - معلّي بن خنيس‌از امام صادقعليه‌السلام روايت مي‌كند كه آن حضرت فرمود: (روز «نيروز» (نوروز) روزيست كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در غدير خم به‌ولايت اميرمؤمنانعليه‌السلام بيعت گرفت و به ولايت او اقرار كردند، خوشا به حال كسي كه ثابت ماند و واي بر كسي كه بيعت را شكست.! و روزي است كه پيغمبر اميرمؤمنان را به وادي جنّ فرستاد و بر آنها عهدها و پيمانها بست؛

روزي است كه به اهل نهروان، غالب شد و ذوالثّديه را كشت و روزي است كه، درآن روزقائم مااهل بيت و ولات امرظهور مي‌كند؛ خداونداورابه دجّال غالب مي كند؛ واورا در دروازه كناسه كوفه به دار مي آويزد؛ روز نوروزي نمي آيد مگر اينكه ماامّيد فرج داريم؛ چون روز نوروز از روزهاي ماوشيعيان ما است.

پيغمبري از انبياء بني اسرائيل به اجساد هزاران نفر گذشت كه، از ترس وبا يا طاعون فرار كرده بودند؛ و خداوند به او وحي نمودكه به خوابگاهها و قبرهاي آنها آب بپاش، آن پيغمبر در روز نوروز به آنها آب پاشيد؛ و همه زنده شدند؛ كه تعداد آنها سي هزار نفر بودند و مدّتي هم زندگي كردند.

«فَصارصَبّ الماء في يوم النّيروز سنّةً ما ضية»

«پس پاشيدن آب در روز نوروز سنّت مقبول گرديد» و علّت آنرا نمي‌داند، مگر راسخون در علم، آن اوّلين روز سال فارسها است. معلّي مي گويد: حضرت، املاء فرمود: و من نوشتم«۱»

۲ - شيخ طوسيرضي‌الله‌عنه در كتاب مصباح المتهجّد از معلّي بن خنيس از مولانا امام صادقعليه‌السلام روايت مي‌كند كه آن حضرت فرمود:

«هر وقت روز نوروز فرا رسد غسل كن، و پاكيزه ترين لباسهايت را بپوش و با بهترين عطر، خود را خوشبوكن و آنروزرا روزه بگير وقتي كه نوافل نماز ظهر را خواندي چهار ركعت نماز بخوان در ركعت اول حمد و ده مرتبه «انّاأنزلنا» و در ركعت دوم، «حمد» و ده مرتبه «قل ياايّهاالكافرون» و در ركعت سوّم، «حمد» و ده مرتبه «قل هو اللّه» و در ركعت چهارم، «حمد» و ده مرتبه «معوّذتين» را بخوان و سجده كن! پس از فراغت، سجده شكر بجا بياور! خداوند گناه پنجاه سال تورا مي‌بخشد»«۲»

۳ - احمدبن فهد در كتاب المهذّب از معلّي نقل مي‌كند كه درصبح روز نوروز به خدمت امام صادقعليه‌السلام وارد شدم «فقال أتعرف هذاليوم» «آيا امروز را مي‌شناسي؟» عرض كردم: نه ولكن روزي است كه عجم آن را بزرگ شمرده ومبارك مي‌داند، فرمود: اين طور نيست، قسم به بيت عتيق كه در بطن مكه است. اين روز به خاطر كار قديم است، برايت روشن كنم، عرض كردم: دانستنم از شما بهتر است براي من از زندگي هميشگی، خداوند دشمنانتان را هلاك كند،

فرمود: اي مُعلّي! روز نيروز، روزيست كه خداوند در آن روز از بندگان پيمان گرفت كه او را عبادت كنند، به او و شريك قرار ندهند. پيامبران، حجّت‌ها، اولياء او را بپذيرند. و آن اوّلين روز خورشيداست؛

در آن روز بادهاي لواقح وزيد؛ و در آن روز سبزه‌هاي زمين خلق گرديد؛ و روزيست كه كشتي نوح بر جودي قرار گرفت؛ و روزيست كه خداوند قومي راكه از ترس مرگ فرار كرده و همگي مرده بودند، زنده كرد.

روزيست كه ابراهيمعليه‌السلام بت ها را شكست؛ و روزيست كه پيغمبر امير مؤمنانعليه‌السلام را بر دوش گرفت تا بتهاي قريش را از بالاي بيت الله الحرام انداخت، و خردكردوو«۱»

جريان عيد نوروز در جلد ۵۹ بحارالانوار از صفحه ۹۵ تا صفحه ۱۴۳ مشروحاًبيان شده است

۲ - آب پاشي هنگام ورود عروسي!

۲ - آب پاشي هنگام ورود عروسي! ۱ - «يا علّي! اذا دخلت العروس بيتك فاخلع خفّيهاحين تجلس و أغسل رجليها و صبّ الماء من باب دارك الي أقصي دارك»«۱» پيغمبر به اميرمؤمنانعليه‌السلام فرمود: «اي علي! هنگامي كه عروس داخل خانه‌ات شد كفشهايش را در بياور و پاهايش را بشوي، و آن آب را از دَمِ دَرِ خانه‌ات تا دورتر بريز؛ اگر اين كار را انجام دهي، خدا هفتاد هزار رنگ فقر را، از خانه ات بيرون مي‌كند؛ هفتاد هزار رنگ از بركت به خانه‌ات داخل مي‌شود؛ و هفتاد رحمت بر تو نازل مي‌كند؛ كه بر سر عروس پر مي‌زند، تا به هر گوشه خانه ات، از آن بركت برسد مادامي كه عروس در آن خانه است، از مرضهاي جنون و جذام و برص در امان مي‌ماند.

و در هفته اوّل عروس را از خوردن البان«۲» و سركه و گشنيز و سيب ترش ممنوع كن، اميرمؤمنانعليه‌السلام عرض كرد: يا رسول اللّه چرا از اين چهار مورد مانع شوم؟

فرمود: اين چهار چيز، رَحِم (زن) را از زايمان عقيم، وازكار مي اندازد؛ حصيري در يك گوشه خانه بهتر از زن نازا است

عرض كرد يا رسول اللَّه چرا از سركه مانع شوم؟ فرمود: اگرزن موقع حيض سركه بخورد أبداً پاك نمي‌شود؛ و گشنيز حيض را به هيجان در مي‌آورد؛ و زايمان زن سخت مي‌شود. و سيب ترش قطع حيض مي‌كند و براي زن درد آور است

۳ - آب پاشيدن بر روي قبر

۳ - آب پاشيدن بر روي قبر ۱ - عَن علّيعليه‌السلام : «انّ الرّش علي القبوركان علي عهدالنبيصلى‌الله‌عليه‌وآله »«۱»

عليعليه‌السلام فرمود: «آب پاشيدن به قبرها در زمان پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود»

۲ - سُئل عن أبي عبداللَّهعليه‌السلام : عَن رشّ الماء علي القبر قال: «يتجا في عنه العذاب مادام‌النَّدي في التّراب»«۲»

از امام صادقعليه‌السلام : از آب پاشي بر قبر سؤال كردند فرمود: «مادامي كه رطوبت درآن خاك است، عذاب از او برداشته مي‌شود.»

۳ - عَن أبي عبداللّهعليه‌السلام قال: «السّنّة في رشّ الماء علي القبر أن تستقبل القبلة و تبدء من عند الرأس الي عند الرّجل ثمّ تدور علي القبر من الجانب الآخر ثمّ يرشّ علي وسط القبر فكذالك السّنّة»«۳»

روايت از امام صادقعليه‌السلام است فرمود: سنّت در كيفيت آب پاشي به قبر بدين ترتيب است كه، رو به قبله ايستاده از طرف سر به طرف پا بپاشند سپس تاآن طرف به دور قبر چرخيده و آخرِ آب را به وسط قبر بريزند.» ۴ - عَن محمدبن الوليد انّ صاحب المقبره سأله عَن قبر يونس بن يعقوب و قال: من صاحب هذالقبر؛ فانّ ابا الحسن، عليّ الرّضاعليه‌السلام اوصاني و أمرني ان أرشّ قبره أربعين شهراً أو أربعين يوماً في كل يوم مرةً«۴»

محمد بن وليد مي‌گويد: صاحب مقبره از او از قبر يونس بن يعقوب پرسيد و گفت: صاحب اين قبر كيست؟ كه ابالحسن عليّ بن موسي الرضاعليه‌السلام مرا وصيّت و امر كرده است، چهل ماه يا چهل روز هر روز يك مرتبه به اين قبر آب بپاشم.

۴ - نهي از شستن ميّت با آب گرم‌

۴ - نهي از شستن ميّت با آب گرم ۱ - عَن زرارة قال: قال أبي جعفرعليه‌السلام : «لا يُسَخَّنُ الماء للميّت»«۱» از امام باقرعليه‌السلام روايت كرده است كه فرمود: «براي ميت آب، گرم نشود.» يعني ميّت را باآب گرم نشويند

۲ - عَن أبي عبداللّهعليه‌السلام قال: «لا يسخّن للميّت الماء لاتعجل له النارّ و لا يحنّط بمسك»«۲»

امام صادقعليه‌السلام فرمود: «براي ميت آب، گرم نشود، آتش رابراي او عجله نكنيد با مشك هم حنوط نشود.»

۳ - عَن أبي جعفرعليه‌السلام و أبي عبداللّهعليه‌السلام قال: «لا يقرب الميّت ماءاً حميماً»«۳» امامين صادقينعليه‌السلام فرمودند: «آبگرم براي ميّت، نزديك نكنند.