تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

گناه گریزی

نویسنده: سیدحسین اسحاقی

پیش گفتار

دو باغ را در نظر بگیرید که از نظر آب و خاک و هوا و حرارت و درختان و بوته ها یکسانند، با این حال، باغبان یکی از آنها، به آفت ها و آسیب ها و نابودی آنها توجه داشته است. در نتیجه، آن باغ از طراوت و شادابی و میوه ها و گل ها و شکوفه ها بهره مند است. در مقابل، باغبان دیگر، به آفت ها و آسیب ها بی توجهی کرده یا از آن بی خبر بوده و در نتیجه، باغی پژمرده و بی میوه به او رسیده است. آدمی نیز همچون باغبانی است که اگر به آفت های روحی و جسمی باغ وجود خود توجه نکند، عنصری وازده و بی حاصل خواهد شد. در مقابل با مراقبت از خود، فردی شایسته و وارسته می شود.

آفت ها و آسیب های وجود انسانی، همان عیب ها و گناهانی است که آموزه های دینی، بشر را از آلودگی به آنها برحذر داشته و از آن به ذنب، معصیت، اثم، سیّئه، سوء، جرم، حرام، خطیئه، فسق، فساد، فجور، منکر، فاحشه، خَبْط، شر، وزر، خبث و مانند آن یاد کرده است.

خداوند در کریمه قرآنی، همگان را از نزدیک شدن به گناه بازداشته و فرموده است:

( وَ لاتَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ .) (انعام: ۱۵۱)

به کارهای زشت، خواه آشکار و خواه پنهان، نزدیک نشوید.

باید دانست که نیت پاک، کانون و سرچشمه ای زلال برای انجام کارهای نیک و نیت ناپاک، زمینه ساز و انگیزه بخش ارتکاب به گناه است؛ چه اینکه

اگر آب از سرچشمه گل آلود باشد، ناصافی پدید می آید. بنابراین برای پاک ماندن، باید سرچشمه را زلال نگه داریم و نیت ها را الهی کنیم. رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرماید:

نِیَّهُ الْمُؤمنِ خَیرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِیَّهُ الکافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ و کُلُّ عاملٍ یَعْمَلُ علی نِیَّتِهِ.(۱)

نیت مؤمن، بهتر از عمل اوست و نیت کافر، بدتر از عملش است و هرکس بر اساس نیتش عمل می کند.

نیت پاک مؤمن، کانونی برای انجام بهترین کارهای نیک است و نیت ناپاک کافر، زمینه تبه کاری وی را فراهم می سازد. از سوی دیگر، کسی که می خواهد به گناه آلوده نشود، باید زمینه های گناه را از بین ببرد و قابلیت تهذیب نفس را در خویش فراهم آورد. در این راستا، باید به زمینه های فرهنگی، تربیتی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و سیاسی توجه جدی داشته باشد.

یکی از مسائل بسیار مهم در راستای گناه شناسی، شناخت مرزهای گناه است. به عبارت روشن تر، مرز میان برخی صفات نیک اخلاقی با صفات بد اخلاقی که منشأ گناه است، بسیار باریک است و بسیار دیده شده که افرادی در عقیده یا عمل یا هر دو، بر اثر نشناختن دقیق مرزهای گناه و ثواب، آن مرزها را نادیده گرفته و دچار گناه شده اند.

به یقین، همان گونه که ترمز در اتومبیل برای سقوط نکردن در پرت گاه ها و جلوگیری حوادث، لازم است، اهرم هایی چون ایمان به خدا، اعتقاد به حضور او در همه جا، خودشناسی، ایمان به معاد، باور مرگ، خداترسی و

____

۱- [۱] اصول کافی، ج ۲، ص ۸۴.

ترس از پی آمدهای گناه، تفکر و انجام اعمال عبادی نیز برای کنترل انسان و حفظ و بازداشتن او از گناه ضروری است.

ایمان به خدا و یاد او در همه حال و اعتقاد به اینکه همه ما در محضر خدا هستیم، از اساسی ترین اهرم های بازدارنده از گناه است. قدرت ایمان به خدا و یاد او، در ریشه کنی گناه، از همه قدرت ها نیرومندتر است. بدون ایمان و تکیه گاه معنوی، سازمان های پلیسی و عوامل بازدارنده بیرونی نیز هرگز نمی توانند آن گونه که باید و شاید، جلو گناهان را بگیرند، ولی ایمان درونی می تواند نقش اثرگذاری در بازداری آدمی از گناهان آشکار و پنهان ایفا کند. بر همین اساس، خداوند در قرآن مجید می فرماید:( أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللّهَ یَری ) ؛ آیا انسان نمی داند که خداوند همه اعمالش را می بیند!» (علق: ۱۴) بی شک، غفلت و سرمستی، زمینه ساز گناه و یاد خدا، غفلت زداست.

اندیشه درست در کنار ایمان ناب، به طور مستقیم یا غیرمستقیم، عامل بازدارنده از انحراف ها و گناهان است؛ زیرا همچون آینه ای صاف، زیبایی ها و زشتی ها را نشان می دهد. حضرت علیعليه‌السلام می فرماید:

مازَلَّ مَنْ اَحْسَنَ الْفِکْرَ.(۱)

کسی که نیکو بیندیشد، دست خوش لغزش نمی شود.

اگر آدمی شخصیت و کرامت خویش را به درستی بشناسد، به راحتی تن به آلودگی نمی دهد. مگر نه اینکه خداوند انسان ها را گرامی داشته است؛( لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ .) (اسراء: ۷۰) پس مؤمن باید از گناه حذر کند و به فرموده رسول گرامی:

_______

۱- [۱] میزان الحکمه، ج ۷، ص ۵۳۸.

مؤمن گناهش را آنچنان می نگرد که گویی او در زیر سنگ بزرگی قرار گرفته و ترس آن دارد که آن سنگ بر سر او فرود آید، ولی کافر گناه خود را چون پشه ای می نگرد که از کنار بینی اش عبور کند.(۱)

مؤمن از هیچ چیز جز گناه خود نمی ترسد، چنان که امیر مؤمنان علیعليه‌السلام فرموده است: «لاتَخَفْ اِلّا ذنْبَکَ.»(۲) کردار انسان، خواه نیک، خواه بد، نتایجی در دنیا و آخرت دارد و اعمال او چون بذری است که در جهان کاشته می شود. اگر بذر گلی بود، نتیجه اش گل است و اگر خار بود، نتیجه ای جز خار ندارد.

به قول مولوی:

در حقیقت، هر عملی دارای عکس العمل و هر کنشی، همراه واکنش است. در قرآن مجید آمده است:( فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ ) و آنها را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.» (اعراف: ۹۶) در آیه ۲۵ سوره نوح نیز آمده است:( مِمّا خَطیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا ) و آنها به خاطر گناهانشان غرق شدند.»

امام باقرعليه‌السلام نیز می فرماید:

وَ ما مِنْ نِکْبَهٍ تُصیبُ الْعَبْدَ اِلّا بِذَنْبٍ.(۳)

هیچ رنج و سختی به بنده نرسد مگر به خاطر گناه.

__________

۱- [۱] بحارالانوار، ح ۷۷، ص ۷۷.

۲- [۲] میزان الحکمه، ج ۳، ص ۱۸۲.

۳- [۳] اصول کافی، ج ۲، ص ۲۶۹.

همچنین گناهان مختلف، دارای آثار گوناگونی دارند. از جمله قساوت قلب، سلب نعمت، اجابت نشدن دعا، قطع روزی، محرومیت از شیرینی عبادت، نزول بلاهای ناگهانی، فقر، بیماری و مانند آن.

امام صادقعليه‌السلام می فرماید، پدرم همواره می فرمود:

اِنَّ اللّهَ قَضی قَضاءً حَتْما اَلّا یُنْعِمَ عَلَی الْعَبْدِ بِنِعمَهٍ فَیَسْلُبَها اِیّاهُ حَتّی یُحْدِثَ الْعَبْدُ ذنْبا یَسْتَحِقُّ بذلِکَ النِّقْمَهَ.(۱)

و خداوند حکم قطعی فرموده که نعمتی را که به بنده اش داده است، از او نگیرد مگر زمانی که بنده گناهی انجام دهد که به خاطر آن سزاوار کیفر شود.

امام باقرعليه‌السلام در سخنی دیگر می فرماید:

اِنَّ الرَّجُلَ لَیُذْنِبُ فَیُدْرَءُ عَنْهُ الرِّزْقُ.(۲)

انسان گناه را می کند و در نتیجه، روزی از او دور می شود.

این نوشتار که در باب گناه گریزی نگاشته شده برای تبیین گناه و آشنایی با پی آمدهای آن، به بررسی کلیات و مسائل اساسی آن پرداخته است. آن گاه در فصلی دیگر، زمینه های گناه را می کاود. سپس با بررسی آسیب ها و آثار گناهان، از عوامل مصونیت بخش گناه نیز در فرازی دیگر سخن گفته و در پایان، حکایت های پندآموز را پایانه کار پژوهش ساخته است. امید که از این نوشتار، ره توشه ای نصیب بهره برداران نگارنده باشد.

______

۱- [۱] همان، ص ۲۷۳.

۲- [۲] همان، ص ۲۷۱.

فصل اول: کلیات و مفهوم شناسی

۱ - مفهوم و اصطلاح گناه

گناه با عنوان هایی مانند «اثم»، «جرم» و «معصیت» شناخته می شود. همچنین می توان گناه را ارتکاب کاری حرام و ناپسند یا ترک عملی واجب دانست که به انجام آن دستور داده شده است. تعریف گناه از نظر حقوقی عبارت است از: «خروج از قوانین و مقررات وضع شده به منظور حفظ مصلحت امت و پاسداری از نظم عمومی و تضمین بقای آن».(۱)

به عبارت دیگر، می توان گفت گناه، هرگونه عملی است که فرد با ارتکاب آن از حدود الهی تجاوز می کند. در قرآن مجید از گناه با واژه های ذنب، معصیت، اثم، سیئه، جرم، حرام، خطیئه، فسق، فساد، فجور، منکر، فاحشه، شر، لمم و وزر سخن به میان آمده است.

۲ - مفهوم گناه در آموزه های دینی

گناه؛ یعنی نافرمانی و سرپیچی از قانون؛ چه این قانون، طبیعی و اجتماعی باشد، چه الهی و دینی. در محدوده قوانین طبیعی و اجتماعی، گناه، به تجاوز از امور مادی گفته می شود و در محدوده دین، تمام آنچه با قوانین طبیعی و

_______

۱- [۱] عباس طاهر، گناه از نگاه قرآن، ص ۱۷.

اجتماعی مخالف باشد یا با فضیلت های اخلاقی، شرافت انسانی، عفت عمومی و سعادت اجتماعی منافات داشته باشد، گناه به شمار می آید و در برخی موارد، متخلف مجازات خواهد شد. بنابراین، دین با دید گسترده تری به مسئله گناه می نگرد و افزون بر توجه به سلامت جسمی و اجتماعی، به سلامت روح و آرامش فکر و جان نیز اهمیت می دهد. امروزه در بیشتر کشورها برای گناهانی چون دروغ، غیبت، تهمت، افترا، خشم، حسد، ربا، حرص، تکبر، کینه و مانند آن، قانونی وضع نشده است و از نظر قانون گذاران جهان، این کارها جرم و بزه کاری به شمار نمی رود، در حالی که در قاموس قرآن و روایت های اسلامی، این کارها از بزرگ ترین گناهان شمرده می شود. امام باقرعليه‌السلام در حدیثی می فرماید:

اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ لِلْشَرِّ اَقْفالاً وَ جَعَلَ مَفاتِیحَ تِلْکَ الاَْقْفالِ الشَّرابَ وَ الْکِذْبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرابِ.(۱)

خداوند برای شر و بدی ها قفل هایی قرار داده است و کلید این قفل ها، شراب است، ولی دروغ از شراب بدتر است.

امام حسن عسکریعليه‌السلام نیز در روایتی می فرماید: «حُطَّتِ الْخَبائِثُ فی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتاحُهُ الْکِذْبُ؛ تمام گناهان در خانه ای جمع شده و کلید آن خانه، دروغ است».(۲)

روایت های فراوانی نیز درباره دیگر گناهان وارد شده است. برای نمونه، امام صادقعليه‌السلام درباره حسد و حرص و تکبر فرمود:

اُصُولُ الْکُفْرِ ثَلاثَهٌ: اَلْحِرصُ وَ الاِْسْتِکْبارُ وَ الْحَسَدُ، فَاَمَّا الْحِرْصُ: فَاِنَّ آدَمَعليه‌السلام حینَ نُهِیَ عَنِ الشَّجَرَهِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلی اَنْ اَکَلَ مِنْها وَ اَمَّا الاِْسْتِکْبارُ: فَاِبْلِیسُ حَیْثُ اُمِرَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ فَأَبی وَ اَمَّا الْحَسَدُ فَاِبْنا آدَمَ حَیْثُ قَتَلَ اَحَدُهُما صاحِبَهُ.(۱)

_________

۱- [۱] نراقی، جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۲۳؛ کافی، ج ۲، ص ۳۳۸.

۲- [۲] مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۱۰۰.

ریشه های کفر سه چیز است: حرص، تکبر و حسد. وقتی آدم از خوردن درخت بهشتی ممنوع شد، حرص بود که وی را به خوردن آن وادار کرد. هنگامی که شیطان به سجده کردن بر آدم مأمور شد، تکبر، او را از سجده بر آدم بازداشت و حسد اما در [وجود ]پسران آدم بود که یکی از آنها را برانگیخت تا دیگری را بکشد.

آن حضرت در کلام دیگری درباره خشم می فرماید: «اَلْغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ؛ غضب و خشم، کلید هر شری است».(۲)

۳ - آثار نیت بر اعمال

بر اساس آموزه های دینی، آدمی علاوه بر اجتناب از گناه، باید از اندیشیدن گناه نیز دوری کند. امام علیعليه‌السلام در این باره می فرماید: «فِکْرُکَ فِی الْمَعْصِیَهِ یَدْعُوکَ اِلَی الْعَمَلِ بِها؛ اندیشه تو درباره گناه، تو را به افتادن در آن می کشاند.»(۳) همچنان که در کلام دیگری می فرماید: «فِکْرُکَ فِی الطّاعَهِ یَدْعُوکَ اِلَی الْعَمَلِ بِهَا؛ فکر تو در فرمان برداری خدا، تو را به عمل کردن بدان فرا می خواند.»(۴) خداوند نیز در قرآن کریم، سکونت در خانه سعادت آخرت را به کسانی وعده داده است که در دل، اندیشه سرکشی و آهنگ فساد نداشته باشند:

( تِلْکَ الدّارُ اْلآخِرَهُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لایُریدُونَ عُلُوًّا فِی اْلأَرْضِ وَ لافَسادًا وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ .) (قصص: ۸۳)

_____

۱- [۱] اصول کافی، ج ۳، ص ۳۹۶ مترجم.

۲- [۲] همان، ص ۴۱۲.

۳- [۳] غرر الحکم و درر الکلم، ترجمه: رسول محلاتی، ج ۲، ص ۲۹۶.

۴- [۴] همان.

آن سرای بازپسین است. آن را برای کسانی قرار دادیم که در زمین، اراده سرکشی و فساد نکنند و فرجام نیک، از آنِ پرهیزکاران است.

رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز در روایتی فرمود:

نِیَّهُ الْمَرْءِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِیَّهُ الْفاجِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ کُلُّ عامِلٍ یَعْمَلُ بِنِیَّتِهِ.(۱)

نیّت انسان، بهتر از عمل اوست و نیت شخص بدکار، بدتر از کار اوست و هر انسانی بر اساس نیت خود کار می کند [و پاداش می بیند].

امام صادقعليه‌السلام در تفسیر این روایت نبوی می فرماید:

اِنَّما خُلِّدَ اَهْلُ النّارِ فِی النّارِ لاَِنَّ نِیّاتِهِمْ کانَتْ فِی الدُّنْیا اَنْ لَوْ خُلِّدُوا فِیها اَنْ یَعْصُوا اللّهَ اَبَداً وَ اِنَّما خُلِّدَ اَهْلُ الْجَنَّهِ لاَِنَّ نِیّاتِهِمْ کانَتْ فِی الدُّنْیا اَنْ لَوْ بَقَوْا فِیها اَنْ یُطِیعُوا اللّهَ اَبَداً فَبِالنِّیّاتِ خُلِّدَ هؤُلاءِ وَ هؤلاءِ [ثُمَّ تَلا «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ» قالَ: عَلی نِیَّتِهِ].(۲)

اینکه دوزخیان برای همیشه در دوزخ باقی خواهند ماند، به این دلیل است که نیت های آنان در دنیا این بود که اگر در دنیا، جاوید باشند، از خدا نافرمانی بکنند و بهشتیان نیز که در بهشت جاودانند، از آن روست که نیت هایشان در دنیا این بود که اگر همیشه زنده باشند، از خدا اطاعت کنند و هر دو دسته، به دلیل نیت هایشان در دوزخ و بهشت جاودانند. [سپس آیه( قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ ) را تلاوت کرد و فرمود]:( عَلی شاکِلَتِهِ ) یعنی] بر اساس نیتش.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درباره دو مسلمان که در درگیری شخصی، به روی یکدیگر شمشیر بکشند و یکی کشته شود، فرمود: «هر دو نفر به دوزخ می روند.» یکی از حاضران عرض کرد: یا رسول الله! روشن است چرا قاتل به دوزخ می رود، ولی چرا مقتول به دوزخ می رود؟ حضرت فرمود: «بدان سبب

_____

۱- [۱] برقی، محاسن، ص ۲۶۲.

۲- [۲] همان.

که او نیز [قصد کشتن رفیقش را کرده بود و] اراده کشتن وی را کرده بود».(۱)

در روایتی دیگر از عاصم بن قتاده آمده است:

در قبیله ما [در شهر مدینه] مردی به نام قزمان بود که نسبش به طور کامل روشن نبود و هرگاه از وی یاد می شد، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمود: «او اهل دوزخ است.» چون جنگ احد پیش آمد، قزمان در دفاع از لشکر اسلام، شهامت عجیبی از خود نشان داد و به تنهایی تعدادی (هفت یا هشت تن) از مشرکان را به قتل رساند و سرانجام به شدت زخمی شد و همراهانش وی را به خانه های بنی ظفر بردند. مسلمانان به دیدارش رفتند و به وی گفتند: ای قزمان! به خدا امروز در راه خدا کوشش و فداکاری بسیاری کردی و او را به بهشت مژده دادند. قزمان گفت: به چه چیز مرا بشارت می دهید؟ به خدا سوگند، فداکاری من تنها برای دفاع از شرف فامیل و قبیله ام بود و اگر بدان دلیل نبود، هیچ گاه در جنگ شرکت نمی کردم. سرانجام قزمان که زخم هایش او را بسیار آزار می داد، تیری از تیردان خود بیرون آورد و رگش را برید و به زندگی اش پایان داد.(۲)

حضرت علیعليه‌السلام در حدیثی بسیار زیبا می فرماید:

اَلرّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ وَ عَلی کُلِّ داخِلٍ فِی باطِلٍ اِثْمانِ: اِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ اِثْمُ الرِّضا بِهِ.(۳)

کسی که از کار گروهی خشنود باشد، همانند کسی است که به آن کار دست زده و با آنان بوده است و کسی که دست به کار نادرستی زند، دو گناه مرتکب شده است؛ گناه انجام دادن آن کار و گناه خشنودی به آن کار.

در زیارت وارث نیز می خوانیم:

فَلَعَنَ اللّهُ اُمَّهً قَتَلَتْکَ وَ لَعَنَ اللّهُ اُمَّهً ظَلَمَتْکَ وَ لَعَنَ اللّهُ اُمَّهً سَمِعَتْ بِذلِکَ فَرَضِیَتْ بِهِ.

___

۱- [۱] جامع السعادات، ج ۳، ص ۱۶۳.

۲- [۲] سیره ابن هشام، ج ۲، ص ۱۱۲.

۳- [۳] نهج البلاغه، ص ۱۱۵۴.

لعنت خدا بر مردمی که تو را کشتند و لعنت خدا بر مردمی که به تو ستم کردند و لعنت خدا بر مردمی که ستم بر تو را [دیدند و ]شنیدند و بدان راضی بودند.

۴ - گناه و دین گریزی

گناه و عمل ناصالح، پی آمد دین گریزی است. فردی که به خدا و فرمان های او ایمان دارد، هیچ گاه گناه نمی کند و خود را به زشتی نمی آلاید. در مقابل، دین گریزی و اعتماد نداشتن به آموزه های دین، سبب روی آوردن فرد به گناه می شود. امروزه تمام مفاسدی که گریبان گیر بیشتر جوامع و خانواده ها شده، بر اثر ضعف مبانی دینی و پای بند نبودن به اصول مذهبی است؛ زیرا به هر اندازه مبانی مذهبی در میان افراد سست شود، به همان نسبت، کمالات و فضایل انسانی نیز از بین می رود و زندگی انسانی به زندگی حیوانی یا پست تر از آن تنزل می یابد. سعدی با اشاره به این نکته می سراید:

دین گریزان چنان لجام گسیخته و بی بند و بار و نافرمانند که جز شهوت و هوا و هوس، از هیچ برنامه و قانونی پیروی نمی کنند. خداوند در قرآن کریم، افرادی را که ایمان و عمل صالح ندارند و یکدیگر را به حق و درستی سفارش نمی کنند، در خسران و زیان دانسته و فرموده است:

( وَ الْعَصْرِ إِنَّ اْلإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ .) (عصر: ۱_۳)

سوگند به عصر که انسان، در زیان کاری است مگر کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و یکدیگر را به حق و صبر سفارش کردند.

بی شک، هیچ قدرتی مانند ایمان و عمل به آموزه های دینی نمی تواند انسان را از انحراف و لغزش نگاه دارد و از وی در برابر گناه و سیه روزی محافظت کند. امام صادقعليه‌السلام در این باره فرمود: «اَلْمؤمِنُ لا یَغلِبُهُ فَرجُهُ وَ لا یَفْضَحُهُ بَطنُهُ؛ مؤمن، مغلوب شهوت جنسی نمی شود و شکمش او را رسوا نمی سازد.»(۱) امام محمد باقرعليه‌السلام نیز در حدیثی درباره نشانه های مؤمن فرمود:

اِنَّما الْمُؤمِنُ الَّذِی اِذا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضاهُ فِی اِثْمٍ وَ لا باطِلٍ وَ اِذا سَخِطَ لَمْ یُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ وَ الَّذِی إِذا قَدَرَ لَمْ تُخْرِجْهُ قُدْرَتُهُ اِلی التَّعَدِّی اِلی ما لَیْسَ بِحَقِّ.(۲)

مؤمن، کسی است که چون شادمان شود، این شادمانی، وی را به گناه و کار باطل وارد نکند و چون به خشم آید، غضب، او را از گفتار حق بیرون نبرد و چون قدرتی به دست آورد، قدرت و توانایی، او را به ستم و تجاوز به حقوق دیگران نکشاند.

در حقیقت، بزرگ ترین نیرویی که انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و

________

۱- [۱] بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۳۱۰.

۲- [۲] اصول کافی، ج ۳، ص ۳۳۰.

دیگر جنایت ها باز می دارد، ایمان به خدا و عقاید دینی و مذهبی است و اگر این سد محکم شکسته شود و ایمان از وجود انسان رخت بربندد، دیگر هیچ نیرویی نمی تواند غرایز و احساسات تند حیوانی اش را کنترل کند. امام صادقعليه‌السلام در حدیثی می فرماید:

اِحْذَرُوا اَهْوائَکُمْ کَما تَحْذَرُونَ اَعْدائَکُم فَلَیْسَ شَیْ ءٌ اَعْدی لِلرِّجالِ مِن اِتِّباِع اَهْوائِهِمْ وَ حَصائِدِ اَلْسِنَتِهِمْ.(۱)

بترسید از هوای نفس خود، همان گونه که از دشمنان خود می ترسید. همانا چیزی برای مردم، دشمن تر از پیروی از هواهای [نفسشان ]و چیده های زبان هایشان نیست.

۵ - محدوده پاداش و کیفر

.گفتنی است کیفر سرپیچی از قوانین طبیعی و اجتماعی، به همین دنیا و همین جامعه محدود می شود، ولی مخالفت با قوانین الهی، هم در دنیا و هم در آخرت کیفر دارد؛ یعنی هم موجب سیه روزی در دنیا و هم مایه عذاب و شکنجه اخروی می شود. دین اسلام از یک سو تمام سختی ها و گرفتاری های دنیایی را ناشی از گناه می داند و از دیگر سو، گناه کار را از عذاب های طولانی و سخت آخرت بیم می دهد. خداوند در آیه ای از قرآن در این باره می فرماید:

( فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ .) (نور: ۶۳)

آنان که با فرمان خدا مخالفت می کنند، باید بترسند که به بلایی گرفتار شوند یا عذاب دردناکی به ایشان رسد.

در آیه ای دیگر درباره فرجام مفسدان چنین می فرماید:( لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیا وَ لَهُمْ فِی اْلآخِرَهِ عَذابٌ عَظیمٌ ) آنان را در دنیا، خواری و در آخرت، عذاب بزرگی است».

_________

۱- [۱] همان، ج ۲، ص ۳۳۵.

در روایات امامان معصومعليه‌السلام نیز به این امر اشاره شده است، چنان که امام علیعليه‌السلام می فرماید: «ثَمَرَهُ الْکِذْبِ اَلْمَهانَهُ فِی الدُّنْیا وَ الْعَذابُ فِی الْآخِرَهِ؛ ثمره دروغ، خواری در دنیا و عذاب آخرت است.»(۱) رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز در روایتی فرمود:

یا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ اِیّاکُمْ وَ الزِّنا فَاِنَّ فِیهِ سِتَّ خِصالٍ: ثَلاثٌ فِی الدُّنْیا وَ ثَلاثٌ فِی الْآخِرَهِ فَاَمَّا الَّتِی فِی الدُّنْیا: فَاِنَّهُ یَذْهَبُ بِالْبَهاءِ وَ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ یَنْقُصُ الْعُمْرَ وَ اَمَّا الَّتِی فِی الْآخِرَهِ: فَاِنَّهُ یُوجِبُ سَخَطَ الرَّبِّ وَ سُوءَ الْحِسابِ وَ الْخُلُودَ فِی النّارِ.(۲)

ای گروه مسلمانان! از زنا بپرهیزید که در آن شش پی آمد بد است؛ سه [پی آمد] در دنیا و سه [پی آمد] در آخرت. سه [پی آمد ]دنیایی این است که زیبایی را می برد و پریشانی و تنگ دستی می آورد و عمر را کوتاه می کند و آن سه [پی آمد] اخروی این است که موجب خشم خدا و بدی حساب و جاویدان ماندن در آتش دوزخ می شود.

۶ - گناه؛ نوعی بیماری

گناه، نوعی بیماری است. خداوند در قرآن کریم، مکر و نیرنگ را بیماری نامیده است و درباره منافقانی که با خدا و مؤمنان نیرنگ می کنند، می فرماید:( فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضًا ) ؛ در دل این منافقان فریب کار، بیماری است. خدا بر بیماری شان بیفزاید.» (بقره: ۱۰) در آیه ای دیگر نیز بی عفتی را بیماری خوانده و خطاب به زنان فرموده است:( فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ؛ وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاّ غُرُورًا .) (احزاب: ۱۲)

_________

۱- [۱] غرر الحکم و درر الکلم، ص ۳۶۱.

۲- [۲] شیخ صدوق، خصال، ج ۱، ص ۳۲۰.

درگفتار، نرمی نکنید تا آن که مرضی در دل دارد، طمع نکند.» (احزاب: ۳۲) همچنین نفاق و دورویی را بیماری می داند و می فرماید:

منافقان و کسانی که در دل بیماری دارند، می گویند خدا و رسولش جز فریب، به ما وعده ای ندادند.

روایت ها نیز به گونه ای دیگر به این امر اشاره دارند. امام علیعليه‌السلام در این باره می فرماید: «لا وَجَعَ اَوْجَعُ لِلْقُلُوبِ مِنَ الذَّنْبِ؛ هیچ دردی برای دل ها، بدتر از گناه نیست».(۱) آن حضرت در روایتی دیگر فرمود:

اَلذُّنُوبُ الدّاءُ وَ الدَّواءُ الاِْسْتِغْفارُ وَ الشِّفاءُ اَنْ لاتَعُودَ.(۲)

گناهان، دردند و داروی آن، استغفار است و درمان این بیماری آن است که دیگر به گناه بازنگردی.

امیر مؤمنان علیعليه‌السلام در سخنی، شهوت ها را بیماری های کشنده می داند و می فرماید:

اَلشَّهَواتُ اَعْلالٌ قاتِلاتٌ وَ اَفْضَلُ دَوائِها اِقْتِناءُ الصَّبْرِ عَنْها.(۳)

شهوت ها، بیماری های کشنده ای است و بهترین داروی آن، صبر پیشه کردن در برابر آنهاست.

اسلام، درمان فرد گناه کار را روی آوردن به درگاه الهی می داند و به گناه کاران دستور می دهد با امید به آمرزش و بخشش الهی به توبه روی آورند

_______

۱- [۱] بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۳۴۲.

۲- [۲] غرر الحکم و درر الکلم، ص ۷۹.

۳- [۳] همان، ص ۷۲.

و با تقویت نیروی اراده، عزم خود را بر دوری از گناهان جزم کنند. حضرت علیعليه‌السلام به فرزندش می فرماید:

وَارْجُ اللّهَ رَجاءً اَنَّکَ لَوْ اَتَیْتَهُ بِسَیِّئاتِ اَهْلِ الاَْرْضِ غَفَرَها لَکَ.(۱)

به خداوند چنان امیدوار باش که اگر با گناهان اهل زمین در پیشگاهش حاضر شوی، تو را ببخشد.

این سفارش امام علیعليه‌السلام به فرزند بزرگوارش با این رهنمود قرآن مجید هماهنگ است که در آغاز امر می کوشد روحیه ناامیدی را در وجود بندگان از بین ببرد، چنان که در آیه ای از قرآن آمده است:

( قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعا .) (زمر: ۵۳)

بگو ای بندگان من که در حق خویشتن تندروی کردید، از رحمت خدا نومید نشوید که خدا همه گناهان را می بخشد.

۷ - تقسیم بندی گناهان

اشاره

از برخی آیات قرآن(۲) و همچنین برخی روایت های امامان معصومعليهم‌السلام ، استفاده می شود که گناهان به بزرگ و کوچک تقسیم می شوند.(۳) برای نمونه، در آیه ای از قرآن آمده است:( وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ اْلإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ ) [مواهب آخرت، جاودانه است برای ]آنان که از گناهان بزرگ و کارهای زشت پرهیز می کنند.» (شورا: ۳۷) از

______

۱- [۱] مجموعه ورام، ج ۱، ص ۵۰.

۲- [۲] نک: نساء: ۳۱؛ کهف: ۴۹؛ نجم: ۳۲؛ نساء: ۴۸؛ شورا: ۳۷.

۳- [۳] وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۲۷۶؛ اصول کافی، ج ۲، ص ۲۸۵.