شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

۲ - دروغ

(۳)

دروغ گفتن، امری بسیار ناپسند است. در بسیاری از آیات قرآن، از دروغ به عنوان یکی از گناهان بزرگ یاد شده است و خداوند، دروغ گو را لعنت می کند و برای اهل دروغ، عذاب های سختی در نظر می گیرد. همچنین در آیه ای از قرآن، از نصارای نجران که برای بحث و مباهله با پیامبر اسلام به

____

۱- [۱] بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۹۵.

۲- [۲] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۰۵.

۳- [۳] توبه آغوش رحمت، صص ۲۶۶ _ ۳۰۰، با تلخیص.

مدینه آمده بودند، به عنوان قومی دروغ گو یاد شده و خداوند آنان را سزاوار لعنت خویش دانسته است.

خداوند متعال در قرآن مجید، دروغ و دروغ گویی را از ویژگی های زشت منافقان و مردم دورو و ریاکار برشمرده است و خود، به دروغ گویی آنان شهادت می دهد و می فرماید:( وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ ) و خداوند شهادت می دهد که بی شک، اهل نفاق، دروغ گو هستند.» (منافقون: ۱) از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله روایت شده است:

کَبُرَتْ خِیانَهً أَنْ تُحَدِّثَ أَخاکَ حَدِیثا هُوَ لَکَ مُصَدِّقٌ وَ أَنْتَ بِهِ کاذِبٌ.(۱)

خیانت بزرگی است که با برادر دینی خود به دروغ سخن بگویی، در حالی که او تو را راست گو می پندارد.

امام علیعليه‌السلام نیز در این باره فرمود:

تَحَفَّظُوا مِنَ الْکَذِبِ، فَاِنَّهُ أَدْنَی الاَْخْلاقِ قَدْرا، وَ هُوَ نَوْعٌ مِنَ الْفُحْشِ وَ ضَرْبٌ مِنَ الدَّناءَهِ.(۲)

از دروغ دوری کنید که پست ترین مرحله اخلاقی، و نوعی فحش و پستی است.

رسول حق در کلامی دیگر می فرماید: «اَعظَمُ الخَطایا اللِّسانُ الکَذُوبُ؛ بزرگ ترین خطاها، از زبانی است که دروغش از اندازه گذشته باشد».(۳)

در روایتی دیگر از حضرت علیعليه‌السلام آمده است:

اِذا کَذِبَ الْعَبْدُ کَذِبَهً تَباعَدَ الْمَلَکُ مِنْهُ مَسِیرَهَ مِیلٍ مِنْ فَتْنِ ما جاءَ بِهِ.(۴)

زمانی که انسان دروغ بگوید، فرشته به دلیل بوی بد دروغ، به اندازه یک میل از او فاصله می گیرد.

________

۱- [۱] الترغیب، ج ۲، ص ۵۹۶.

۲- [۲] بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۶۴.

۳- [۳] محجه البیضاء، ج ۵، ص ۲۴۳.

۴- [۴] اصول کافی، ج ۲، ص ۳۳۸.

امام باقرعليه‌السلام نیز فرموده است:

اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ اَقْفالاً وَ جَعَلَ مَفاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفالِ الشَّرابَ وَ الْکِذْبُ اَشَرٌّ مِنَ الشَّرابِ.(۱)

خداوند برای بدی، قفل هایی قرار داده و کلید این قفل ها را شراب دروغ از شراب بدتر است.

سرانجام در کلامی از رسول حق، حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمده است: «اَلْکَذِبُ بابٌ مِنْ أَبْوابِ النِّفاقِ؛ دروغ، دری از درهای نفاق است».(۲)

۳ - تهمت

تهمت زدن به انسان بی گناه و متهم کردن فرد پاک دامن و ریختن آبروی وی، از بدترین و زشت ترین کارهاست، چنان که خداوند در قرآن می فرماید:

( وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَهً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتانًا وَ إِثْمًا مُبِینًا. ) (نساء: ۱۱۲)

و کسی که خطا یا گناهی انجام دهد، سپس به فرد پاک دامنی تهمت بزند، بهتان و گناه آشکاری را مرتکب شده است.

پیامبر بزرگ اسلام نیز در این باره فرمود:

مَنْ بَهَتَ مُؤْمِنا أَو مُؤْمِنَهً أَوْ قالَ فِیهِ ما لَیْسَ فِیهِ أَقامَهُ اللّهُ تَعالی یَومَ الْقِیامَهِ عَلی تَلٍّ مِنْ نارٍ حَتّی یَخْرُجَ مِمّا قالَ فِیهِ.(۳)

کسی که به مؤمنی تهمت بزند یا در حق او چیزی بگوید که در او نیست، خداوند او را در قیامت بر تپه ای از آتش نگاه می دارد تا گفته اش را در حق مؤمن ثابت کند.

_________

۱- [۱] بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۲۳۶.

۲- [۲] تنبیه الخواطر، ص ۹۲.

۳- [۳] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۹۴.

آن حضرت در کلامی دیگر می فرماید: «الْبُهْتانُ عَلَی الْبَرِی ءِ أَثْقَلُ مِنَ الْجِبالِ الرّاسِیاتِ؛ تهمت زدن بر انسان پاک دامن، سنگین تر از کوه های استوار است».(۱)

۴ - غیبت

یکی دیگر از کارهای زشت و پست، بدگویی از دیگران است. غیبت، بیان ویژگی های یک فرد است که اگر دیگران از آن ویژگی ها آگاه شوند، وی به شدت ناراحت می شود. غیبت، گناه سنگینی است و ارتکاب آن، روح را کدر و قلب را تاریک می کند و انسان را از فیض الهی محروم می سازد.

ازاین رو، خداوند در قرآن مجید، مردم را از غیبت نهی می کند و آن را همچون خوردن گوشت بدن برادر مرده خویش می داند و می فرماید:

( وَ لایَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ .) (حجرات: ۱۲)

از یکدیگر غیبت نکنید. آیا کسی از شما دوست دارد گوشت بدن برادرمرده اش را بخورد؟ همه از این عمل کراهت دارید. پس تقوای الهی پیشه سازید.

ابوذر نقل می کند که پیامبر خدا به من فرمود:

«ای ابوذر! بپرهیز از غیبت. همانا غیبت، شدیدتر از زناست.» به پیامبر گفتم: غیبت چیست؟ حضرت فرمود: «گفتن چیزی که برادر دینی ات از آن خوشش نمی آید.» گفتم: اگر چه آنچه پشت سر او می گویم، در او باشد؟ پیامبر فرمود: بدان! اگر چیزی بگویی که در او نباشد، تهمت است.(۲)

نه تنها غیبت، حرام است، بلکه شنیدن آن نیز حرام و گناه است، چنان که حضرت علیعليه‌السلام در این باره می فرماید: «اَلسّامِعُ لِلْغِیْبَهِ کَالْمُغْتابِ؛ شنونده غیبت،

_____

۱- [۱] تفسیر معین، ص ۳۵۱.

۲- [۲] بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۸۹

همچون غیبت کننده است.»(۱) رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز فرمود:

مَنِ اغْتِیبَ عِنْدَهُ اَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَاسْتَطاعَ نَصْرَهُ وَ لَمْ یَنْصُرْهُ، خَذَلَهُ اللّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ.(۲)

کسی که نزد او از برادر مسلمانش غیبت و بدگویی شود و قدرت دفاع از او را داشته باشد و دفاع نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار می کند.

۵ - ریشخند کردن

تمسخر و تحقیر مردم، کاری زشت و گناهی بزرگ است؛ چه بسا شخصی که استهزا و تحقیر شده، از اولیای خدا و از بندگان مقرب حق باشد. بر همین اساس، خداوند به شدت مردم را از مسخره کردن یکدیگر نهی می کند، چنان که در آیه ای از قرآن می فرماید:

( یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لایَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْرًا مِنْهُنَّ .) (حجرات: ۱۱)

ای اهل ایمان! قومی، قوم دیگر را مسخره نکند. شاید مسخره شدگان، بهتر از مسخره کنندگان باشند و زنان، دیگر زنان را به استهزا و تحقیر نگیرند. شاید تحقیرشدگان، بهتر از تحقیرکنندگان باشند.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز درباره افرادی که به مسخره کردن و تحقیر مؤمنان می پردازند، می فرماید:

اِنَّ الْمُسْتَهْزِئِینَ یُفْتَحُ لاَِحَدِهِمْ بابُ الْجَنَّهِ فَیُقالُ: هَلُمَّ، فَیُجِی ءُ بِکَرْبِهِ وَ غَمِّهِ، فَاِذا جاءَ اُغْلِقَ دُونَهُ.(۳)

در بهشت به روی یکی از مسخره کنندگان باز می شود [و] به او گفته می شود: به جانب بهشت

_________

۱- [۱] تفسیر معین، ص ۱۰۲.

۲- [۲] وسائل الشیعه، ج ۸ ، ص ۶۰۶

۳- [۳] کنز العمال، ح ۸۳۲۸.

بیا! با غم و غصه ای که دارد، به سوی بهشت می آید. چون به در بهشت می رسد، در به رویش بسته می شود.

آن حضرت در کلام دیگری فرمود: «لاتُحَقِّرَنَّ أَحَدا مِنَ الْمُسْلِمِینَ، فَاِنَّ صَغِیرَهُمْ عِنْدَ اللّهِ کَبِیرٌ؛ احدی از مسلمانان را تحقیر نکن، همانا کوچک ایشان نزد خدا، بزرگ است.»(۱) نیز از ایشان روایت شده است: «حَسْبُ إِبْنَ آدَمَ مِنَ الشَّرِّ اَنْ یُحَقِّرَ أَخاهُ مُسْلِم؛ برای فرزند آدم، از بدی و شر، همین بس که برادر مسلمانش را تحقیر کند».(۲)

۶ - سوگند خوردن

برخی مردم برای پیشبرد اهداف مادی و دنیایی خود، به سوگند دروغ متوسل می شوند و به حرمت نام مقدس حضرت حق و معصومینعليه‌السلام بی احترامی می کنند. خداوند مؤمنان را از این کار نهی کرده و در آیه ای از قرآن مجید فرموده است:

( وَ لاتَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَهً ِلأَیْمانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النّاسِ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ .) (بقره: ۲۲۴)

و نام خدا را هدف سوگندهای خود قرار ندهید تا [با قسم های دروغ و ناحق، از حقوقی که مردم بر عهده شما دارند، ]خود را تبرئه کنید و تقوا پیشه سازید و میان مردم را اصلاح کنید که خداوند شنوا و داناست.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در این باره به امام علیعليه‌السلام این گونه سفارش فرمود:

لاتَحْلِفْ بِاللّهِ کاذِبا وَ لا صادِقا مِنْ غَیْرِ ضَرُورَهٍ، وَ لاتَجْعَلِ اللّهَ عُرْضَهً لِیَمِینِکَ، فَاِنَّ اللّهَ لایَرْحَمُ

______

۱- [۱] تنبیه الخواطر، ص ۲۵.

۲- [۲] همان.

وَ لایَرْعی مَنْ حَلَفَ بِاسْمِهِ کاذِبا.(۱)

راست یا دروغ، بدون ضرورت به خداوند سوگند مخور و خداوند را هدف سوگند خود قرار مده که خداوند کسی را که به دروغ به نامش سوگند یاد کند، از رحمت و عنایت خویش محروم می سازد.

از امام صادقعليه‌السلام نیز در این باره نقل شده است:

مَنْ حَلَفَ عَلی یَمِینٍ وَ هُوَ یَعْلَمُ اَنَّه کاذِبٌ فَقَدْ بارَزَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ.(۲)

کسی که به نام خدا سوگند بخورد و بداند که سوگند دروغ خورده است، با خداوند عزوجل به جنگ برخاسته است.

۷ - شهوت حرام

غرایز جنسی و خواهش های جسمی انسان که مخالف آموزه های حق باشد، مصداق شهوت حرام است. انسان باید با یاد خدا و توجه به قیامت و عقوبت و فرجام خطرناک گناه، نفسش را از هوا و هوس و شهوت های حرام و خواسته های باطل باز دارد؛ خداوند به مؤمنانی که نفس خود را از هوا و هوس باز می دارند، مژده بهشت می دهد و می فرماید:

( وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی.) (نازعات: ۴۰ و ۴۱)

و اما کسی که از مقام پروردگارش بترسد و نفسش را از هوا باز دارد، همانا بهشت جایگاه اوست.

رسول حق، حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز در این باره فرمود: «طُوبی لِمَنْ تَرَکَ شَهْوَهً حاضِرَهً لِمَوْعِدٍ لَمْ یَرَهُ؛ خوشا به حال کسی که شهوت حاضر را ترک کند، برای محل

_____

۱- [۱] بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۶۷.

۲- [۲] همان، ج ۱۰۴، ص ۲۰۹.

وعده ای (بهشت) که ندیده است».(۱) و در کلام گهربار دیگری می فرماید:

ثَلاثَ اَخافُهُنَّ بَعْدِی عَلی اُمَّتِی: الضَّلالَهُ بَعْدَ الْمَعْرِفَهِ، وَ مَضَلاّتُ الْفِتَنِ وَ شَهْوَهُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ.(۲)

سه چیز است که پس از خودم، از آنها بر امتم می ترسم: گمراهی پس از معرفت، فتنه های منحرف کننده و شهوت شکم و غریزه جنسی.

از حضرت علیعليه‌السلام نیز روایت شده است: «عَبْدُ الشَّهْوَهِ اَذَلُّ مِنْ عَبْدِالرِّقِّ؛ بنده شهوت، خوارتر از غلام و برده است.»(۳) رسول گرامی اسلام در کلامی، مؤمنان را از لذت آنی و زودگذر شهوت باز می دارد:

اَلحَقُّ ثَقِیلٌ مُرٌّ، وَ الْباطِلُ خَفِیفٌ حُلْوٌ، وَ رُبَّ شَهْوَهِ ساعَهٍ تُورِثُ حُزْنا طَوِیلاً.(۴)

حق، سنگین است و تلخ و باطل، سبک است و شیرین. چه بسا یک ساعت شهوت که اندوهی طولانی در پی دارد.

آن حضرت در جایی دیگر فرمود:

مَنْ عَرَضَتْ لَهُ فاحِشَهٌ اَوْ شَهوَهٌ فَاجْتَنَبَها مِنْ مَخافَهِ اللّهِ حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِ النّارَ وَ آمَنَهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ.(۵)

کسی که با گناه یا شهوت حرامی روبه رو شود و از ترس خداوند، از آن دوری کند، خداوند آتش را بر او حرام می سازد و او را از وحشت اکبر [که از عارضه های قیامت است] امان می دهد.

_______

۱- [۱] وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۱۶۴.

۲- [۲] همان، ص ۱۹۸.

۳- [۳] نهج البلاغه، حکمت ۱۲۸.

۴- [۴] بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۸۲

۵- [۵] من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۳.

۸ - ستمگری

زورگویی، تجاوز به حقوق مردم و پای مال کردن حقوق آنان، آزار مردم، قانون شکنی و کارهای ناشایستی مانند آن، از مصداق های ستم و ستمگری هستند.

خداوند متعال، ستم کاران را شایسته و سزاوار هدایت نمی داند و در آیه ای از قرآن می فرماید:

( وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللّهِ الکَذِبَ و هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ وَ اللّهُ لایَهْدِیَ الْقَوْمَ الظّالِمِینَ. ) (صف: ۷)

چه کسی ستم کارتر از انسانی است که به اسلام دعوت می شود، ولی به خدا افترای دروغ می بندد و خداوند قوم ستم کار را هدایت نمی کند.

در بسیاری از آیات قرآن، ستم و ستم کاری، دلیل نابودی و هلاکت انسان ها معرفی شده است و خداوند، جامعه ستم کار را سزاوار بلا و عذاب سخت می داند و می فرماید:

( وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا إِنّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَهِ إِنَّ أَهْلَها کانُوا ظالِمِینَ. ) (عنکبوت: ۳۱)

چون فرشتگان ما نزد حضرت ابراهیمعليه‌السلام آمدند، وی را بشارت دادند و گفتند ما مردم این دیار را هلاک می کنیم؛ زیرا مردمی ستم کار بودند.

خداوند متعال در قیامت، ستمگران را از یاری خویشان و شفیعان محروم می سازد و تنهایی و بی کسی و غربت در قیامت را بخشی از عذاب آنان بیان می کند:

( وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ اْلآزِفَهِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ کاظِمینَ ما لِلظّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ). (غافر: ۱۸)

و اینان را از روز قیامت بترسان که از وحشت آن روز، جان ها به گلو می رسد و از بیم آن، حزن و خشم خود را فرو می خورند. در آن روز، ستم کاران را نه خویشی خواهد بود که از آنان حمایت کند و نه شفیعی که شفاعتش در حق آنان پذیرفته شود.

همچنین خداوند در آیه ای، ستم کاران را مستحق عذاب ابد و جایگاه آنان را دوزخ می داند و می فرماید:

( ... إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَلا إِنَّ الظّالِمِینَ فِی عَذابٍ مُقِیمٍ .) (شورا: ۴۵)

... زیان کاران، کسانی هستند که خود و اهلشان در قیامت، دچار خسارت و زیانند. بدانید که ستم کاران به عذابی ابدی گرفتار خواهند بود.

خداوند، ستم کاران را دوست ندارد و آنها را از رحمت و لطف خویش محروم می سازد و روشن است قومی که از گردونه محبت و عشق خداوند خارج شوند، در دنیا و آخرت به چه بلاهایی گرفتار خواهند شد که خداوند خود فرموده است:( إِنَّهُ لایُحِبُّ الظّالِمِینَ ) همانا خداوند، ستم کاران را دوست ندارد». (شورا: ۴۰)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در کلام ارزشمندی فرمود: «میان بهشت و دوزخ، هفت عقبه است. آسان ترینش، مرگ است.» شخصی پرسید: یا رسول الله! سخت ترینش کدام است؟ پیامبر فرمود: «ایستادن در پیشگاه حق، وقتی که ستمدیدگان برای گرفتن حق خود به ستم کاران درآویزند.»(۱) همچنین در حدیثی قدسی آمده است:

اِشْتَدَّ غَضَبِی عَلی مَنْ ظَلَمَ مَنْ لایَجِدُ ناصِرا غَیْرِی.(۲)

خشم و غضب من، بسیار است بر کسی که ستم کند، آن را که جز من یاوری ندارد.

رسول گرامی اسلام، پیروان خویش را از این گناه بزرگ، این گونه بازمی دارد: «اِتَّقُوا الظُّلْمَ فَاِنَّهُ ظُلُماتُ یَوْمِ الْقِیامَهِ؛ از ستم بپرهیزید که تجسم ستم در روز

______

۱- [۱] کنز العمال، ح ۸۸۶۲.

۲- [۲] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۱۱.

قیامت، تاریکی هاست.»(۱) آن حضرت در حدیثی دیگر فرمود: «أَلْعامِلُ بِالظُّلْمِ وَ الْمُعِینُ عَلَیْهِ وَ الرّاضِی بِهِ شُرَکاءُ؛ ستمگر و کمک کننده به ستم و راضی به ستم، هر سه در عمل ستم کار شریکند.»(۲) حضرت علیعليه‌السلام در این باره می فرماید:

وَاللّهِ لَوْ اُعْطِیتُ الاَْقالِیمَ السَّبْعَهَ بِما تَحْتَ اَفْلاکِها عَلی اَنْ اَعْصِیَ اللّهَ فِی نَمْلَهٍ اَسْلُبُها جُلْبَ شَعِیرَهٍ ما فَعَلتُهُ.(۳)

به خدا سوگند، اگر اقلیم های هفت گانه جهان را با آنچه زیر افلاکش قرار دارد، به من بدهند تا از خدا در گرفتن پوست جوی از مورچه ای نافرمانی کنم، هرگز این ستم را مرتکب نمی شوم.

۹ - خشم

بی تردید، خشم گین شدن در برابر سختی های روزگار یا اشتباه دیگران یا آزار دیدن از سوی غافلان و نادانان، حالتی شیطانی و کاری ناپسند است. بر همین اساس، فرو خوردن خشم و خودداری از عصبانیت، برای هر مسلمانی لازم و ضروری است؛ زیرا ممکن است انسان در حال خشم، مرتکب بسیاری از گناهان شود و چه بسا به کارهایی دست زند که جبرانش ناممکن یا محال باشد.

فرو خوردن خشم و گذشت کردن از اشتباه های مردم و نیکی به آنان، از نشانه های انسان های باتقوا و موجب محبوبیت انسان نزد حضرت حق است، چنان که خداوند می فرماید:( وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ )

_________

۱- [۱] اصول کافی، ج ۲، ص ۲۳۲.

۲- [۲] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۱۲.

۳- [۳] نهج البلاغه، خطبه ۱۹.

و خشم خود را فرو می برند و از خطای مردم درمی گذرند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد». (آل عمران: ۱۳۴)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز مؤمنان را این گونه به فرو خوردن خشم سفارش می کند:

اِذا غَضِبَ اَحَدُکُم وَ هُوَ قائمٌ فَلْیَجْلِسْ، فَاِنْ ذَهَبَ عَنْهُ الْغَضَبُ وَ اِلاّ فَلْیَضْطَجِعْ.(۱)

هرگاه یکی از شما خشمگین شد، در حالی که ایستاده است، پس بنشیند. اگر خشمش در حال نشستن فروکش کرد، بهتر وگرنه به پهلو دراز بکشد.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به امیر مؤمنان علیعليه‌السلام نیز در این باره چنین سفارش می کند:

لاتَغْضَبْ فَاِنْ غَضِبْتَ فَاقْعُدْ، وَ تَفَکَّرْ فِی قُدْرَهِ الرَّبِّ عَلَی الْعِبادِ وَ حِلْمِهِ عَنْهُمْ، وَ اِذا قِیل لَکَ، اتَّقِ اللّهَ فَانْبِذْ غَضَبَکَ وَ ارْجِعْ حِلْمَکَ.(۲)

[ای علی!]خشمگین مشو! اگر خشمگین شدی، بنشین و به قدرت خداوند نسبت به بندگانش و بردباری او در برابر آنان بیندیش و اگر در آن حال به تو گفته شد از خدا پروا کن، خشمت را دور بینداز و به بردباری ات بازگرد.

در حدیثی از امام علیعليه‌السلام نیز آمده است: «اِیّاکَ وَ الْغَضَبَ، فَاَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ آخِرُهُ نَدَمٌ؛ بر تو باد که از غضب بپرهیزی که آغازش، دیوانگی و پایانش، پشیمانی است.»(۳) همچنین امام محمد باقرعليه‌السلام فرمود:

مَن کَظَمَ غَیْظا وَ هُوَ یَقدِرُ عَلی اِمضائِهِ حَشَا اللّهُ قَلْبَهُ اَمْنا وَ ایمانا یَوْمَ الْقِیامَهِ.(۴)

_________

۱- [۱] الترغیب، ج ۳، ص ۴۵۰.

۲- [۲] تحف العقول، ص ۱۸.

۳- [۳] تفسیر معین، ص ۶۷.

۴- [۴] اصول کافی، ج ۲، ص ۱۱۰.

کسی که خشمش را فرو خورد، در حالی که در به کارگیری آن قدرت دارد، خداوند در روز قیامت، قلبش را از امن و ایمان پر می کند.

امام جعفر صادقعليه‌السلام نیز در کلامی کوتاه، ولی شیوا و پرمعنا می فرماید: «اَلْغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ؛ خشم، کلید هر شری است».(۱)

۱۰ - کینه

کینه ورزی و دشمنی با مردم، بدون دلیل شرعی، ممنوع و حرام است. انسان کینه توز، برای فرو نشاندن آتش کینه خویش، به ستم و گناه و جنایت آلوده می شود. چنین فردی با مهربانی و کمک به مردم بیگانه و بر اساس آیات قرآن و روایت ها، از رحمت و لطف حق در دنیا و آخرت محروم است. حضرت علیعليه‌السلام این صفت ناپسند را از بدترین عیب ها می داند و می فرماید: «أَلْحِقْدُ أَلْأَمُ الْعُیُوبِ؛ کینه، پست ترین عیب هاست.»(۲) آن حضرت در کلامی دیگر فرمود: «أَلْحِقْدُ مِنْ طَبائِعِ الْأَشْرارِ؛ کینه، از ویژگی های مردم شرور است.»(۳) در حدیث دیگری از این امام همام آمده است: «أَلْحُقْدُ نارٌ کامِنَهٌ، لایُطْفِئُها اِلاّ مَوْتٌ أَوْ ظَفَرٌ؛ کینه، آتشی پنهان است که آن آتش را [چیزی ]جز مرگ یا پیروزی بر رقیب خاموش نمی کند.»(۴) آن حضرت به پیروان خویش در دوری از این صفت ناپسند، چنین سفارش می کند: «اِحْصِدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَیْرِکَ بِقَلْعِهِ مِن صَدْرِکَ؛ شر و فتنه را از سینه

_______

۱- [۱] بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۲۶۶.

۲- [۲] عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶، ص ۲۹۹، ح ۶۷۶۳

۳- [۳] همان.

۴- [۴] همان.

دیگری، با دور کردنش از سینه خود، ریشه کن کن.»(۱) ایشان همه فتنه ها را ناشی از کینه می داند(۲) و دور ریختن کینه ها را موجب رسیدن به آرامش معرفی می کند: «مَنِ اطَّرَحَ الْحِقْدَ اسْتَراحَ قَلْبُهُ وَ لُبُّهُ؛ کسی که کینه را کنار گذاشت، قلب و مغزش استراحت کرد.»(۳) و در بیانی دیگر فرمود: «لَیْسَ لِحَقُودٍ اِخْوَهٌ؛ برای کینه توز، برادرانی نیست».(۴)

در دعای شریف ندبه آمده است دلیل همه رنج ها و ستم هایی که پس از وفات رسول گرامی اسلام از سوی مردم به اهل بیتش روا شد و همه فتنه هایی که برپا گشت و انحراف هایی که در دین و زندگی مردم به وجود آمد، کینه فتنه گران و حسودان بود.

۱۱ - بخل

بخل، ویژگی ناپسندی است که مانع از خرج کردن مال، مقام و آبرو در راه خدا می شود و انسان را از رسیدگی به درد دردمندان، رفع مشکل گرفتاران و ناتوانان و یاری رساندن به نیازمندان باز می دارد.

بخل، صفتی شیطانی و از ویژگی های ناپاکان، اشرار و حسودان است. در آیات قرآن مجید از صفت بخل و فرد بخیل به بدی یاد شده است و خداوند افراد بخیل را در قیامت، سزاوار عذاب شدید و عقاب سخت می داند و می فرماید:

( وَ لایَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ .) (آل عمران: ۱۸۰)

_______

۱- [۱] همان، باب الحاء بعده القاف.

۲- [۲] همان.

۳- [۳] همان.

۴- [۴] همان.

آنان که از آنچه خداوند از فضلش به آنان بخشیده است، بخل می ورزند، گمان نکنند که این بخل ورزی به سود آنان است، بلکه این صفت به زیان آنان است [و] آنچه که از پرداخت آن در راه خدا بخل ورزیده اند، در قیامت به صورت طوق آتشین گردن گیرشان می شود.

خداوند متعال در آیه ای دیگر، افراد بخیل را از عذاب دوزخ بیم می دهد و می فرماید:

( وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لایُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ ِلأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ .) (توبه: ۳۴ و ۳۵)

و آنان را که طلا و نقره را ذخیره می کنند و در راه خدا انفاق نمی کنند، به عذاب دردناک بشارت ده. روزی که طلا و نقره آنان، در آتش دوزخ گداخته شود و پیشانی و پشت و پهلوی آنان را به آن اجناس گداخته، داغ کنند. به آنان گفته می شود این است آنچه برای خود ذخیره کردید.

رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز در این باره فرمود: «اَقَلُّ النّاسِ راحَهً الْبَخِیلُ؛ در میان مردم، آن که راحتی او از همه کمتر است، بخیل است».(۱)

حضرت علیعليه‌السلام نیز می فرماید:

أَلْبُخْلُ جامِعٌ لِمَساوِی الْعُیُوبِ، وَ هُوَ زِمامٌ یُقادُ بِهِ اِلی کُلِّ سُوءٍ.(۲)

بخل، جمع کننده تمام عیب های زشت است و آن، مهاری است که [انسان را] به سوی تمام بدی ها می کشاند.

امام موسی کاظمعليه‌السلام نیز در این باره فرمود: «أَلبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللّهُ عَلَیْهِ

__________

۱- [۱] بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۳۰۰.

۲- [۲] همان، ص ۳۰۶.

بخیل کسی است که بخل ورزد، از انجام دادن آنچه خدا بر او واجب کرده است».(۱)

۱۲ - احتکار

انبار کردن اجناس مورد نیاز مردم به ویژه غذا و دارو به طمع گران شدن و به نیت ثروت اندوزی، ستم کردن بر بندگان حق، به ویژه قشر کم درآمد جامعه است. در حقیقت، محتکر با این کار، خود را از رحمت خداوند در دنیا و آخرت محروم می سازد.

فروش اجناس احتکاری، کاری حرام و از دیدگاه قرآن و روایت ها ناپسند است. خداوند درباره مال و ثروتی که از راه نامشروع به ویژه احتکار به دست می آید، می فرماید:

( وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْوانًا وَ ظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِیهِ نارًا وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسِیرًا .) (نساء: ۳۰)

آن کس که با زور و ستم و از راه نامشروع به کسب مال برخیزد، او را به زودی در آتش دوزخ می افکنیم که انتقام گرفتن خدا از ستم پیشگان، کاری آسان است.

پیامبر اعظمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درباره حرمت احتکار می فرماید:

مَنْ جَمَعَ طَعاما یَتَرَبَّصُ بِهِ الْغَلاءَ اَرْبَعِینَ یَوْما فَقَدْ بَرِی ءَ مِنَ اللّهِ وَ بَرِی ءَ اللّهُ مِنْهُ.

کسی که خوراک مردم را به مدت چهل روز و به طمع گران شدن، در مکانی روی هم بگذارد، از خدا بیزار و خدا نیز از او بیزار است.(۲)

آن حضرت در حدیثی دیگر فرمود: «مَنِ احْتَکَرَ طَعاما أَرْبَعِینَ یَوْما وَ تَصَدَّقَ بِهِ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ؛ کسی که چهل روز غذای مردم را احتکار کند و آن را در راه خدا صدقه بدهد، از

_______

۱- [۱] همان، ج ۹۶، ص ۱۶.

۲- [۲] همان، ج ۶۲ ، ص ۲۹۲.

او پذیرفته نخواهد شد.»(۱) همچنین از ایشان روایت شده است:

بِئْسَ الْعَبْدُ الْمُحْتَکِرُ إِنْ اَرْخَصَ اللّهُ الاَْسْعارَ حَزِنَ، وَ اِنْ اَغْلاهَا اللّهُ فَرِحَ.(۲)

محتکر، انسان بدی است. اگر خداوند قیمت ها را ارزان کند، اندوهگین می شود و اگر گران کند، شاد می گردد.

رسول حق در روایتی دیگر فرمود: «یُحْشَرُ الْحَکّارُونَ وَ قَتَلَهُ الاَْنْفُسِ إِلی جَهَنَّمَ فِی دَرَجَهٍ؛ محتکران و قاتلان، در دوزخ در یک درجه خواهند بود.»(۳) امام علیعليه‌السلام نیز در این باره می فرماید: «اَلاِْحْتِکارُ شِیَمُ الاَْشْرارِ؛ احتکار، سرشت و خوی اشرار است».(۴)

۱۳ - دنیادوستی

توجه به دنیا به قدر معقول و مشروع و در حد برپا کردن یک زندگی پاک و طبیعی، امری پسندیده است. در مقابل، اگر این دنیادوستی با طمع و هوا و شهوت همراه باشد و موجب آلوده شدن انسان به هر نوع مال و لذت حرام شود، ناپسند و نامشروع و مایه خرابی آخرت و گرفتار شدن به لعنت و عذابی جاودان است. در آیات قرآن و روایات معصومینعليه‌السلام نیز این گونه محبت به دنیا، نکوهش شده است.

تعبیرهای قرآنی چون «دنیا جز متاع غرور نیست»؛ «زندگی دنیا غیر از لهو و لعب چیزی نیست»؛ «متاع دنیا اندک است»؛ «زینت زندگی دنیا قابل توجه نیست»، اشاره به دنیایی دارد که معلول طمع و نادانی و غفلت انسان است. خواهان دنیا که خواهندگی و عشقش، از ویژگی های ناپسندش سرچشمه

________

۱- [۱] کنز العمال، ح ۹۷۲۰.

۲- [۲] همان، ح ۹۷۱۵.

۳- [۳] همان، ح ۹۷۳۹.

۴- [۴] تفسیر معین، ص ۸۳