شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

إلی طُلوعِ الشَّمسِ، فَإنَّها ساعَهٌ تُفتَحُ فِیها أبوابُ السَّماءِ وَ تهبُ الرِّیاحُ و تُقسَّمُ فِیها الْأرزاقُ و تُقْضی فِیها الْحَوائجُ العِظامُ.(۱)

خداوند متعال تمام دعاها را از بندگانش دوست دارد. پس بر شما باد دعا کردن در سحر تا طلوع خورشید؛ زیرا در این زمان درهای آسمان گشوده است و بادها می وزند و روزی ها تقسیم می گردد و حاجت های بزرگ در آن برآورده می گردد.

براساس این دو روایت، زمان تقسیم روزی از آغاز سحر تا طلوع خورشید است و منحصر در سحر و یا پس از طلوع فجر نیست.

دو چگونگی افزایش روزی

درباره چگونگی افزایش روزی، نمی توان نظر دقیق و قاطعی داد، بلکه در این باره دو احتمال وجود دارد.

احتمال اول اینکه بگوییم، بنابر ظاهر روایت ها، افزایش روزی تنها معلول بیدار شدن در سحر نیست، بلکه افزون برآن، عامل دیگری مانند دعا کردن، ذکر خداوند، به پا داشتن نماز شب یا انجام کار اقتصادی برای دست یابی به این مهم شرط است.

احتمال دوم این است که بگوییم افزایش روزی از آثار و برکات بی واسطه سحرخیزی است، بدون اینکه به عامل دیگری نیاز باشد. ناگفته پیداست که بنابراین احتمال، اگر به همراه سحرخیزی، نماز شب و یا دعا کردن و مانند آن باشد، مقدار افزایش روزی هم به همان نسبت بیشتر خواهد گردید. کلام

_____________________________________

۱- بحارالانوار، ج ۸۴ ، ص ۱۶۵؛ وسائل الشیعه، ج ۶ ، ص ۴۹۶؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، تحقیق: مدرسه الامام المهدی، ۱۴۰۷ ه ق، چ ۱، ص ۳۴.

برخی از عارفان و بزرگان اهل دل مانند مرحوم شاه آبادی؛ که پیش تر آمد، به همین احتمال اشاره دارد.

سه تأثیر دعای بین الطلوعین در کسب روزی

از مطالب گذشته روشن شد که افزایش روزی به طور حتم از پی آمدهای (باواسطه یا بی واسطه) سحرخیزی است. براساس روایت ها، روزی به دست آمده از سحرخیزی، ویژگی های خاصی دارد. روزیی که از دعای سحرگاهی نصیب انسان می گردد، معادل کار و تلاش بر روی زمین است. امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالبعليه‌السلام در این زمینه می فرماید:

وِ اللّه إِنَّ ذِکْرَ اللّهِ بَعدَ صَلاهِ الْغداءِ إلی طُلوعِ الشَّمسِ أَسرعُ فِی طَلَبِ الرِّزقِ مِنَ الضَّربِ فِی الْأرضِ.(۱)

به خدا سوگند، ذکر و یاد خداوند پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در طلب روزی سریع تر عمل می کند از کار و کوشش بر روی زمین.

حضرت رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز می فرماید:

وَالَّذی نَفْسُ مُحمّدٍ بیَدِه لَدُعاءُ الرَّجُلِ بَعدَ طُلوعِ الْفَجرِ إلی طلوع الشَّمسِ لَأنْجَحُ فِی الْحاجاتِ مِنَ الضّاربِ بِما لَهُ فِی الْأرضِ.(۲)

سوگند به خدایی که جان محمد در دست او است، دعای انسان بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید، کام یاب تر است از کار بر روی زمین در برآورده شدن حاجات.

___________________________________

۱- شیخ طبرسی، مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۹۲ ه ق، چ ۶،ص ۳۰۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۵،ص ۵۸.

۲- مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۵۷؛ احمد بن حیون التمیمی، دعائم الاسلام، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، دارالمعارف، ۱۳۸۳ ه ق، ج ۱، ص ۱۶۷.

امام صادقعليه‌السلام نیز بیداری بر حالت نماز بین الطلوعین را پرثمرتر از کار بر روی زمین می داند. ایشان می فرماید:

هرکس نماز صبح بخواند و تا طلوع خورشید مکث کند و بر حالت نماز باشد، ثمره این عمل او در طلب روزی از کار بر روی زمین بیشتر است.(۱)

با این بیان روشن می شود که چرا در آموزه های اسلامی خواب بین الطلوعین بی خردی و بلاهت(۲) شمرده شده است.

۴ - آثار اجتماعی

اشاره

تا اینجا به پاره ای از پی آمدهای سحرخیزی اشاره شد. در ادامه، برخی از پی آمدهای اجتماعی این مسئله را مطرح می کنیم. البته برخی از پی آمدهای سحرخیزی که پیشتر بیان شد، در نگاهی دیگر رویکرد اجتماعی است و می تواند به عنوان اثر اجتماعی معرفی شود. ازاین رو، در اینجا به آنها اشاره ای نمی کنیم.

الف) تنظیم وقت

اهتمام به سحرخیزی، ناخودآگاه زندگی انسان را تحت تأثیر گذاشته و انسان را منظم و زندگی او را نظام مند می کند. سرگذشت انسان های موفق حکایت از آن دارد که آنان با سحرخیزی، به هدف های مادی و معنوی بسیاری رسیده اند. همچنین جامعه های متمدن، جوامعی هستند که عنصر

__________________________________

۱- شیخ طوسی، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر غفاری، جامعه المدرسین، ۱۴۰۴ ه ق، چ ۲، ج ۱، ص ۵۰۳.

۲- امام باقرعليه‌السلام می فرماید: «خواب اول روز، بی خردی و بلاهت است». طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۳۰۵.

سحرخیزی در زندگی آنها نقش چشم گیری دارد. در مقابل، انسان های نامنظم در وقت، از برخاستن در سحر و سپیده دم و کسب فیض از برکت های آن محرومند و اگر هم برخیزند، سحرخیزی آنها برهه ای و مقطعی است؛ نه یک برنامه همیشگی و روزانه؛ زیرا موفقیت در این امر وابسته به آن است که نخست انسان اموری را به عنوان اصل، در زندگی خویش بپذیرد و سپس به آن اصل ها پای بند باشد. ساعت بیداری و خواب انسان سحرخیز کاملاً مشخص است و مقدار خواب و استراحت او نیز در طول شبانه روز، هماهنگ با شرایط جسمانی اوست. چنین انسانی در سحرها برنامه مخصوصی دارد. ازاین رو، پس از بیدار گشتن از خواب به هنگام سحر هرگز سردرگم نیست و از تمامی لحظه ها به خوبی استفاده می کند. از سوی دیگر، فعالیت ها و برنامه های دیگر او در جامعه و خانواده همچون دید و بازدید از اقوام، مطالعه روزانه، خوردن شام و صبحانه و... همگی با توجه به این برنامه شکل می گیرد.

ب) کاهش تراکم ترافیک

یکی از مشکلات اجتماعی در جوامع امروزی، به ویژه در کلان شهرها مسئله ترافیک می باشد که پی آمدهای متعددی از جمله مشکلات روحی و پی آمدهای منفی اقتصادی به همراه دارد. تراکم ترافیک به ویژه در نواحی مرکزی شهرهای پرجمعیت در ابتدای روز، هدر رفتن مقادیر هنگفتی سوخت و نیز اتلاف وقت را به دنبال دارد. از سوی دیگر، به طور مستقیم به افزایش آلودگی های هوا و صدا در آن محدوده می انجامد که پی آمدهای ویرانگر جبران ناپذیری بر محیط زیست می گذارد.سحرخیزی می تواند راهکاری مناسب در کاهش ترافیک در آغاز روز باشد. اگر هر یک از افراد جامعه، ملتزم گردند که هنگام صبح، کمی زودتر از منزل خارج شوند و برنامه حرکت خود را برای پیش از ساعت های ترافیک تنظیم کنند، به طور طبیعی، بخش زیادی از گره ترافیک گشوده می شود.

فصل سوم: آسیب شناسی خواب سحرگاهی

پی آمدهای خواب سحرگاهی

اشاره

همان گونه که گذشت، سحرخیزی، آثار و برکات فراوانی برای فرد و جامعه در پی دارد. در مقابل این پی آمدهای خجسته، خواب سحرگاهی نه تنها مانع رسیدن به این برکات است، بلکه افزون بر آن، دارای پی آمدهای منفی است که گریبان گیر فرد می گردد. در این فصل، به بررسی پاره ای از این پی آمدها می پردازیم.

۱ - اتلاف عمر

بررسی آمار طول عمر مردم کشورهای مختلف جهان و نیز پژوهش های کارشناسان مدیریت زمان، مؤید این واقعیت است که بخش عمده موفقیت هرکس در جهت عملی شدن اهداف، آرمان ها و آرزوهایش به استفاده مؤثر و بهینه از وقت بستگی دارد. مثلا برای پر کردن ظرفی از آب، می توان آن را زیر شیر قرار داد و قطره قطره پر کرد و یا با بازکردن شیر، ظرف را به سرعت پر کرد. به همین ترتیب، هرکس با کنترل وقت خویش، می تواند دست یابی به اهدافش را سرعت بخشیده و سرنوشت خود را تا حد ممکن کنترل کند.

بنابراین و با توجه به پی آمدها و برکات سحرخیزی روشن می شود که خواب در این زمان، برای رسیدن به اهداف و آرمان ها نه تنها صحیح نیست،

بلکه ناعاقلانه است. در آموزه های اسلامی نیز این خواب، بلاهت و بی خردی دانسته شده است. متأسفانه کم نیستند افرادی که این فرصت طلایی را بدون استفاده بهینه از کف می دهند. این گونه افراد فراموش کرده اند که این عمر گران مایه محدود است و در ورای تک تک این لحظه های طلایی، معجزه ای نهفته است؛ معجزه ای که دست یابی ما را به آرمان هایمان پر شتاب می کند.

۲ - کم شدن عمر

مقتضای فطرت آدمی این است که هماهنگ با طبیعت با فرا رسیدن شب، دست از کار بکشد و به استراحت بپردازد تا بدین وسیله تجدید قوا کند. از سوی دیگر، با طلوع آفتاب، فعالیت روزانه خویش را آغاز کند.

خداوند متعال این مطلب را به انسان گوشزد می کند و می فرماید:

( وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتًا وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباسًا وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشًا .) (نباء: ۹ ۱۱)

و خواب شما را (مایه) آسایش گردانیدیم و شب را (برای شما) پوششی قرار دادیم و روز را (برای) معاش (شما) نهادیم.

حال اگر فردی شب تا دیروقت بیدار باشد و صبح را به خواب سپری کند، بدیهی است که نوعی ناهماهنگی بین فعالیت عمومی بدن انسان و فعالیت عمومی طبیعت به وجود آورده است. در این ناهماهنگی، اگرچه به ظاهر ساعت های فعالیت افزایش یافته، ولی در واقع، از یک سو زمان استفاده بهینه از لحظه ها در طول شبانه روز، کاهش می یابد و از سوی دیگر، مقاومت بدن در اثر مداومت بر بی خوابی کاهش می یابد. ازاین رو، زمینه شیوع انواع بیماری ها فراهم می شود و از طول عمر طبیعی انسان به طور محسوسی کاسته

می شود؛ زیرا نوری که در روز تابیده می شود، باعث فعال شدن اکسیژنی می شود که همواره تنفس می کنیم. این اکسیژن فعال، به تشدید فعالیت در انسان کمک می کند و از میزان خواب طبیعی می کاهد.(۱) از سوی دیگر، خواب روز، مانند خواب شب، آرامش دهنده نیست؛ زیرا افزایش انرژی طبیعت، از اذان مغرب شروع می شود و تا اذان صبح افزایش می یابد؛ به گونه ای که هنگام اذان صبح، انرژی طبیعت به اوج خود می رسد و از اذان صبح تا اذان مغرب کم کم کاسته می شود. خوابیدن در زمان افزایش انرژی طبیعت، سبب نشاط عصبی انسان می شود.(۲) این دو امر، سبب می گردد که جایگزینی خواب شب با روز به کاهش طول عمر کمک کند.

۳ - خواب آلودگی و خستگی در طول روز

از دیگر آسیب های خواب بین الطلوعین که آدمی را به سستی می کشاند، خواب آلودگی و احساس خستگی در طول روز است. تجربه نشان می دهد که با خوابیدن پس از نماز صبح، بدن همچنان خسته و بی انگیزه است. این خستگی پس از برخاستن نیز تا نزدیک ظهر، در تن آدمی باقی می ماند و با خمیازه های پی درپی و سستی و بی حالی بدن، خود را نشان می دهد و این امر سبب پایین آمدن بازده کار می شود. در مقابل، افراد سحرخیز، در طول روز، سرزنده و پرتکاپو هستند و امور روزانه خود را با شادابی و نشاط بیشتری انجام می دهند.

___________________________________

۱- نک: احمد صبور اردوبادی، آیین بهزیستی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸، ج ۲، ص ۵۹.

۲- مجتبی حورایی، همه چیز با خدا ممکن است، دکلمه گران، چ ۹، صص ۷۹ و ۸۰

۴ - غافل ماندن از یاد خدا

غفلت براساس باورهای اسلامی ریشه اصلی بدبختی و تباهی آدمی و آبشخور تمام مفاسد و بدی هاست. غفلت و بی توجهی از مبدأ هستی بخش، آن گونه تأثیر نامطلوب بر وجود آدمی می گذارد که ارزش او را از مقام خلیفه اللهی به مقام چارپایان می رساند. قرآن در این باره می فرماید:

( أُولئِکَ کَاْلأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ .) (اعراف: ۱۷۹)

آنان همانند چارپایان و بلکه گمراه تر از چارپایان هستند. آنان همان غفلت زدگانند.

همین آفت برای خواب سحرگاهی بس که این خواب سبب می شود انسان از جمله غافلان و غفلت زدگان به شمار آید. در متون اسلامی از زمان ما بین الطلوعین و زمان مابین غروب خورشید و زوال شفق به عنوان ساعت های غفلت یاد شده است. شیطان که کاری جز گمراه کردن بندگان خدا ندارد، لشکریانش را در این زمان پراکنده می کند تا بنی آدم را از یاد پروردگار باز دارند. ازاین رو، پیامبر گرامیصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به پیروان خود توصیه می فرماید که در این دو برهه از زمان، ذکر و یاد خداوند را بیشتر کنند و از شر شیطان رجیم به خالق جهانیان پناه ببرند.(۱)

چه بسا، یکی از دلایل نهی کردن از خواب بین الطلوعین از سوی ائمه اطهارعليهم‌السلام نیز همین باشد. امام سجادعليه‌السلام در این زمینه، خطاب به ابوحمزه

_________________________________

۱- نک: اصول کافی، ج ۲، ص ۵۲۲.

می فرماید: «هرگز پیش از طلوع خورشید مخواب، من این خواب را برای تو، دوست ندارم».(۱)

فراموش نکنیم که امر و نهی های شرعی، همگی تابع مصالح و مفاسد است. بنابراین، این نهی به آفات و آسیب هایی اشاره دارد که حضرت دوست ندارد آنها گریبان گیر دوستانش شود.

۵ - مانع گشتن از رسیدن روزی

به همان اندازه که سحرخیزی مایه برکت و افزایش روزی است، خواب سپیده دم نیز مانع از رسیدن روزی است. امام صادقعليه‌السلام دراین باره می فرماید: «نَومُ الغَداهِ شُؤم تَطْرُدُ الرِّزقَ؛ خواب سپیده دم، شوم است و روزی را فراری می دهد».(۲)

این مسئله به این سبب است که بخشی از روزی در این زمان تقسیم می شود و هرکسی که این زمان را به غفلت سپری کند، بهره ای از این تقسیم روزی نخواهد برد. حضرت در ادامه، شاهدی برای گفته خود می آورند و می فرماید:

«مَنّ» (گز انگبین) و «سلوی» (بلدرچین) در فاصله بین طلوع فجر و طلوع خورشید برای بنی اسرائیل فرو فرستاده می شد. اگر فردی در این زمان خواب می ماند، سهم او فرستاده نمی شد (و به دست او نمی رسید) و این فرد پس از برخاستن از خواب، دیگر سهم خود را نمی یافت. و بنابراین، ناچار بود (که) از دیگران درخواست کند که چیزی به او بدهند.(۳)

_________________________________

۱- وسائل الشیعه، ج ۶ ، ص ۴۹۹.

۲- وسائل الشیعه، ج ۶ ، ص ۴۹۶؛ من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵۰۲.

۳- همان.

۶ - زرد شدن بدن

از جمله پی آمدهای خواب بین الطلوعین این است که موجب بروز ناراحتی های جسمی می شود. امام صادقعليه‌السلام می فرماید: «خواب صبح، شوم و بدبختی است، روزی را منع و رنگ چهره را زرد می کند».(۱)

___________________________________

۱- نک: وسائل الشیعه، ج ۶ ، ص ۴۹۶.

فصل چهارم: آداب سحرخیزی

اشاره

دین باوران و خداپرستان راستین، برای اینکه در زمان خواب و استراحت نیز در جرگه عابدان قرار گیرند، هرشب هنگام خواب، وضو ساخته و با تنی طاهر به بستر خواب می روند و در عین حال که تن را به سوی کوی معشوق کعبه معظمه قرار می دهند، دل را نیز به جانب محبوب گراییده و با یاد و ذکر او می خوابند.

آن گاه در دل شب سر از خواب برمی دارند و سحر خود را با آدابی مخصوص می گذرانند.

۱ - آداب سحر

الف) مسواک زدن

یکی از زیباترین سنت های ائمه اطهارعليهم‌السلام که یاران خویش را به آن تشویق می کرده اند، مسئله بهداشت دهان و مسواک زدن دندان ها بوده است.

امروزه با پیشرفت دانش، فایده های بسیاری برای این عمل کشف شده است. یکی از کارهای مطلوب سحر می تواند مسواک زدن باشد. روایات فراوانی در این زمینه از ائمه هدیعليهم‌السلام وارد شده است.

ب) نماز شب

از برجسته ترین اموری که بر هر مسلمانی نیکو است و زمان آن هم در سحرگاهان می باشد، نماز شب و تهجد سحرگاهی است. آیه ها و روایت های فراوانی درباره فضیلت نماز شب و نکوهش ترک کنندگان آن وجود دارد. در فضیلت این نماز همین بس که امام صادقعليه‌السلام می فرماید: «لَیسَ مِنْ شَیعتِنا مَنْ لَم یُصلِّ صَلاهَ اللَّیل؛ کسی که نماز شب نخواند، از شیعیان و پیروان ما نیست».(۱)

ج) تلاوت قرآن

قرآن مجید کتاب زندگانی است که انس با آن و مراقبت در تلاوتش سزاوار هر انسان باایمانی است. در روایتی آمده است:

اِنَّ هذِه الْقُلوبَ لَتَصدَاُ کَما یَصْدأُ الْحَدیدُ وَ إنَّ جَلاها قَراءَهُ الْقُرآنِ.(۲)

این دل ها همانند آهنی است که زنگ می زند و بی گمان، جلای آن قرائت قرآن است.

اگرچه تلاوت قرآن در هر فرصتی پسندیده و نیکو است، ولی همدمی با قرآن و سیراب گشتن از جرعه های زلال این سرچشمه جوشان وحی در تاریکی شب، لذت و شیرینی ویژه ای دارد که تنها شب زنده داران از آن

_____________________________

۱- المقنعه، ص ۱۱۹؛ وسائل الشیعه، ج ۸ ، ص ۱۶۲؛ بحارالانوار، ج ۸۴ ، ص ۶۲

۲- ترجمه ارشاد القلوب، ص ۳۱۲؛ الدعوات، ص ۲۳۷؛ مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۱۰۴؛ کنزالعمال، ج ۱، ص ۵۴۵.

آگاهند. خداوند متعال این مطلب را در آغاز سوره مزمل به رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گوشزد می کند و از او می خواهد که در نیمه های شب سر از خواب برداشته و آیات روح بخش قرآن را تلاوت کند: «و رتّل القرآن ترتیلا».

الهی قمشه ای

د) تفکر

اندیشیدن و تفکر از دیگر کارهای شایسته در سحرگاهان است که خداوند سبحان آن را به انسان سفارش می کند و سزاوار است که این موهبت الهی درباره مهم ترین مسائل سرنوشت ساز به کار گرفته شود. ریشه ای ترین مسائلی که برای هر انسان آگاه مطرح است و در سرنوشت فردی و اجتماعی بشر نقش اساسی ایفا می کند، این گونه پرسش هاست که «از کجا آمده ام؟»، «به کجا خواهم رفت؟» و «چگونه؟»:

(مولوی)

امام سجادعليه‌السلام شبی از خواب برای نماز شب برخاست، هنگام وضو گرفتن ناگهان چشمشان به آسمان افتاد و با حالتی خاص به درخشش ستارگان نگاه کرد و غرق در تفکر شد؛ به گونه ای که وقتی سپیده سحر دمید و صدای مؤذن بلند شد، هنوز دستان امام در ظرف آب بود.(۱)

اندیشه آن حضرت در آفرینش ستارگان و آفریدگار آنها بود و در حقیقت، سیمای مبدأ هستی را در آینه ستارگان می دید.

۲ - برخی اعمال بین الطلوعین

الف) نافله صبح

در اسلام، نمازهای مستحبی فراوانی وجود دارد که آنها را نافله گویند. در بین نمازهای مستحبی، نافله های شبانه روز که نافله صبح یکی از آنها است، از جایگاه والایی برخوردارند. نافله صبح، دو رکعت است و زمان آن پس از اذان صبح و قبل از نماز صبح می باشد. یکی از مهم ترین و نخستین اعمال مستحبی بین الطلوعین، به جا آوردن نافله صبح است.

ب) ادای فریضه نماز صبح در اول وقت

نماز تجلی عشق در آینه عرفان است و نردبان صعود بر بام نور. نماز گشایش دروازه های دعاست و بارش ابر کرامت بر کویر تشنه وجود آدمی. به جا آوردن نماز صبح در اول وقت، از دیگر آداب بین الطلوعین است. در متون روایی بر اقامه نمازها، به ویژه نماز صبح، در اول وقت سفارش فراوان شده است.

__________________________________

۱- نک: محمدی اشتهاردی، داستان دوستان، ج ۴، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ ۳، ص ۹۸.

شاید بتوان فلسفه تأکید براین مطلب را این گونه بیان کرد که آدمی با برپا کردن نماز، پا به پای تحولات طبیعت و دگرگونی هایی که در وضع جسمی و روحی او شکل می گیرد، به خالق هستی پناه می برد. اول وقت در نمازهای روزانه، با یک تحول مهم در سراسر طبیعت هم زمان است؛ زیرا طلوع فجر (زمان فریضه صبح) ابتدای تابش نور و زوال ظهر (هنگامه نماز ظهر و عصر) آغاز کاهش شدت نورافشانی خورشید به سوی زمین است. اول وقت نماز مغرب و عشاء نیز با قطع کامل نورخورشید از کره زمین و آغاز تاریکی شب هم زمان است.

ازاین رو، اسلام با توجه به نقش و اثر نور در روح و روان آدمی، برای ایجاد هماهنگی بین فطرت انسان با قوانین طبیعت و برخورداری از آثار مفید آنها در زندگی مادی و معنوی، برپایی نماز را پیش بینی کرده است. نماز در اول این زمان ها، بی تردید به لطافت روح و آمادگی قلب در انسان کمک می کند.

ج) فراگیری دانش

یکی از بهترین زمان های تحصیل گوهر علم و معرفت، سحر و بین الطلوعین است. سرگذشت زندگی بزرگان عرصه علم و دانش، بهترین مؤید این مطلب است. از سوی دیگر، حضرت رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نیز دوستداران دانش را به این امر سفارش می کند و می فرماید: «اُغْدُوا فِی طَلَبِ الْعِلمِ فَإنَّ الْغُدوَّ بَرَکَهٌ وَ نَجاحٌ؛ در طلب علم زودخیز باشید، زیرا زودخیزی مایه برکت و کام یابی است».(۱)

ازاین رو، فراگیری علم یکی از مهم ترین اعمال در این زمان است.

امام خمینیرح و هم حجره ایشان آیت الله سید محمدصادق لواسانی که بیشتر درس ها را با یکدیگر مباحثه می کردند، صبح زود را برای مباحثه های خود برگزیده بودند. ایشان در این باره می گوید: «حتی در سفرها و زیارت که گاهی مشهد مشرف می شدیم، در هر فرصتی که حاصل می شد مشغول مباحثات علمی فلسفی می شدیم. در مدرسه فیضیه، صبح های زود، در کنار رودخانه ساحلی مشغول مباحثه می شدیم. حتی در روزهای سرد هم این کار انجام می شد و چقدر زیبا و با لطف و صفا، صورت می گرفت».(۲)

د) ورزش صبح گاهی

امروزه ورزش به عنوان یک ضرورت و نیاز اساسی در زندگی افراد، به طور فزاینده ای مورد توجه قرار گرفته است. از آثار مثبت این امر، تأمین سلامتی و بهداشت جسمانی و روانی و کاهش هزینه های درمانی است. ورزش و تمرین جسمانی خون را به گردش وا می دارد و چربی و کالری ها را می سوزاند و خطر ابتلا به بسیاری بیماری ها را کاهش می دهد.

ورزش صبح گاهی می تواند از دیگر کارهای بین الطلوعین باشد. این امر حتی مقدار کمی از آن سبب می شود که فرد احساس شادی کند و نگرانی هایش کاهش یابد. ورزش صبح گاهی تأثیر شگفت انگیزی در بالا بردن بازده فعالیت های آدمی دارد.

________________________________________

۱- منیه المرید، ص ۲۶۶؛ جلال الدین سیوطی، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ ه ق، چ ۱، ج ۱، ص ۱۸۳.

۲- روزنامه رسالت، ۲/۴/۱۳۶۸، مباحثه با آیت الله لواسانی.

۳ - ادعیه و اذکار سحر و بین الطلوعین

دعاها و ذکرهای مناسب این زمان فراوان است؛ به گونه ای که مجال بیان تمام آنها در این بخش نیست. بیشتر این دعاها و ذکرها در مفاتیح الجنان نقل شده است.

شمه ای از دستور العمل ها

گفتاری از ملا حسین قلی همدانی رحمه‌الله

این عارف بزرگ در نامه ای به یکی از سالکان می نویسد:

بعد از سعی در مراقبت، البته طالب قرب، بیداری و قیام سحر را لااقل یکی دو ساعت به طلوع فجر مانده الی مطلع الشمس از دست ندهد و نماز شب را با آداب و حضور قلب به جا بیاورد. و اگر وقتش زیادتر باشد، به ذکر یا فکر یا مناجات مشغول بشود، لیکن قدر معینی از شب باید مشغول ذکر با حضور بشود. در تمام حالاتش خالی از حزن نبوده باشد، اگر ندارد تحصیل نماید به اسبابش و بعد از فراغ، تسبیح سیده نساءعليه‌السلام و دوازده مرتبه سوره توحید و ده مرتبه «لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک» الی آخر و صد مرتبه «لا اله الا الله» و هفتاد مرتبه استغفار بخواند. قدری از قرآن شریف تلاوت نماید و دعای معروف صباح، یعنی یا من دَلَعَ لسان الصباح الی آخر البته خوانده شود.(۱)

سخنی از شیخ محمد بهاری رحمه الله

این عارف کامل، در نامه ای به یکی از دوستانش به نام شیخ احمد تبریزی چنین می نگارد: «در هر مرتبه که هستی، آن نیم رمق که داری، آن قدر را که به

_____________________________________

۱- تذکره المتقین، صص ۲۱۱ _ ۲۱۳.

سهولت می توانی به عمل آوری، اگر در آن مسامحه ای نکردی، آن را به جا آوردی، یک چنین هم بر قوت تو می افزاید، بلکه زیاده؛ زیرا که فرمود: تو یک وجب بیا، من یک زراع و اگر مسامحه ای کردی، آن مقدار قوتت هم در معرض زوال است. مثلاً شب را تا صبح خوابیدی، بنای بیداری داشتی نشد. حالا که اول صبح است تا ملتفت شدی پاشو. بین الطلوعین را بیدار بودن، این خودش هم فیض علی حدّه و توفیقی است از جانب حضرت اله (جل جلاله). این را به مسامحه بر خودت تقویت مکن. به شیطان گوش نده که می گوید حالا وقت برای نماز صبح زیاد است. قدری بخواب. غرض او معلوم است و همچنین در مجلسی نشستی خیلی لغو و بیهوده گفتی دلت سیاه شد، اما می توانی نیم ساعت زودتر پاشوی به تدبیر و حیل، پس این نیم ساعت را از دست مده. بلند شو و مگو چه فایده دارد؟ من از صبح به خرابی مشغولم، باز می توانی به این جزئی خیلی از کارها پیش ببری، ان شاء الله تعالی.

پس بر شیخ احمد لازم آمده عمل کردن این ترتیب که می نویسم: اولاً هر کاری دارد، باید اوقات خود را ضایع نکند. (نباید) بعضی از اوقات او مهمل در برود. باید برای هر چیز وقتی قرار دهد، اوقات او منقسم گردد؛ وقتی را وقت کسب و تحصیل و معاش خود قرار دهد و وقتی را برای رسیدگی به امور اهل و عیال خود و وقتی را برای خور و خواب خود قرار دهد. ترتیب اینها را به هم نزند تا همه اوقات او ضایع گردد.

مهما امکن، اول شب را وقت خواب قرار دهد. بی خود ننشیند آخر شب از او فوت شود و او را خواب ببرد. با طهارت بخوابد و ادعیه مأثوره را

بخواند، خصوص تسبیح حضرت صدیقه طاهرهعليها‌السلام و در سیری شکم هیچ وقت خود را جنب نکند و پیش از صبح بیدار شود. تا بیدار شد سجده شکر به جا آورد. اگر خودش هم بیدار نمی شود، اسباب بیداری را فراهم آورد. بعد از بیدار شدن به اطراف آسمان نگاه کند».(۱)

________________________________

۱- تذکره المتقین، صص ۱۰۴ _ ۱۱۰؛ مجله حوزه، ش ۲، ص ۶۰ و ۶۱ ؛ ش ۳، صص ۵۱ و ۵۲.

فصل پنجم: موانع سحرخیزی و راهکارهای رفع آن

اشاره

پس از شناخت اهمیت سحرخیزی و آشنایی با پی آمدهای مطلوب آن، نخست باید موانع سحرخیزی بررسی شود و سپس عوامل دست یابی به این امر مهم بیان گردد. تا به این وسیله، زمینه برای زنده کردن روحیه سحرخیزی در خانواده و جامعه فراهم گردد.

۱ - موانع سحرخیزی

اشاره

موانع زیادی در این زمینه وجود دارد. این موانع را می توان در قالب موانع فردی، موانع اجتماعی و موانع تربیتی، دسته بندی کرد.

الف) موانع فردی

اشاره

برخی از موانع سحرخیزی، موانع فردی و شخصی است و به اجتماع یا تربیت خانواده و مدرسه و یا فرهنگ مرتبط نیست. به بیان دیگر، دلیل بیدار نشدن در سحر رفتارهای خود فرد است؛ همچنانکه رفع این موانع نیز به تغییر این رفتارهای نادرست بستگی دارد. در ادامه به پاره ای از موانع شخصی سحرخیزی اشاره می کنیم.

یک پرخوری

یکی از ناپسندترین خلقیات انسانی پرخوری است که پی آمدهای منفی فراوانی برای انسان در بردارد. یکی از این پی آمدهای منفی که بی ارتباط با موضوع بحث نیست، جلوگیری از بیداری در سحر و بین الطلوعین است. تجربه نشان می دهد پرخوری در شب، نه تنها سبب خواب های آشفته و پریشانی انسان است، بلکه مانع سحرخیزی هم است. ازاین رو، در آموزه های اسلامی، پرخوری، به ویژه در شب، نکوهش شده است.

امام علیعليه‌السلام می فرماید:

از پرخوری بپرهیزید که هر که پای بند به آن باشد، بیماری هایش زیاد می شود و خواب های پریشان می بیند.(۱)

در کلام نورانی خاتم الانبیاءصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درباره نکوهش پرخوری آمده است:

نور حکمت در گرسنگی است و دوری از خدا در سیری است. دل ها را با زیاده خوردن و آشامیدن نمیرانید؛ زیرا دل نیز مانند کشت زار است که آب زیاد موجب نابودی آن می شود. پرخوری نکنید که نور معرفت از دل هایتان می رود.(۲)

ایشان در جای دیگر می فرماید:

با سه چیز طمع سه چیز را نداشته باش: طمع به شب زنده داری با سیر خوردن در شب؛ طمع به داشتن چهره شاداب و نورانی با خوابیدن در تمام شب؛ طمع به آسوده بودن از پیش آمدهای بد روزگار، با رفاقت کردن با فاسق ها.(۳)

________________________________

۱- غرر الحکم، ح ۲۶۳۹.

۲- طبرسی، مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۹۲ ه ق، چ ۶ ، ص ۱۴۹؛ بحارالانوار، ج ۶۷ ، ص ۷۱؛ مستدرک سفینه البحار، ج ۲، ص ۱۳۴.

۳- مستدرک الوسائل، ج ۶ ، ص ۳۴۰.