از چشم های مؤمن تو...

سیّدکاظم سیّدباقری

در آن شب های دهشتناک و روزهای خستگی، در آن هنگام که شبْ بوهایِ مهربان و خوشه های یاس نمی توانستند عطر نجابت خویش را در کوچه ها بپراکنند و پیچک ها جرأت نمی کردند دست در گردن سَروخرامان اندازند و ره به سوی آسمان دست دعا بردارند.

آن گاه که آواز شعرهای ناب، خفته بود و انسان نمی توانست شاعر خوبی برای آرامش زمین و سکوت شگرف شبانه باشد.

آن گاه که رنگین کمان ها میزبان رنگ های تار و تاریک بودند و کاج های کریسمس هیچ قُرب و منزلتی نداشتند و در گستره زمین، کسی کاج را نماد شادابی، سرسبزی و سرافرازی را به درستی نمی شناخت، و آن گاه که انسان گرفتار خودخواهی و جهالت خویش بود...

... آن هنگام بود که تو آمدی و معجزه آفرینش را معنا کردی و به حواریون گفتی که چگونه انسان را رعایت کنند و با دست های شفابخشت کوران را دیگر بار به دنیای روشن بینش ها و اندیشه ها باز آوَردی و آسمان و بیدهای کنار جاده و موج های بلند دریاها، متواضعانه ایستادند و «انسان» را در رُخسار نیکوی تو به شگفتی، نگریستند و الهگان شعر، به شگرفی و ژرفیِ چشم های مؤمن تو ایمان آوردند و در وصف دست های مهربانت و چهره آرامت قصیده ها سرودند.

با آمدنت آدم ها دیگربار ایستادند، به پرونده خونین خویش نگریستند و خجالت زده با چشمان پُراشک، به پشیمانی در خویشتن خویش نشستند و گریستند.

ای مسیح! ای پیام آورِ شعر و آرامش! با نگاهِ تو تمام «اَلعازر»های تاریخ شفا می یابند و انسان قرن رایانه، دیگر بار با آموزه های تو به آرامش می رسد.

ای بشارت دهنده احمد! آمدن تو، بشارتی بلند برای همه ما بود تا که برخیزیم و با نگاهی امیدوار، مشتاقانه افق های دور را نظاره کنیم.

کلمه مقدّس خداوند

محمّدرضا تقی دخت

سلام ای رسول مهربانی و آشتی که امشب از آسمان بلند خداوند قدم بر خاک می گذاری!

سلام بر تو و بر پدران پاکت و فرزندان حقیقی ات و سلام بر آن تولّدگاه مطهّر که در آن دیده گشودی.

سلام بر تو و بر کلمه مقدّس خداوند که صفت تو شد و سلام بر «مریم».

سلام بر تو که امشب می آیی تا آیین زندگیِ بدون خنجر را به ما بیاموزی؛ می آیی تا اندرزمان دهی به نیک زیستن و آرام زیستن؛ می آیی تا سایه سیاه شمشیر را از سر بندگان خدا برداری؛ می آیی تا بر دروازه های مقدّس قدس و اورشلیم ترانه میلادت به آسمان برود؛ می آیی تا آیین خوب زیستن در سایه درخت های آرامش ملکوت را به ما بیاموزی.

مسیح! ای کلمه مقدّس خدا! امروز، روز میلاد توست و ما به اشتیاق بر تو و بر محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و همه پاکان و صالحان درود می فرستیم. به اشتیاق آمدنت شمع می رویانیم و همسایگان مسیحیمان را میهمان چراغ و شمع می کنیم تا درخت هایی را که در خانه هایشان به شادباش تولّد تو برپا کرده اند، به ستاره و شمع زینت بخشند.

امّا ای مسیح مهربان و ای پدر مقدّس کلمات آرام و طمأنینه های بلند! در آن سوی زمین به نام تو تازیانه بر تن مردمان می نشیند و درخت و پرنده و انسان و حیوان از نام آنها که به نام بلند تو خود را «مسیحی» می نامند می هراسند. در آن سوی زمین، مسیح را تنها در کلیسا می جویند و روز مسیحی بودن تنها یکشنبه ای است که به تعجیل در کلیسا کتاب مقدّس را فرادست می آورند و به تکرار می خوانندش.

ای پدر آرامش بخش سنگ و گیاه و ای ثمره عفاف! آیا نمی خواهی به زمین بازگردی و خوان مهربانی و عدالت را دوباره باز کنی؟

نمی خواهی عدالت را آن گونه مهربان و صمیمی تفسیر کنی که جهانگیر شود؟

نمی خواهی از حکمت الهی که با جان تو آمیخته است چیزی به زمینیان بیاموزی؟

ای مسیح مهربان! آیا دلت برای زمین تنگ نشده است... برای حواریون تازه ای که می توانی داشته باشی و درخت های موعظه ای که می توانی بکاری!

ای مسیح! شبان مهربان و ای پیامبر پاکی و فرزانگی...

اینک منم؛ آن کلمه آسمانی

مریم هاشمی

امروز، خورشید عاشق، تن تب دارش را به آسمان می کشاند تا از آن اوج او را بنگرد. چشمان مریم می درخشد.

آفتاب از برق نگاه او خرسند و آسمان، لرزانِ قدم های او است.

او باید خود را به دریای زمان بسپارد، به موج های بلند آرامش که در انتظارش سر برافراشته اند. روزهای روزه های سکوت به انتها رسیده و لحظه های انتظار نیز...

زمان در گردش است. سایه ها بلند می شود، آن قدر بلند که هیچ آفتابی باقی نمی ماند.

از پناه خنک سایه نخلی خنده اش می شکفد. از شور خنده مهربانش، نخل هم بر او عاشق می شود. حالا دیگر تنها نیست. جبرئیل میهمان خلوت اوست.

زمانش فرا رسیده است. ستارگان در سفره شب چیده شده و انوار رقصان ماه راهبر فرشتگان است. نگاهش از نگاه ماه بالا می رود. گونه هایش مثل صورت غروب گل انداخته و تن نحیفش مثل قاصدکی پیرامون چیزی لطیف می رقصد. چشمه آبی چشمانش را دلشکستگی غصّه داری به غلیان درآورده.

از دل می گذراند: «کی تن خالی خود را به آرامی زمین می گذارم؟ من که بر خدای رحمان پناه بردم تا پرهیزگار باشم، سرگیجه های مانده از رسوایی را چه کنم؟».

درد دامانش را چنگ می زند و نزول رحمت رحمانی را خبر می دهد.

چشمان افسون شده اش را بست و گذاشت تا پروردگارش سقوط شهاب ها را با رویش یک جوانه گره زند.

او می دانست خداوند آنچه را اراده کند می آفریند و چون خواستش بر چیزی قرار گیرد، بی درنگ موجود می شود. او تردید نداشت.

شب برچیده شد. چشمه آبی جوشید و خستگی نارون ها را با خود برد.

دست های خنک نسیم بر روی پیشانی اش لغزید. حالا او صدای صلوات ستارگان را می شنید. نسیم نگاه معصومش آرام بر تن خالی اش وزید.

ناگاه کودکی را دید که سایبانی از آرامش بال های فرشتگان بر سرش بود. اتّفاق افتاده بود. آواز جبرئیل بلند شد: «ای مریم! خدا به کلمه خود بشارتت می دهد. نام این کودک مسیح است».

به اذن خداوند کودک به سخن آمد و گفت: «من بنده خدایم که به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است. هرکجا باشم مرا وجودی فرخنده ساخته. تا زنده ام به نماز و زکات سفارشم کرده و نسبت به مادرم به نیکوکاری واداشته و سرکش و بدبخت قرار نداده.

سلام بر من روزی که برآیم و روزی که بمیرم و روزی که زنده برانگیخته شوم».(۱)

______________________________________

۱- اشاره است به سوره مریم، آیات ۳۰ _ ۳۳.

حالا مریم شیرینی خرمای نخل شیدا را مزه مزه می کرد.

سروش آسمانی

رضا بابایی

ابراهیمعليه‌السلام منادی توحید در میان انسان ها بود و موسی، گامی دیگر به سوی تشکیل امّت واحده برداشت و عیسی روح اللّه بر این هدف و راه و روش پای فشرد و روح تازه ای در آن دمید که آن را تا همیشه تاریخ، زنده نگه خواهد داشت.

آنان که به مرام و رسالت حضرت مسیح، ایمان دارند، باید بیش از هرچیز در پی نزدیک کردن دل های آدمیان به یکدیگر باشند. برترین آرزوی آن پیامبر بزرگ الهی، آن بود که فرزندان آدم، همان گونه که در شکل و صورت، یکسان اند، در هدف و مقصود نیز به یک راه و روش، طیّ منزل کنند و در پایان به نوعی از زندگی دست یابند که خوشایند خدا و رسولانش باشد.

عیسیعليه‌السلام پیامبر رحمت و معجزه رسالت بود. عطرِ مهرانگیزی که او میان انسان ها پراکند، تا ابد مشام جان هر که را که به یاد حق زنده است، می نوازد. نام او، یادآور مهربانی و رحمت و رأفت است و این رحمت، سرمایه هنگفتی است که تا سایه هُماوارِ خود از ما برنگیرد، قدر و منزلت آن را نخواهیم دانست.

اینک هر انسان و یا هر قوم و قبیله ای که خود را به مسیحعليه‌السلام نزدیک تر، مؤمن تر و متعهدتر می داند، باید به آرمان های مشترک بشری وفادارتر باشد. از این روست که ما از جوامع مسیحی، چه آنان که در

شرق عالم اند و چه آنان که در غرب می زیند، چشمِ آن داریم که از طریقت مهر و از کیش محبّت به همنوعان خود، خارج نشوند و هماره به همین راه و روش عمل کنند.

حضرت عیسیعليه‌السلام پیام آور دوستی و درستکاری و راست رَوی و حقیقت خواهی است. پس هر که در این جهان بزرگ، به مهرورزی و درستی و راستی بیشتر روی آورد، به آن پیامبر بزرگ الهی نزدیک تر است.

سالروز میلاد آن سروش آسمانی را که ندای حق خواهی، حق جویی و حقیقت طلبی را به نیکی سر داد و گوش جهان را از بانگ دلاویز خود پر کرد، به همه هموطنان مسیحی و پیروان راه انبیا تبریک می گوییم.

بادا که این روز خجسته، روز هم گرایی و همیاری همه دل ها به سوی کعبه سعادت باشد!

آیینه آفتاب های مقدّس اساطیری

مریم سقلاطونی

آرام تر از نسیم می وزی بر دامان معطّر مریم و زمین، یکپارچه، از نو بنا می شود با پرچینی از آفتاب.

می دمی چون سپیده، با عطری مسیحایی و ناگاه، شب در نقطه ای از زمین دفن می شود.

به جاودانگی عشق می مانی که در «کلمه خدا» خلاصه شده و به یکپارچگی صبح که از تکامل روشنی، سرشار است.

تا پلک می گشایی تمام روزها متولّد می شوند و تمام روشنی ها، می تراوند.

ای زیباترین صبح مبارک پیامبران! گهواره ات بوی آفتاب می دهد، بوی باران، بوی مریم. لبخند که می زنی، تمام درختان به شکوفه می نشینند، و لب که می گشایی، کلام جان می گیرد، کلمه متبلور می شود و جان، همکلام واژه هایت می گردد.

چشمانت تفسیر سوره عشق است که در کلمه «خدا»، ریشه دارد و نامت شرح کامل محبّت و مهربانی است.

ای روح خدا! پیامبر پیام های باستانی! تو حقیقتی روشن از درس فشرده وحیی که از گاهواره ات، روح کلمات به پرواز درآمدند.

ای آینه آفتاب مقدّس اساطیری! آوازهایت موسیقی حیات بخشی است که از بندبندِ جان شور می آفریند و شب های تار بردگی را درهم می کوبد.

ای شکوهِ مسیح پرست! در پیام چشمانت، هزار معبد برپا شد و هزار ناقوس به صدا درآمد.

سلام بر تو، و بر روح مقدّسی که در دل های شیفته خانه دارد.

سلام بر تو و بر مریم و بر زکریّا.

سلام بر تو و بر آسمانی که تو را در برگرفت تا در حضور موعودی دیگر فرود آیی.

ای آفتاب سرزمین های مریم پرست! در نورانیّت نامت، هزار کهکشان جاری است و در صفای کلامت، هزار انجیل، ریشه دارد. در هر کجای جهان که ایستاده باشی، زمین، مبهوت جمال توست و زمان، متحیّر از حضور معنوی ات.

درود خدا بر تو و بر پی_روان راستین تو باد و جاودانه باد تا هماره زمان، آفتاب کلامت!

بخش سوم: همراه با برنامه سازان

پیشنهادهای کلی

حضرت عیسی مسیحعليه‌السلام از پیامبران بزرگ الهی است که در قرآن و احادیث اسلامی، بارها از ایشان یاد شده است. هرچند آیین مسیحیت در طول زمان، به تحریف دچار گشت و خلوص خود را از دست داد، با این حال، چون از بستری الهی برخاسته است، دستورها و ارزش های الهی و نکته های اخلاقی فراوان و مهمی در آن دیده می شود. از این رو، در مکتب اسلام، پیروان این دین از اهل کتاب به شمار می آیند و احکام متفاوتی با مشرکان دارند. با توجه به شاخصه ها، توجه به نکات زیر ضروری است:

۱ - شایسته است برنامه سازان گرامی در برنامه های گوناگون صدا و سیما همه ی مردم اعم از مسلمان و غیر مسلمان به ویژه مسیحیان را به این نکته رهنمون شوند که اسلام و دیگر ادیان الهی به ویژه مسیحیت، در زمینه ی اعتقادات، اخلاقیات و احکام، ویژگی های مشترک فراوانی دارند بر خلاف مادی گرایان پیروان همه ی ادیان الهی به عبادت پروردگار باور دارند. از این رو، در همه ی ادیان، گونه ی خاصی از نماز مرسوم است.

پیروان همه ی ادیان الهی به نوع دوستی، هم یاری، راست گویی، امانت داری گرایش دارند و دزدی، خیانت در امانت، دروغ گویی، خودپرستی و خودخواهی را ناپسند می شمارند. افزون بر آن، در همه ی مذاهب الهی، آزادی حد و مرز دارد؛ یعنی آزادی در روابط زن و مرد، از قانون و مقررات ویژه ای، پیروی می کند. در اصل همه ی ادیان الهی، پوشش زن و مرد در حد مطلوب، رعایت و بدان توصیه شده است. از همین رو، در همه ی تصویرهای حضرت مریمعليها‌السلام ، ایشان را با گونه ای سرپوش (روسری) می بینیم. لباس رسمی صاحبان کلیسا اعم از زن و مرد نیز از وجود پوششی ویژه در دین مسیحیت، حکایت می کند.

۲ - باید بر این مطلب پای فشرد که تمدن غرب به معنای تمدن مسیحی یا بالعکس نیست و میان این دو، تفاوت های فراوانی وجود دارد. به گونه ای که بسیاری از اندیشمندان مسیحی از عمل کرد سران کشورهای غربی، گله مند و ناراضی هستند. از این رو، رویکرد ستیزجویانه ی تمدن غرب به مسلمانان و دین اسلام را نباید به حساب مردم مسیحی بگذاریم. این نکته درباره ی دین یهود نیز صدق می کند و عملکرد صهیونیست ها را نباید همان عملکرد پیروان دین یهود دانست.

۳ - پافشاری بر بیان ویژگی های مشترک و نپرداختن به مسایل اختلاف برانگیز، مانع از آن نیست که در گفت وگوها، واقعیت بیان گردد؛ زیرا بیان واقعیت ها با استدلال و برهان و زبان دوستانه می تواند پندارهای نادرست هردو طرف را بزداید.

۴ - بنا بر آماری که درباره ی مسلمان شدن مسیحیان در آمریکا منتشر شده است، بسیاری از آنان، دلیل اسلام آوردن خود را توجه و احترام اسلام به ادیان دیگر دانسته اند.

قرآن کریم همیشه از همه ی ادیان الهی به نیکی یاد کرده و اعتقاد به پیامبران الهی را یکی از شرط های مسلمانی، برشمرده است. از این رو، در برنامه ها باید به این مطلب اشاره شود که هیچ گاه به پیروان دیگر ادیان، نباید توهین، تحقیر یا ناسزایی روا داریم.

۵ - مدتی است در برخی محفل های علمی گفته می شود هرکس با هر عقیده ای، از حقانیت، بهره ای دارد و هیچ کس حق مطلق نیست. بنابراین، نمی توان گفت این مذهب، حق است و آن مذهب، باطل. این سخن همان بحث «پلورالیسم دینی» است. اندیشمندان مسلمان، دلایل بطلان این نظریه را بیان کرده اند و در قرآن، آیات فراوانی در بطلان آن، آمده است از جمله این که:

( وَ مَنْ یَبْتَغ غیر الاسلام دینا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنه ) .(۱)

هر کس جز اسلام، دینی را بپذیرد، از او پذیرفته نمی شود.

یا:

( وَأَنَّ هَـٰذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ .) (۲)

این است راه راست من، پس، از آن پیروی کنید.

___________________________________

۱- آل عمران، ۸۵.

۲- انعام، ۱۵۳.

بنابراین، در برنامه ها باید تأکید شود که جز اسلام، همه ی ادیان نسخ شده اند و پذیرفته ی درگاه الهی نیستند. پس همه باید در زیر پرچم اسلام قرار گیرند تا به راه راست، هدایت گردند.

پیشنهادهای برنامه ای

۱ - دعوت از کارشناسان حوزه و دانشگاه برای گفت وگو درباره ی شخصیت حضرت مسیحعليه‌السلام با توجه به آیات و روایات.

۲ - دعوت از اندیشمندان مسیحی و مسلمان برای گفت وگو درباره ی ویژگی های مشترک و تبیین راه کارهای بهره برداری از این اشتراک ها برای برپایی صلح جهانی.

۳ - ساخت نماآهنگ از سرودهای مسیحیان و حتی عرفانی در توصیف شخصیت حضرت مسیحعليه‌السلام .

۴ - تهیه ی فیلم مستند از برپایی مراسم جشن میلاد در کلیساهای بزرگ جهان به ویژه کلیسای واتیکان و کلیساهای بزرگ ایران.

۵ - تهیه ی فیلم از خانواده های مسیحی و نمایش آداب و رسوم آن ها در سال روز میلاد مسیحعليه‌السلام .

پرسش های مردمی

۱ - آیا تا کنون با برادران و خواهران مسیحی برخورد داشتید؟ رفتار شما با آنها چگونه بود؟

۲ - به نظر شما، با مسیحیان و پیروان ادیان دیگر باید چگونه رفتار کرد؟

۳ - آیا درباره ی حضرت عیسیعليه‌السلام یا حضرت مریمعليه‌السلام ، آیه ای از قرآن به خاطر دارید؟

۴ - مهم ترین دستورهای دین مسیح چه بود؟ (پرسش از مسیحیان یا مسلمانان)

۵ - به نظر شما، ویژگی های مشترک اسلام و مسیحیت چیست؟

۶ - اندیشمندان ادیان گوناگون چگونه می توانند در برپایی صلح جهانی نقش داشته باشند؟

۷ - آیا می توانید یکی از آداب مذهبی مسیحیان در سال روز میلاد حضرت مسیح را نام ببرید؟

پرسش های مسابقه ای

۱ - نام مادر حضرت عیسیعليه‌السلام چه بود و این نام به چه معناست؟ حضرت مریمعليها‌السلام ، خدمت گزار پرستش گاه

۲ -نسل حضرت عیسیعليه‌السلام از سوی مادر به کدام پیامبر می رسد؟ حضرت هارون و سلیمان

۳ - نخستین معجزه ی حضرت عیسیعليه‌السلام چه بود؟ سخن گفتن در دوران نوزادی

۴ - یاران خاص حضرت عیسیعليه‌السلام را چه می نامیدند؟ حواریّون

۵ - چند نمونه از معجزه های حضرت عیسیعليه‌السلام را نام ببرید؟ زنده کردن مردگان، شفا دادن نابینا و بیمارهای درمان ناپذیر

۶ _ نام کتاب آسمانی حضرت مسیحعليه‌السلام چه بود؟ انجیل

۷ - «مائده» یعنی چه و با حضرت عیسیعليه‌السلام چه ارتباطی دارد؟ سفره ی

غذا. حواریّون از حضرت عیسیعليه‌السلام می خواستند از خداوند بخواهد مائده ی آسمانی بر آنان فرو فرستد.

۸ - حضرت عیسیعليه‌السلام در چه سنی به پیامبری برگزیده شد؟ در دوران کودکی.

۹ _ هجرت پیامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چند سال پس از میلاد مسیحعليه‌السلام ، رخ داد؟ ۶۲۲ سال.

۱۰ - کدام پیامبر الهی هم زمان با حضرت عیسیعليه‌السلام زندگی می کرد؟ حضرت یحییعليه‌السلام .

۱۱ - کدام یک از سوره های قرآن، داستان ولادت حضرت مسیحعليه‌السلام را بیان کرده است؟ سوره ی مریم

۱۲ - آیا حضرت عیسی مسیحعليه‌السلام فرزندی داشت؟ خیر

پرسش های کارشناسی

۱ - چگونه حضرت مریمعليها‌السلام شایستگی پرورش عیسیعليه‌السلام را در دامان خود یافت؟

۲ - آیا به راستی، هیچ مردی در آن زمان وجود نداشت که شایستگی پدری حضرت مسیحعليه‌السلام را داشته باشد؟ اصولاً چرا مسیحعليه‌السلام بدون پدر به دنیا آمد؟

۳ - چرا حضرت مسیحعليه‌السلام در همان ابتدای تولد، خود دفاع از مادرش را به عهده گرفت؟ چرا خود حضرت مریمعليها‌السلام از حیثیت و آبروی خویش دفاع نکرد؟

۴ - چرا حضرت عیسیعليه‌السلام نسبت به دیگر پیامبران از معجزه های بیشتری (از نظر تعداد) برخوردار بود؟ آیا برای اثبات نبوت به بیش از یک معجزه، نیاز است؟

۵ - چگونه حضرت عیسیعليه‌السلام معجزه های خود را به حواریّون، تفویض می کرد و آنان چگونه مانند حضرت مسیح، بر زنده کردن مردگان و شفای بیماران قدرت می یافتند؟ اگر این معجزه ها، دلیلی بر نبوت عیسیعليه‌السلام است، چرا انجام آن به دست حواریّون نیز امکان پذیر بوده است؟

۶ - انجیل اصلی که بر حضرت عیسیعليه‌السلام نازل شد، اکنون کجاست و چرا اثری از آن وجود ندارد؟

۷ - چگونه حضرت عیسی مسیحعليه‌السلام به آسمان صعود کرد و چه زمانی باز خواهد گشت؟

۸ - صعود و عروج حضرت مسیح به آسمان، جسمانی بود یا روحانی یا هر دو؟

۹ - سیمای حضرت عیسیعليه‌السلام در قرآن و روایات را بیان کنید؟

۱۰ - هدف و پیام آیین مسیحیت چیست؟ آیا کلیسا و پیشوایان دین مسیحیت در این راه، گام بر می دارند؟

۱۱ - ویژگی های مشترک دین اسلام و مسیحیت چیست؟

۱۲ - دلایل و انگیزه های تحریف در دین مسیحیت چیست؟

۱۳ - دلایل سستی اعتقاد مسیحیان به دین را چگونه ارزیابی می کنید؟

۱۴ - محور گفت وگوی ادیان با یکدیگر باید چه باشد و پی آمد این گفت وگوها چه خواهد بود؟

۱۵ - راه کارهای ادیان الهی به ویژه اسلام و مسیحیت را برای ایجاد صلح جهانی، بیان کنید.

معرفی کارشناس

۱ - آیت الله جعفر سبحانی

۲ - آیت اللّه رضا استادی

۳ - آیت الله تسخیری

۴ - حجت الاسلام و المسلمین علی دوانی

۵ - حجت الاسلام و المسلمین حسین توفیقی، استاد در مؤسسه امام خمینی، قم.

۶ - حجت الاسلام و المسلمین محمد مجتهد شبستری

۷ - حجت الاسلام و المسلمین رسولی محلاتی

۸ - حجت الاسلام و المسلمین رسول جعفریان

۹ - حجت الاسلام و المسلمین روح الله حسینیان

۱۰ - حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا زیبایی نژاد، دفتر مطالعات حوزه علمیه خواهران قم.

۱۱ - دکتر صادق آیینه وند، استاد دانشگاه

۱۲ - دکتر محمود رامیار، نویسنده

۱۳ - دکتر زروانی، دانشگاه تهران دانشکده الهیات

۱۴ - دکتر سالکی، دانشگاه تهران دانشکده الهیات

۱۵ - حجت الاسلام و المسلمین مسیح مهاجری، مدیرمسئول روزنامه جمهوری اسلامی

۱۶ - عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، محقق کتابخانه ادیان در قم

۱۷ - علی اصغر مصطفوی، محقق کتابخانه ادیان در قم

۱۸ - محمدباقر انصاری، محقق کتابخانه ادیان در قم

فهرست منابع

۱ - قرآن کریم

۲ - کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی

۳ - خزائلی، محمد، اعلام القرآن

۴ - شیخ صدوق، امالی

۵ - علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار

۶ - رسولی محلاتی، تاریخ انبیا

۷ - عمادزاده، تاریخ انبیا

۸ - نجار، تاریخ انبیا

۹ - طبری، محمدبن جریر، تاریخ بلعمی

۱۰ - حکمت، علی اصغر، تاریخ جامع ادیان

۱۱ - طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری

۱۲ - ترجمه ی آیتی، محمدابراهیم، تاریخ یعقوبی

۱۳ - حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول

۱۴ - علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان

۱۵ - شیخ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع

۱۶ - علی بن ابراهیم قمی، ابوالحسن، تفسیر قمی

۱۷ - لاهیجی، عبدالرزاق، تفسیر لاهیجی

۱۸ - شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان

۱۹ - کاشانی، ملا فتح اللّه، تفسیر منهج الصادقین

۲۰ - مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه

۲۱ - جمعه العروسیه الهویزی، تفسیر نورالثقلین

۲۲ - ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر

۲۳ - شیخ صدوق، توحید صدوق

۲۴ - شیخ طوسی، تهذیب

۲۵ - علامه مجلسی، محمدباقر، حیات القلوب

۲۶ - شیخ صدوق، خصال

۲۷ - ثقه الاسلام کلینی، روضه الکافی

۲۸ - ثقه الاسلام کلینی، فروع کافی

۲۹ - راوندی، قصص الانبیاء

۳۰ - صدر بلاغی، قصص قرآن

۳۱ _ ابن عسیر، الکامل فی التواریخ

۳۲ - شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه

۳۳ - ترجمه سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ

۳۴ - توفیقی، حسین، نگاهی به ادیان زنده ی جهان

۳۵ - ترجمه ی فیض الاسلام، نهج البلاغه

۳۶ - شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه