تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

شرح چهل حديث از حضرت مهدى (عج)

تاليف: على اصغر رضوانى

مقدمه

يكى از باورهاى مشترك بين اديان، انديشه ى نجات بخشى است.(1) عنصر مرتبط، انتظار فرج است؛ و انتظار، دعوت به حماسه و اقدام، دين دارى، استوارى ابعاد توحيدى و اعتقادى و عملى است. امام صادقعليه‌السلام مى فرمايد: «براى صاحب الامر غيبتى طولانى است، در اين دوران هر كسى بايد تقوا پيشه سازد و چنگ در دين خود زند. هر كس كه خوش دارد در شمار اصحاب قائم باشد، بايد چشم به راه باشد و پارسايى پيش گيرد و كردار با ورع داشته باشد.»

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى فرمايد: «خوشا به حال منتظرانى كه به حضور قائم برسند. آنان كه پيش از قيام او نيز پيرو اويند، با دوست او عاشقانه دوست و موافق و با دشمن او خصمانه دشمن و مخالف اند.

منتظران واقعى بايد حضرت حجت را بشناسند و نسبت به عصر مهدىعليه‌السلام آگاهى كامل داشته باشند. مؤمنان به مهدويت بايد بدانند كه مهدىعليه‌السلام در برابر جلال خداوند، بسيار فروتن، عادل و حق گراست؛ دين اسلام به دست او عزيز گردد؛ او به دنيا دل نبندد و سنگى روى سنگ نگذارد؛ در حكومت او به احدى بدى نرسد، مگر آن جا كه حد خدايى بر آنان جارى گردد. مهدىعليه‌السلام مانند اميرالمؤمنينعليه‌السلام زندگى مى كند؛ نان خشك مى خورد و با پارسايى زندگى مى كند.

عصر مهدىعليه‌السلام به گونه اى است كه هر كس در اثر دوستى و يگانگى، هرچه نياز دارد از جيب ديگرى برمى دارد؛ مؤمنان در معاملات دنبال سودجويى نيستند؛ كينه ها از دل ها بيرون مى رود؛ همه جا را آسايش و امنيت فرامى گيرد؛ مهدىعليه‌السلام ، حق هر حق دارى را مى گيرد و به او مى دهد، حتى اگر حق كسى زير دندان ديگرى باشد، از زير دندان انسان متجاوز بيرون مى كشد و به صاحب حق بازمى گرداند؛ كاخ ها را ويران مى سازد و ارتش ظالمان و طاغيان را از دم تيغ مى گذراند».

كتابى كه پيش روى خوانندگان محترم است، شرح و بسط چهل چراغ فروزان و چهل گوهر درخشان ولايت مهدويت است كه دل هر مؤمنى را روشن مى سازد و توسط محقق فرزانه، جناب حجة الاسلام على اصغر رضوانى به تحرير در آمده است.

در پايان از همه ى دست اندركاران مركز مطالعات و پژوهش هاى حوزه ى علميه كه در آماده سازى اين اثر تلاش نموده اند، به ويژه جناب آقاى محمدى، مدير گروه مهدويت، صميمانه سپاس گزارم.

عبدالحسين خسروپناه

جانشين مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه ى علميه

هشتم مهرماه 1382، مصادف با سوم شعبان المعظم 1424

شرح چهل حديث از حضرت مهدي (عج)

حديث يكم:

(اهل بيتعليهم‌السلام محور حق)

«الْحَقُّ مَعَنا فَلَنْ يُوحِشَنا مَنْ قَعَدَ عَنّا، وَنَحْنُ صَنائِعُ رَبِّنا، وَالْخَلْقُ بَعْدُ صَنائِعُنا »(2)

حق با ما اهل بيت است و كناره گيرى عده اى از ما هرگز سبب وحشتمان نمى شود؛ چرا كه ما دست پرورده هاى پروردگاريم، و ديگر مخلوقين خداوند، دست پرورده هاى ما هستند.

شرح اين حديث شريف را شيخ طوسى (رحمه الله)، با سند معتبر، از ابوعمرو عمرى، از امام زمانعليه‌السلام نقل كرده است.حضرتعليه‌السلام در اين فقره از حديث، به سه نكته اشاره مى فرمايد:

1. تمام حقّ و حقيقت، با اهل بيتعليهم‌السلام و همراه با آنان است. بايد توجه داشت كه جمله ى «الحقّ معنا » با جمله ى «اهل البيت مع الحق » فرق مى كند؛ زيرا مفهوم جمله ى نخست آن است كه اهل بيتعليهم‌السلام محور اساسى براى تشخيص حقّ از باطل اند و براى شناخت اين دو از هم ديگر بايد به سنّت و رفتار و كردار آنان رجوع كرد؛ بر خلاف مفهوم جمله ى دوم. همين معنا، از حديث «عليّ مع الحقّ والحقّ مع عليّ »(3) نيز استفاده مى شود.

2. كسى كه حقّ با اوست نبايد از اِعراض ديگران از او و تنها ماندنش، به وحشت بيفتد و به كمى يا زيادى طرف داران خود نگاه كند.

حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام به هشام مى فرمايد:

اى هشام! اگر در دست تو گردويى است و همه ى مردم مى گويند كه آن دُرّ است، براى تو نفعى ندارد؛ زيرا تو مى دانى كه در دستت گردو است؛ و نيز اگر در دست تو دُرّ است، و مردم مى گويند گردو است، به تو ضررى نمى رسد؛ زيرا تو مى دانى كه آن چه در دست توست دُرّ است(4) .

هم چنين امام علىعليه‌السلام مى فرمايد:

در راه هدايت، از كمى اهل آن وحشت نكنيد(5) .

3. درباره ى جمله ى سومى كه در اين حديث آمده است، دو تفسير متفاوت وجود دارد كه مانعى در جمع اين دو نيست. در ذيل به آن ها اشاره مى كنيم:

الف) همانا اهل بيتعليهم‌السلام ، در عقايد و اعمال دينى، محتاج به مردم نيستند، و آن چه از جانب خداوند به واسطه ى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به آنان رسيده است، آنها را كفايت مى كند؛ در حالى كه امّت، در اين امور، محتاج به اهل بيت اند، و تنها رجوع به كتاب و سنّت، آنان را كفايت نمى كند، و بدون مراجعه به اهل بيتعليهم‌السلام قطعاً گمراه و هلاك مى شوند.

ب) نعمت هاى خداوند بر اهل بيتعليهم‌السلام ، مباشرتاً و بدون واسطه ى كسى نازل مى گردد، در صورتى كه نعمت هايى كه خداوند بر مردم نازل مى كند، بدون واسطه ى اهل بيتعليهم‌السلام نخواهد بود.

حديث دوم:

(امامعليه‌السلام ، امان اهل زمين)

«إِنّي لاََمانٌ لاَِهْلِ الاَْرْضِ كَما أَنَّ النُّجُومَ أَمانٌ لاَِهْلِ السَّماءِ »(6)

همانا، من، امان و مايه ى ايمنى براى اهل زمينم؛ همان گونه كه ستاره ها، سبب ايمنى اهل آسمان اند.

شرح اين كلام، قسمتى از جواب هايى است كه امام زمانعليه‌السلام ، در پاسخ به نامه ى اسحاق بن يعقوب فرموده است. اسحاق در اين نامه، از علت غيبت سؤال مى كند. حضرت بعد از جواب و بيان علّت غيبت، به اين نكته اشاره دارد كه وجود امام در غيبت، بى فايده و اثر نيست؛ از فوايد امام اين است كه وجود او سبب ايمنى براى اهل زمين است؛ همان گونه كه ستارگان آسمان مايه ى ايمنى براى اهل آسمان اند. در روايات صحيح ديگرى نيز به همين مضمون اشاره شده است. در آن روايات آمده است: اگر حجت در زمين نباشد، زمين و اهل آن، دگرگون و مضطرب خواهند شد.

در تشبيه امان بودن امام زمانعليه‌السلام براى اهل زمين، به امان بودن ستارگان براى اهل آسمان، وجوه تشابهى نهفته است كه به دو مورد از آن ها اشاره مى كنيم:

1. همان گونه كه از جهت تكوينى، وجود ستارگان و كيفيّت وضع آن ها موجب امان و آرامش كرات و سيارات و كهكشان هاست، وجود امام زمانعليه‌السلام نسبت به موجودات زمين نيز چنين است.

2. همان گونه كه به سبب ستارگان، شياطين از آسمان ها رانده شدند و امان و آرامش براى اهالى آسمان ها، از جمله ملائكه فراهم شد، وجود امام زمانعليه‌السلام نيز تكويناً و تشريعاً سبب طرد شياطين از اهل زمين، خصوصاً انسان ها خواهد بود.

حديث سوم:

(فلسفه ى امامت و صفات امام)

«أَحْيى بِهِمْ دينَهُ، وَأَتَمَّ بِهِمْ نُورَهُ، وَجَعَلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ إِخْوانِهِمْ وَبَني عَمِّهِمْ وَالاَْدْنَيْنَ فَالاَْدْنَيْنَ مِنْ ذَوي أَرْحامِهِمْ فُرْقاناً بَيِّناً يُعْرَفُ بِهِ الْحُجَّةُ مِنَ الْمَحْجُوجِ، وَالاِْمامُ مِنَ الْمَأْمُومِ، بِأَنْ عَصَمَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ، وَبَرَّأَهُمْ مِنَ الْعُيُوبِ، وَطَهَّرَهُمْ مِنَ الدَّنَسِ، وَنَزَّهَهُمْ مِنَ اللَّبْسِ، وَجَعَلَهُمْ خُزّانَ عِلْمِهِ، وَمُسْتَوْدَعَ حِكْمَتِهِ، وَمَوْضِعَ سِرِّهِ، وَأَيَّدَهُمْ بِالدَّلائِلِ، وَلَوْلا ذلِكَ لَكانَ النّاسُ عَلى سَواء، وَلاَِدَّعى أَمْرَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ كُلُّ أَحَد، وَلَما عُرِفَ الْحَقُّ مِنَ الْباطِلِ، وَلا الْعالِمُ مِنَ الْجاهِلِ »(7)

اوصيا كسانى هستند كه خداوند متعال، دينش را با آنان زنده مى كند، و نورش را با آنان كاملاً مى گسترد و سيطره مى دهد. خداوند ميان آنان و برادران و عموزادگان و ديگر خويشاوندانشان تفاوت آشكارى گذاشته است كه به سبب آن، حجّت از غير حجّت، و امام از مأموم، شناخته مى شود. آن تفاوت آشكار اين است كه آنان را از گناهان محفوظ و مصون داشته، از عيوب مبرّا كرده، از پليدى پاك گردانيده، از اشتباه منزهشان داشته، آنان را خزانه داران علم و حكمت و پرده داران سرّ خود قرار داده و آنان را با دليل ها تأييد كرده است. اگر اين گونه نبود، همه ى مردم با هم يكسان بودند و هر كس مى توانست ادعاى امامت كند كه در اين حال، حقّ از باطل و عالم از جاهل، تشخيص داده نمى شد.

شرح اين كلمات، از جمله مطالبى است كه امام زمانعليه‌السلام در جواب نامه ى احمد بن اسحاق مرقوم داشته است. آن حضرتعليه‌السلام بعد از اشاره به نكاتى چند، به حقيقت و شأن و مقام امامت و امام پرداخته و خصوصياتى را براى امام بيان فرموده است، تا سبب تمايز امام حق از مدعى دروغين امامت باشد:

1. امام كسى است كه به سبب او دين خدا زنده خواهد ماند؛ زيرا او است كه در هنگام اختلافات و وقوع فتنه ها و شبهه ها، حقّ را از باطل تشخيص مى دهد و مردم را به دين واقعى هدايت مى كند.

2. نور خدا كه با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شروع شد، با امام تمام و كامل مى شود.

3. خداوند متعال، در ذريه ى پيامبر، براى تميز امام از بقيه ى افراد، اوصافى اختصاصى براى امام قرار داده است، تا مردم، در امر امامت، دچار شبهه نشوند، خصوصاً هنگامى كه بعضى از ذريه ى پيامبر، ادعاى دروغين امامت مى كنند. برخى از اين ويژگى ها، عصمت از گناهان، دورى از عيوب، طهارت از پليدى، نزاهت و پرهيز از اشتباه و... است. اگر اين ويژگى ها نبود، هر كس مى توانست ادعاى امامت كند و بدين سان، حق و باطل جدا شدنى نبودند و در نتيجه، دين الهى بر جهانيان حاكم نمى شد.

حديث چهارم:

(فلسفه ى امامت)

«أَوَ ما رَأَيْتُمْ كَيْفَ جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ مَعاقِلَ تَأْوُونَ إِلَيْها، وَأَعْلاماً تَهْتَدُونَ بِها مِنْ لَدُنْ آدَمَ عليه‌السلام »(8)

آيا نديديد كه چگونه خداوند براى شما، ملجأهايى قرار داد كه به آنان پناه بريد، و عَلَم هايى قرار داد تا با آنان هدايت شويد، از زمان حضرت آدمعليه‌السلام تا كنون.

شرح اين عبارت، قسمتى از توقيعى است كه از ناحيه ى حضرت، به خاطر اختلاف ميان ابن أبى غانم قزوينى و جماعتى از شيعيان صادر شده است. ابن ابى غانم معتقد بود كه براى امام حسن عسكرىعليه‌السلام جانشينى نيست و امامت به ايشان ختم شده است. گروهى از شيعيان، به حضرت مهدىعليه‌السلام نامه مى نويسند و داستان را باز مى گويند. از ناحيه ى حضرت نامه اى صادر مى شود كه حديث فوق بخشى از آن است.

امام زمانعليه‌السلام بعد از سفارش هاى زياد در دورى از ترديد و شك در امر امامت و وصايت و جانشينى، مى فرمايند: مسئله ى وصايت، در طول تاريخ بشريت، ثابت است و تا انسان وجود دارد، زمين، خالى از حجّت نيست. حضرت مى فرمايد:

تاريخ را بنگريد! آيا زمانى را خالى از حجّت ديده ايد كه اينك اختلاف كرده ايد؟

حضرت، در اين قسمت از حديث، براى امامت، دو فايده برشمرده است: يكى، ملجأ و پناه مردم در گرفتارى ها، و ديگرى هدايت كردن مردم به دين الهى؛ زيرا امام معصومعليه‌السلام نه تنها هدايتگر مردم به شريعت و دين الهى است، بلكه در مسائل مادّى و دنيوى نيز حلاّل مشكلات مختلف آنان خواهد بود.

حديث پنجم:

(اقسام علم امامعليه‌السلام )

«عِلْمُنا عَلى ثَلاثَةِ أَوْجُه: ماض وَغابِر وَحادِث، أَمَّا الْماضي فَتَفْسيرٌ، وَأَمَّا الْغابِرُ فَمَوْقُوفٌ، وَأَمَّا الْحادِثُ فَقَذْفٌ فيِ الْقُلُوبِ، وَنَقْرٌ في الاَْسْماعِ، وَهُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنا، وَلا نَبيَّ بَعْدَ نَبِيِّنا »(9)

علم ما اهل بيتعليهم‌السلام بر سه نوع است: علم به گذشته و آينده و حادث. علم گذشته، تفسير است؛ علم آينده، موقوف است و علم حادث، انداختن در قلوب، و زمزمه در گوش هاست. اين بخش، بهترين علم ماست و بعد از پيامبر ما، رسول ديگرى نخواهد بود.

شرح اين عبارت، بخشى از جواب امام زمانعليه‌السلام به سؤال على بن محمّد سمرى درباره علم امام است.

مرحوم مجلسى (رحمه الله) در مرآة العقول، در تفسير اين سه نوع علم مى فرمايد:

علم ماضى يعنى علمى كه پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم براى اهل بيتعليهم‌السلام تفسير كرده اند؛ نيز شامل علومى است از وقايع گذشته درباره ى انبيا و امّت هاى پيشين، و حوادثى كه براى آنان اتّفاق افتاده و خبر از شروع امور و عوالم است.

مراد از «غابر»، علومى است كه به امور آينده تعلّق مى گيرد؛ زيرا، غابر به معناى «باقى» است. مراد از غابر خبرهاى حتمى است كه مربوط به آينده ى جهان است. و بدين سبب امام آن را به «موقوف» تفسير كرده اند كه علومى كه تعلق به آينده ى جهان دارد، مختصّ به اهل بيتعليهم‌السلام است. موقوف، يعنى «مخصوص».

مراد از علم حادث، علمى است، كه به تجدد احوال موجودات، تجدّد پيدا مى كند، ويا تفصيل مجملات است... مراد از «قذف در قلوب»،الهام الهى بدون واسطه ى ملك است.

مراد از «نقر در اسماع» الهام الهى است به واسطه ى ملك.

دليل افضليّت نوع سوم اين است كه الهام ـ با واسطه يا بدون واسطه ـ به اهل بيتعليهم‌السلام اختصاص دارد.

از آن جا كه ادعاى الهام الهى، ممكن است انسان را به توهّم نبوّت بيندازد، حضرت در پايان به اين نكته اشاره دارد كه پس از پيامبر ما، پيامبرى نخواهد آمد(10) .

حديث ششم:

(وجود هميشگى امام)

«أَنَّ الاَْرْضَ لا تَخْلُو مِنْ حُجَّة إِمّا ظاهِراً وَإِمّا مَغْمُوراً »(11)

زمين، هيچ گاه، از حجّت خالى نخواهد بود؛ چه آن حجّت ظاهر باشد و چه پنهان.

شرح اين كلام، قسمتى از توقيعى است كه امام زمانعليه‌السلام به عثمان بن سعيد عمرى و فرزندش محمّد مرقوم داشته اند. حضرتعليه‌السلام بعد از سفارش هاى زياد، به مطلبى اشاره مى كند و مى فرمايد: بايد هميشه، در روى زمين، حجّت الهى باشد، ونمى توان حتّى لحظه اى را تصوّر كرد كه امام معصوم نباشد.

احتياج انسان و ديگر موجودات به امام، ادامه ى احتياج آنان به پيامبر است. نياز به فرد معصوم ـ چه پيامبر و چه امام ـ را از ديدگاه هاى مختلفى مى توان بررسى كرد. يكى از اين وجوه، نياز به قانون الهى و تفسير آن از سوى معصوم است. در كتاب هاى كلام، با دليل هاى عقلى ثابت شده است كه بشر براى اصلاح زندگى دنيوى خود و رسيدن به سعادت ابدى و اخروى، نيازمند پيامبر است. نياز بشر به دين و تفسير صحيح از آن، ابدى است. پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دين اسلام را به عنوان آخرين دين الهى، آورد و همه ى احكام و مسائل آن را بازگو كرد. پس از وفات پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به همان دليل هاى عقلى، بايد كسانى مانند پيامبر در علم و عصمت و... وجود داشته باشند. اينان كسانى نيستند جز امامان بزرگوارعليهم‌السلام .

حضرتعليه‌السلام به اين نكته ى مهم هم اشاره دارند كه به دليل سستى مردم در پذيرش حق، اين طور نيست كه همه ى امامان به حكومت برسند و يا در ميان مردم حاضر باشند، همان طور كه همه ى انبيا و اوصياى الهى گذشته نيز، به حكومت دست نيافتند و برخى نيز تا مدّتى در غيبت به سر بردند.

حديث هفتم:

(مشيّت خداوند و خواست اهل بيتعليهم‌السلام )

( قُلُوبُنا أَوْعِيَةٌ لِمَشِيَّةِ اللّهِ، فَإِذا شاءَ شِئْنا، وَاللّهُ يَقُولُ: وَما تَشاؤُونَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ (12) ) (13)

دل هاى ما ظروفى براى خواست خداوند است. اگر خدا چيزى را اراده كند و بخواهد، ما نيز اراده كرده، خواهيم خواست. خداوند متعال مى فرمايد: و شما نمى خواهيد مگر اين كه خداوند بخواهد.

شرح امام زمانعليه‌السلام در اين كلام، در ردّ مقصِّره(14) و مفوّضه(15) ، خطاب به كامل بن ابراهيم مى فرمايد:

آنان دروغ مى گويند، بلكه قلوب ما ظرف هايى است از براى خواست خداوند. هر چه او بخواهد، ما مى خواهيم، و در مقابل خواست خداوند، از خود اراده و خواست مستقلى نداريم.

در حديثى از امام كاظمعليه‌السلام آمده است:

همانا خداوند قلوب امامان را در مسير اراده ى خود قرار داده است؛ پس هر گاه خداوند متعال چيزى را بخواهد، آنان آن چيز را مى خواهند؛ و اين سخن خداوند متعال است كه مى فرمايد: و شما نمى خواهيد مگر اين كه خداوند بخواهد.(16)

از اين كلامِ امام زمانعليه‌السلام نكاتى استفاده مى شود كه به چند مورد از آن ها اشاره مى كنيم:

1. قلب ها ظروف واردات خواسته هاى الهى يا شيطانى است.

2. امامان معصوم اند؛ زيرا اراده ى اهل بيتعليهم‌السلام ، همان اراده ى الهى است، كسى كه چنين باشد، از مقام عصمت برخوردار است.

3. اراده ى اهل بيتعليهم‌السلام بر اراده ى خداوند پيشى نمى گيرد و نيز از آن تأخير نمى افتد. ما نيز بايد نسبت به اهل بيتعليهم‌السلام چنين باشيم.

4. بدون تعلّق اراده ى خداوند به چيزى، اهل بيتعليهم‌السلام اراده ى آن چيز را ندارند.

حديث هشتم:

(دورى از شيطان به وسيله ى نماز)

«ما أَرْغَمَ أَنْفَ الشَّيْطانِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلاةِ، فَصَلِّها وَأَرْغِمْ أَنْفَ الشَّيْطانِ »(17)

هيچ چيز به مانند نماز، بينى شيطان را به خاك نمى سايد، پس نماز بگذار و بينى ابليس را به خاك بمال.

شرح اين كلام از پاسخ هايى است كه از ناحيه ى مقدّس امام زمانعليه‌السلام ، در جواب مسائل ابى الحسين جعفر بن محمّد اسدى، صادر شده است. از اين حديث استفاده مى شود كه به خاك ماليدن بينى شيطان (غلبه بر شيطان) اسباب متعدّدى دارد كه بهترين آنها نماز است؛ زيرا نماز، مشتمل بر انقطاع از خلق و توجه تامّ به خداوند متعال و ذكر و ياد اوست. خداوند متعال مى فرمايد:

«أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري »(18) ؛ نماز را براى ياد من برپا دار.

نمازى كه چنين باشد، انسان را از فحشا و منكرات باز مى دارد، و در نتيجه، انسان بر هواى نفس و شيطان غالب مى گردد.

حديث نهم:

(نماز اول وقت)

«مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْغَداةَ إِلى أَنْ تَنْقَضيِ الْنُجُومْ »(19)

ملعون و نفرين شده است كسى كه نماز صبح را عمداً تأخير بيندازد، تا موقعى كه ستارگان ناپديد شوند.

شرح اين حديث قسمتى از توقيعى است كه در جواب سؤال محمّد بن يعقوب از ناحيه ى مقدسه رسيده است. امام زمانعليه‌السلام در اين توقيع تأكيد فراوانى بر نماز اوّل وقت كرده و كسانى را كه تا روشن شدن هوا و ناپديد شدن ستاره ها نماز صبح را به تأخير مى اندازند، نفرين شده دانسته است.

از اين حديث و احاديث ديگر استفاده مى شود كه نماز سه وقت دارد:

1. وقت فضيلت: كه همان اول وقت نماز است و از آن در روايات به «رضوان اللّه» تعبير شده و بهترين وقت براى نماز همين وقت است؛ زيرا:

الف) در اين وقت است كه دستورِ به جاى آوردن نماز از جانب خداوند متعال صادر شده و اهميّت دادن به دستورهاى الهى و زودتر انجام دادن آن مطلوب است.

ب) نماز در حقيقت ارتباط موجود محدود و سراپا محتاج با موجود نامحدود، و بهره بردارى از اوست، كه اين در حقيقت به نفع انسان است، و سرعت و فوريت در آن مطلوب است.

ج) امام زمانعليه‌السلام در اوّل وقت نماز مى خواند، و كسانى كه در اين موقع نماز بخوانند، به بركت نماز آن حضرتعليه‌السلام ، خداوند نمازشان را قبول خواهد كرد؛ البته اختلاف افق ها تأثيرى در اين موضوع ندارد؛ به عبارت ديگر، منظور انجام نمازها در زمان واحد نيست، بلكه مقصود اتحاد در يك عنوان واحد، يعنى «اداى نماز در اول وقت» است، منتها هر كسى بر حسب افق خودش.

2. آخر وقت: كه در روايات با تعبير «غفران اللّه» آمده است. تأخير نماز از اوّل وقت به آخر وقت، مذموم است؛ لذا امام زمانعليه‌السلام چنين شخصى را ملعون و دور از رحمت خدا دانسته است. در روايتى ديگر از امام صادقعليه‌السلام مى خوانيم:

به جاى آوردن نماز در اول وقت موجب خشنودى خداست و به جاى آوردن آن در آخر وقت گناه، ولى مورد عفو و مغفرت خداوند است.(20)

3. خارج از وقت: به جا آوردن نماز در خارج از وقت آن است، كه اصطلاحاً از آن به «قضا» تعبير مى شود. اگر كسى نماز خود را در داخل وقت آن به جاى نياورد، بايد قضاى آن را به جاى آورد؛ و اين به امر و دستور جديد است. حال اگر عمداً نماز را تا پايان وقت به تأخير انداخته معصيت كرده است و بايد از آن توبه كند و الاّ مورد عقوبت خداوند متعال قرار مى گيرد؛ ولى اگر از روى سهو و نسيان بوده و در آن قصورى نداشته باشد، مورد عقوبت الهى نخواهد بود.

حديث دهم:

(سجده ى شكر)

«سَجْدَةُ الشُّكْرِ مِنْ أَلْزَمِ السُّنَنِ وَأَوْجَبِها . .. فَإِنَّ فَضْلَ الدُّعاءِ وَالتَّسْبيحِ بَعْدَ الْفَرائِضِ عَلَى الدُّعاءِ بِعَقيبِ النَّوافِلِ، كَفَضْلِ الْفَرائِضِ عَلَى النَّوافِلِ، وَالسَّجْدَةُ دُعاءٌ وَتَسْبيحٌ »(21)

سجده ى شكر، از لازم ترين و واجب ترين مستحبات الهى است... همانا، فضيلت دعا و تسبيح پس از واجبات بر دعاى بعد از نوافل، همانند فضيلت واجبات بر نوافل است. سجده، دعا و تسبيح است.

شرح حديث شريف، قسمتى از پاسخ امام مهدىعليه‌السلام به سؤال هاى محمّد بن عبداللّه حميرى است. حضرت، در اين كلام، به اهميّت يكى از مستحبات، يعنى سجده ى شكر اشاره مى كند و بعد از آن به دعا و تسبيح بعد از فرايض پرداخته، فضيلت آن را مانند فضيلت فريضه بر نوافل مى داند و نيز اصل سجده و قرار دادن پيشانى بر خاك را در اجر و ثواب به منزله ى دعا و تسبيح مى داند.

از بررسى آيات و احاديث به دست مى آيد كه همه ى واجبات و يا همه ى مستحبات، در يك سطح و اندازه نيستند؛ مثلاً اهميّت نماز، در ميان واجبات، از همه بيش تر است؛ زيرا، قبولى اعمال، به قبول شدن نماز بستگى دارد. در ميان مستحبات ـ برابر اين حديث ـ اهميّت سجده ى شكر، از همه ى مستحبات بيش تر است. شايد علّت، اين باشد كه سجده ى شكر، كليد افزايش و تداوم نعمت است؛ يعنى هر گاه انسان با ديدن و يا رسيدن به نعمتى، شكر گزارد، آن نعمت تداوم مى يابد و نعمت هاى ديگر نيز نازل مى گردند. اين نكته در قرآن به صراحت آمده است:

«لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاََزيدَنَّكُمْ »(22) ؛ اگر شكر نعمت به جاى آوريد، بر نعمت شما مى افزايم.

حضرتعليه‌السلام در اين حديث به چند نكته اشاره مى فرمايد:

1. سجده ى شكر، زمان و مكان خاصّى ندارد، ولى با توجّه به اين حديث، بهترين زمان براى اين كار بعد از نمازهاى واجب و نوافل است.

2. سجده كمال انسان و نهايت خضوع در برابر خداوند متعال است، در اين هنگام است كه انسان خود را نمى بيند و تمام عظمت و بزرگى را از آن خداوند مى داند؛ لذا اين حالت، بهترين حالت براى بنده است، خصوصاً هنگامى كه توأم با ذكر و شكرگزارى لفظى و قلبى باشد.

3. ثواب دعا و تسبيح بعد از نمازهاى واجب، از ثواب دعا و تسبيح پس از نمازهاى نافله خيلى بيش تر است، همان گونه كه فضيلت فرايض از نوافل بيش تر است.

4. حضرتعليه‌السلام با بيان اين كه سجده، دعا و تسبيح است، مى فهماند كه خود سجده هم يك نوع تسبيح و دعاست و همان گونه كه ذكرِ پس از نماز، مطلوب است، سجده كردن هم كارى مستحب است؛ زيرا غايت و هدف از دعا و تسبيح، خضوع و خشوع و تذلّل براى خداوند متعال است، و شكّى نيست كه اين غايت، در سجده، به نحو اتمّ و اكمل است.

حديث يازدهم:

(فضيلت تسبيح تربت سيدالشهداءعليه‌السلام )

«مِنْ فَضْلِه، أَنَّ الرَّجُلَ يَنْسى التَّسْبيحَ وَيُديرُ السُّبْحَةَ فَيُكْتَبُ لَهُ التَّسْبيحُ »(23)

از فضايل تربت حضرت سيّدالشهداءعليه‌السلام آن است كه چنان چه تسبيح تربت حضرت در دست گرفته شود، ثواب تسبيح و ذكر را دارد، گر چه دعايى هم خوانده نشود.

شرح اين حديث از جمله پاسخ هايى است كه امام زمانعليه‌السلام در جواب سؤال هاى محّمد بن عبداللّه حميرى بيان فرموده اند. او در سؤالى از حضرتعليه‌السلام مى پرسد: آيا جايز است كه از خاك قبر امام حسينعليه‌السلام تسبيح بسازيم؟ آيا در آن فضيلتى هست؟

حضرتعليه‌السلام ابتدا در جواب سؤال مى فرمايد:

تسبيح خود را از تربت مزار امام حسينعليه‌السلام بسازيد و با آن خداوند را تسبيح نماييد؛ زيرا براى تسبيح، چيزى بهتر از تربت امام حسينعليه‌السلام نيست. از جمله فضايل اين تربت اين است كه اگر كسى ذكر را فراموش كند و تسبيح تربت را فقط در دست خود بگرداند، براى او ثواب ذكر تسبيح نوشته مى شود.

درباره ى فضيلت تسبيح با تربت حسينى، شايسته است به دو نكته اشاره كنيم:

1. تربت امام حسينعليه‌السلام از جمله تربت هايى است كه خداوند متعال آن را مبارك گردانيده است؛ زيرا از قطعه زمينى است كه جسد پاك و مطهّر حضرت سيدالشهداءعليه‌السلام را در برگرفته است. از جمله اغراض و مقاصد عالى در استحباب تسبيح با تربت حسينى، آن است كه وقتى شخص تسبيح كننده ى با تربت، آن را در دست مى گيرد، به ياد فداكارى امام حسينعليه‌السلام در پيشگاه خداوند مى افتد و اين كه چگونه يك انسان مى تواند در راه عقيده و مبدأ، اين گونه فداكارى و با ظالمان مقابله كند. انسان در اين حال به ياد آن ارواح پاك و مقدّس و مطهّرى مى افتد كه در راه معشوق حقيقى فدا شدند و به ملكوت اعلى پركشيدند. در اين هنگام و با اين تفكّر، حالت خضوع و خشوع در او ظاهر شده، دنيا و آن چه در آن است در نظر او حقير جلوه مى كند، و حالت عرفانى و معنوى خاصّى در نفس او پديد مى آيد و اين به خاطر توسل و ارتباط با امام حسينعليه‌السلام از طريق تربت اوست؛ از اين رو در روايات مى خوانيم كه سجده بر تربت حسينى حجاب هاى هفت گانه را پاره مى كند.

2. يكى ديگر از آثار و بركات تسبيح با تربت امام حسينعليه‌السلام ـ كه اهل بيتعليهم‌السلام در پى آن بودند ـ شناساندن مظلوميّت امام حسينعليه‌السلام به مردم است؛ زيرا شخص نمازگزار هر روز بعد از نماز و بهره مندى از آن، هنگامى كه چشمش به تربت حسينى مى افتد، به ياد امام حسينعليه‌السلام و فداكارى هاى او و اصحاب و اهل بيتش مى افتد؛ و معلوم است كه يادآورى چنين الگوهايى ـ از حيث روان شناسى ـ اثر تربيتى و معنوى عجيبى در نفس انسان مى گذارد، انسان ها را حسينى بار مى آورد و روح و خون حماسه ى حسينى را در وجود انسان به جنبش مى آورد.

حديث دوازدهم:

(برآوردن حاجات مردم)

«مَنْ كانَ في حاجَةِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ كانَ اللّهُ في حاجَتِهِ »(24)

هر كسى كه به دنبال حاجت خداوند عزّوجلّ باشد، خداوند نيز دنبال كننده و برآورنده ى حاجت او خواهد بود.

شرح اين حديث را شيخ صدوق (رحمه الله) از پدرش، از سعد بن عبدالله، از ابى القاسم بن ابى حليس (حابس)، از امام زمانعليه‌السلام نقل مى كند. حضرت در پيامى به حليسى به خلوص او، و به صورت كلّى، به اين نكته ى اخلاقى اشاره مى فرمايد كه: هر كس درصدد برآوردن حاجت خداوند باشد، خداوند نيز دنبال كننده ى حاجات او خواهد بوده و خواسته هايش را برآورده خواهد ساخت.

هر چند مراد از حاجت خداوند در بخشى ديگر از اين روايت، زيارت امام حسينعليه‌السلام با نيت خالص، مشخص شده است؛ ولى حضرت، يك اصل كلّى را بيان كرده و زيارت امام حسينعليه‌السلام را مصداقى از آن قرار داده اند؛ يعنى اگر انسان كارى را انجام دهد كه اجرايش مطلوب و خواسته ى خداوند باشد، و از اين رو بتوان آن را «حاجت و خواسته ى خداوند» خواند، مى تواند خداوند نيز كارهاى او را اصلاح مى كند.

شايسته ى يادآورى است كه خداوند، محتاج به هيچ كس نيست، بلكه اين مردم اند كه سرتاپا محتاج به قاضى الحاجات اند. خداوند متعال مى فرمايد:

( يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَاللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ ) (25) ؛ اى مردم! شما محتاجان به سوى خداونديد و خداوند، همان غنّى ستايش شده است.

تعبير حاجت خداوند در اين حديث به اين جهت است كه حاجت خداوند در حاجت خلق است؛ و به تعبير ديگر، كسى كه حاجات مردم را برآورد، گويا حاجت خداوند را برآورده است.

احتمال ديگر در مورد اين حديث اين است كه مقصود از «حاجت خدا»، دستورهاى خداوند، اعمّ از اوامر و نواهى باشد كه خواست خداوند است، و اگر كسى در برابر آن مطيع باشد، خداوند نيز حاجت او را بر مى آورد.