تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

گذری بر حقوق همسایگان در روایات و حقوق موضوعه

نویسنده: مهدی اسماعیلی.

دیباچه

بازشناسی حقوق اجتماعی همسایگان در شرایط کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رعایت حق همسایگی حتی همسایه کافر از سفارش های اکیدی است که در آموزه های اسلام و سخنان ائمه معصومینعليهم‌السلام آشکار دیده می شود. البته واقعیت این است که در پرتو تکنولوژی و زندگی ماشینی بسیاری از این حقوق رنگ باخته یا به بوته فراموشی سپرده شده است. افزون بر این آسیب ها، شکل نوین زندگانی در شهرها؛ یعنی آپارتمان نشینی نیز مشکلات و فرهنگ خاصی را به ارمغان آورده است که برای زدودن این آسیب ها و بازگشت به فرهنگ ناب اسلامی، تمام نهادها و دستگاه های برنامه ریز و فرهنگ ساز به ویژه صدا و سیما تلاشی علمی و عملی گسترده ای را سامان دهند. در این میان، صدا و سیما باید راهکارهای مناسب در راه شناساندن ارزش ها و ضد ارزش ها در حسن همجواری و تحکیم و تثبیت ارزش ها و تقبیح و تضعیف ضد ارزش ها گام بردارد. بی شک، برای دست یابی به این اهداف، شناخت حقوق همسایگی و آسیب های فراروی اهمیت فراوان دارد. جناب آقای مهدی اسماعیلی در این نوشتار کوشیده است

بازشناسی حقوق اجتماعی همسایگان در شرایط کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رعایت حق همسایگی حتی همسایه کافر از سفارش های اکیدی است که در آموزه های اسلام و سخنان ائمه معصومینعليهم‌السلام آشکار دیده می شود. البته واقعیت این است که در پرتو تکنولوژی و زندگی ماشینی بسیاری از این حقوق رنگ باخته یا به بوته فراموشی سپرده شده است. افزون بر این آسیب ها، شکل نوین زندگانی در شهرها؛ یعنی آپارتمان نشینی نیز مشکلات و فرهنگ خاصی را به ارمغان آورده است که برای زدودن این آسیب ها و بازگشت به فرهنگ ناب اسلامی، تمام نهادها و دستگاه های برنامه ریز و فرهنگ ساز به ویژه صدا و سیما تلاشی علمی و عملی گسترده ای را سامان دهند. در این میان، صدا و سیما باید راهکارهای مناسب در راه شناساندن ارزش ها و ضد ارزش ها در حسن همجواری و تحکیم و تثبیت ارزش ها و تقبیح و تضعیف ضد ارزش ها گام بردارد. بی شک، برای دست یابی به این اهداف، شناخت حقوق همسایگی و آسیب های فراروی اهمیت فراوان دارد. جناب آقای مهدی اسماعیلی در این نوشتار کوشیده است

تا با معرفی اجمالی حقوق همسایگان و آسیب های موجود در روابط همسایگی به ویژه در آپارتمان نشینی، دستمایه های اولیه را برای برنامه سازان رسانه فراهم آورد. باشد که با شناخت آسیب ها و راه های زدودن آنها، گام های ارزشمندی در بهسازی روابط همسایگان بر اساس آموزه های اسلامی برداشته شود.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پیش گفتار

گسترش و پیشرفت روز افزون فن آوری، در تحول تمدن بشری سهیم است؛ به گونه ای که پیچیدگی و وسعت بیش از پیش تعاملات و مراودات اجتماعی انسان ها در عرصه اجتماع، از این گسترش و تحولات علم و فن آوری متاثر و به آن وابسته است. کشور ما نیز که که جزئی از این جهان پهناور و کره خاکی است، ازاین روند در امان نیست و رفتارها و واکنش های افراد، از تغییرات علم و صنعت، تأثیر گرفته و در حال تحول است. یکی از صحنه هایی که این تحول را می توان در آن مشاهده کرد، تحول و جهش زندگی سنتی ایرانی به زندگی مدرن و آپارتمانی در مجتمع ها و برج های مسکونی است. توجه به این نکته، ضرورت بررسی حقوق همسایگی در سایه این تحولات را آشکار کرده است؛ زیرا تغییرات ایجاد شده در عرصه فن آوری، معماری و... همگی بر روابط همسایگی مؤثر بوده و باعث تحول آنها از حالت سنتی به امروزی شده است.

آنچه ما در این نوشتار در پی آن هستیم، بازشناسی حق همسایه، یکی از موارد فراموش شده در زندگی امروزی، از دیدگاه مکتب حیات بخش اسلام است. نگاه به زندگی امروزی و روابط رنگ باخته میان همسایگان، بازگشت به ارزش ها و زندگی سنتی را ضروری می نماید. افزون بر این، باز شناختن حق همسایه و عظمت آن از طریق بیانات و سفارشات ائمهعليهم‌السلام در بررسی گسترش و پیشرفت روز افزون فن آوری، در تحول تمدن بشری سهیم است؛ به گونه ای که پیچیدگی و وسعت بیش از پیش تعاملات و مراودات اجتماعی انسان ها در عرصه اجتماع، از این گسترش و تحولات علم و فن آوری متاثر و به آن وابسته است. کشور ما نیز که که جزئی از این جهان پهناور و کره خاکی است، ازاین روند در امان نیست و رفتارها و واکنش های افراد، از تغییرات علم و صنعت، تأثیر گرفته و در حال تحول است. یکی از صحنه هایی که این تحول را می توان در آن مشاهده کرد، تحول و جهش زندگی سنتی ایرانی به زندگی مدرن و آپارتمانی در مجتمع ها و برج های مسکونی است. توجه به این نکته، ضرورت بررسی حقوق همسایگی در سایه این تحولات را آشکار کرده است؛ زیرا تغییرات ایجاد شده در عرصه فن آوری، معماری و... همگی بر روابط همسایگی مؤثر بوده و باعث تحول آنها از حالت سنتی به امروزی شده است.

آنچه ما در این نوشتار در پی آن هستیم، بازشناسی حق همسایه، یکی از موارد فراموش شده در زندگی امروزی، از دیدگاه مکتب حیات بخش اسلام است. نگاه به زندگی امروزی و روابط رنگ باخته میان همسایگان، بازگشت به ارزش ها و زندگی سنتی را ضروری می نماید. افزون بر این، باز شناختن حق همسایه و عظمت آن از طریق بیانات و سفارشات ائمهعليهم‌السلام در بررسی حقوق همسایه بسیار مهم و حساس است.

جمله با ارزش و گرانسنگ پیشوای عدالت، امیرالمؤمنینعليه‌السلام ، در لحظات واپسین زندگی، به دو فرزند عزیزشان در قالب الفاظی صریح، بیانگر عظمت و بزرگی این حق است:

اللّه، اللّه فی جیرانِکُم، فإنّها وَصِیَهٌ نَبیّکُم، مازالَ یُوصی بِهِم حتّی ظنّنا أنّه سَیُوَرثُهم.(۱)

خدای را، خدای را، درباره همسایگانتان، که این وصیت پیامبر شماست، پیامبر خدا همواره نسبت به همسایگان سفارش می فرمود؛ تا حدی که گمان کردیم آنان را از ارث برندگان قرار خواهد داد.

نظیر این فرمایش در کلام پیشوایان ما بسیار است؛ بیانات زیادی در رابطه با حسن هم جواری، عدم آزار و اذیت همسایگان، رسیدگی و تفقد به همسایگان و... وجود دارد که نشانگر اهمیت این مسأله است. با این حال، سؤال مهم و اساسی این است که آیا ما حق همسایه را شناخته ایم و آنچه را معصومینعليهم‌السلام در نظر داشته اند اجرا می کنیم.

هیچ وجدان سالمی نمی تواند پاسخی مثبت به این سؤال بدهد؛ زیرا آنچه امروزه و به ویژه در آپارتمان نشینی و زندگی شهری رنگ باخته است، همین توصیه های «رعایت حقوق همسایگان» است. هر چند به طور کل، منکر موارد مثبت رعایت این توصیه ها در بین برخی همسایگان نیستیم، ولی بی گمان آنچه بیانات و سفارشات اکید ائمه معصومینعليهم‌السلام بدان رهنمون است، با آنچه در صحنه اجتماع و در عمل شاهد هستیم، بسیار متفاوت است.

______________________________________

۱- [۱] نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه ۴۷، خطاب به امام حسن و امام حسینعليهما‌السلام .

البته لازم است که با این مسئله کارشناسانه برخورد نموده و علت آن را پیدا کنیم و برای اصلاح آن بکوشیم.

ما در این نوشتار در پی علت یابی نیستیم، بلکه هدف ما، شناخت حق همسایه در روایات اسلامی و بررسی این حق در حقوق و نظام حقوقی کنونی است.

حق همسایگی در برخی موارد تنها جنبه اخلاقی داشته که عدم رعایت آن، عقوبت و محرومیت از پاداش الهی را در پی خواهد داشت. بی گمان این جنبه ها را نمی توان در قوانین گنجاند؛ زیرا دامنه اخلاق بسیار وسیع تر از بایدها و نبایدهای حقوقی است. هر چند برخی استادان(۱) همه مسئولیت ها را بر پایه قواعد اخلاقی و مذهبی توجیه می کنند، قبول این نظر که اخلاق را منطبق بر حقوق بدانیم، دشوار به نظر می رسد؛ زیرا اخلاق با وسعت ویژه خود، در قالب مواد و مقررات قانونی خلاصه نمی شود.

به هر روی، ترتیب چگونگی بیان مطالب در این پژوهش به صورت زیر است:

در فصل نخست، با نام «حقوق همسایگی در روایات «اسلامی» مصادیق این حق را از دیدگاه معصومینعليهم‌السلام و قرآن کریم بررسی خواهیم کرد.

در فصل دوم، با نام «همسایگی نوین (آپارتمان نشینی)» حقوق همسایگان در پرتو این زندگی و همراه و همسو با این شیوه از زندگی را مطرح و بررسی می کنیم و می کوشیم تا معضلات و مشکلات را بشناسیم و برای

__________________________________________

۱- [۱] ریپر، استاد حقوق فرانسه، قاعده اخلاقی در تعهدات، پاریس، چاپ دالور، ش ۱۱۲. ( Ripert_laregle morale dans obligations wviles.paris )

برطرف کردن برخی از آنها راه حل ارائه کنیم و زندگی نوین را با زندگی سنتی مقایسه خواهیم کرد.

در فصل سوم با نام «حقوق همسایگی در نظام حقوقی کنونی»، به بررسی ویژه آن دسته از حقوق همسایگان که در مواد و مقررات قانونی منعکس شده می پردازیم.

در فصل پایانی با نام «رسانه و میزان تأثیرگذاری آن بر روابط همسایگان»، نقش رسانه را در فرهنگ سازی، ارائه راهکارهای صحیح و احیای ارزش های رنگ باخته و... بررسی می کنیم.

در پایان، با امید به معرفی و بازشناسی این حق در جامعه اسلامی مان، آرزو داریم که این قدم ابتدایی و نخستین، راه گشای بررسی های بعدی باشد، تا چهره این حق بزرگ و اساسی در جامعه بهتر و روشن تر، بررسی و شناخته شود.

ان شاءاللّه

فصل اول:حقوق همسایگی در روایات اسلامی

اشاره

گفتار اول: سیمای همسایه

مفهوم و حدود همسایگی

از نظر لغت به دو یا چند نفر که در زیر یک سقف باشند و یا اتاق یا خانه آنها به هم متصل یا نزدیک به هم باشد یا هم جوار(۱) هم باشند، «همسایه» می گویند. اما از نظر شناخت همسایه و مراعات حقوق همسایگی و محدوده رعایت این حق در بیشتر احادیث بر قبول این حق تا چهل خانه از هر طرف تأکید شده است.

امام صادقعليه‌السلام از پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل می کند که فرمودند:

هر چهل خانه از هر چهار طرف، همسایه محسوب می شوند.(۲)

امام باقرعليه‌السلام در حدیثی به حق همسایگی تا چهل خانه از هر چهار جهت اشاره می کنند.(۳) شیخ طوسی درباره حد همسایگی این گونه نقل کرده است:

_________________________________________

۱- [۱] محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲.

۲- [۲] شیخ کلینی، کافی، انتشارات علمیه الاسلامیه، ۱۳۴۳ ق، ج ۲، باب حدالجوار، ص ۶۹۹.

۳- [۳] همان، ص ۶۶۹

و عایشه روایت کرده که از پیامبر درباره حد همسایگی پرسیده شد، فرمودند: چهل خانه است. و به ابوبکر و عمر و عثمان و حضرت علی فرمودند: خارج شوید و فریاد بزنید که حد همسایگی چهل خانه است.(۱)

در معانی الاخبار شیخ صدوق آمده است:

عَنْ معاویه بن عَمّار، عَنْ أبی عَبدِ اللّهعليه‌السلام قال قُلتُ له: جُعِلْتُ فِداک، ما حَدُّ الجار؟ قال اَرْبعین دارا مِنْ کُلِّ جانبٍ(۲)

از امام صادق نقل شده که گفته شد: فدایت شوم، حد همسایگی چقدر است؟ فرمودند: چهل خانه از هر طرف است.

با وجود اینکه بیشتر احادیث مربوط به حد همسایگی بر همین چهل خانه از هر طرف دلالت دارند، برخی احادیث نیز وارد شده است که مطلب را به نوعی دیگر بیان کرده اند؛ برای نمونه، درسبل السلام آمده است:

از امام علیعليه‌السلام روایت شده که کسی که صدا و ندای همسایه را می شنود، همسایه است. و گفته شده: هر کس همراه تو نماز صبح در مسجد بخواند همسایه است.(۳)

یا در تفسیر نورالثقلین آمده است که:

... عَنْ اَبی عَبدِاللّه، جَعلتُ فِداک، ما حدَّ الجار؟ قال اَربعونَ ذِراعا مِنْ کُلِّ جانبٍ.(۴)

از امام صادق نقل شده است: فدایت شویم. حد همسایگی چیست؟ فرمودند: چهل ذراع از هر طرف است.

________________________________________

۱- [۱] شیخ طوسی، الخلاف، مؤسسه نشر جامعه مدرسین قم، ۱۴۰۷ ق، ج ۴، ص ۱۵۳.

۲- [۲] معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص ۱۶۵ * نظیر این احادیث در کتب زیر نیز شده است: محمدی ری شهری، میزان الحکمه، مؤسسه دارالحدیث، ۱۴۱۹، ج ۱، ص ۴۸۸؛ شیح علی نمازی، مستدرک سفینه البحار، ج ۱، ص ۱۲۸؛ الخصال، ص ۵۴۴؛ وسائل شیعه، باب الجار.

۳- [۳] ابن حجر العسقلانی، سبل السلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۳۰۰ ق، ج ۴، ص ۱۶۶.

۴- [۴] الشیخ الحویزی، تفسیر نورالثقلین، قم، العلمیه، بی تا، ج ۱، ص ۴۸۰.

توجه به حد همسایگی از آن رو است که امروزه متأسفانه حد همسایگی بسیار کاهش یافته و در بسیاری از موارد به همسایه دیوار به دیوار محدود شده است. ازاین رو، توجه به حد همسایه و گسترش این حق، با توجه به احادیث بیان شده، می تواند به احیاء و دوباره ارزش یافتن احترام و تفقد همسایه به طور گسترده در جامعه کمک کند. شایان ذکر است، حق همسایگی تنها در عدم آزار و اذیت خلاصه نمی شود، بلکه از فحوای کلام ائمه اطهارعليهم‌السلام این گونه برداشت می شود که مواردی چون؛ احوال پرسی، مساعدت و یاری، انفاق و صدقه، عفو و گذشت، نگه داشتن چشم از خانواده او، پیشی جستن در سلام بر او و... همگی در حیطه حق همسایگی است و پیشوایان مکتب رعایت آنها را توصیه کرده اند و حتی آن را از نشانه های مروت و جوان مردی به شمار آورده اند. امام علیعليه‌السلام می فرمایند:

مِنَ الْمروه تَعَهُّد الْجیرانِ

رسیدگی به همسایگان، از مروت و جوان مردی است.(۱)

و یا امام باقرعليه‌السلام در بیان ویژگی ها و صفات شیعه و پیروان اهل بیت، به این مطلب اشاره فرموده اند:

و از نشانه های پیروان ما، رسیدگی به همسایگان نیازمند و تهی دست و بدهکار و یتیمان است.(۲)

در هر حال، حق همسایگی از توصیه ها و سفارشات اکیدی است که در

_____________________________________

۱- [۱] غررالحکم، چاپ دانشگاه، ج ۷، ص ۴۹.

۲- [۲] کافی، ج ۲، ص ۷۴.

اسلام و بیانات ائمه معصومینعليهم‌السلام به وضوح دیده می شود و حتی کافر را هم دارای حق همسایگی می دانند. رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمودند:

همسایگان سه قسمند: همسایه ای که سه حق دارد؛ حق همسایگی و حق اسلام و حق خویشاوندی. و همسایه ای که دو حق دارد؛ حق اسلام و حق همسایگی. و همسایه ای که یک حق دارد؛ و آن کافری است که فقط حق همسایگی دارد و بس.

گستردگی مفهوم حق همسایگی را می توان به خوبی ازاین روایت فهمید. در ادامه، اهمیت حق همسایگی را بررسی می کنیم تا سیمای این حق از نظر مکتب اسلام بهتر روشن و مشخص شود.

اهمیت حقوق همسایگان

اشاره

درباره اهمیت و عظمت این حق در مکتب اسلام همین بس که یکی از پندهای جاودانه و نصایح ماندگار امیرالمؤمنینعليه‌السلام در واپسین لحظات عمر مبارکشان پس از ضربت خوردن، به امام حسن و امام حسینعليهما‌السلام در مورد حق همسایه و خوش رفتاری با همسایگان است؛ آن حضرت این گونه می فرمایند:

خدا را، خدا را، درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله شماست، همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد.(۱)

توجه به این نکته که این پندها و نصایح امیرالمؤمنین در لحظات واپسین حیات مبارک ایشان بوده است و همچنین لحن و صورت بیان این مطالب

________________________________________

۱- [۱] نهج البلاغه، نامه ۴۷.

بسیاری از نکات را درباره عظمت این حق روشن می کند.

افزون بر این فرمایش گران بهای امام علیعليه‌السلام ، پیامبر اسلام سفارش فرمودند، حق همسایگی کافر را هم به جا آورید. همچنین علی بن یقطین از امام موسی بن جعفرعليه‌السلام نقل می کند که کافری در حق همسایه مؤمن خود احسان و نیکی می کرد، پس از آنکه مُرد، خداوند در آتش خانه ای برای او بنا کرد تا از آتش محفوظ بماند و روزیش در آنجا به وی می رسید. به او گفته شد که این اکرام برای آن است که در دنیا همسایه مؤمنش را اکرام و به وی نیکی می کرد.(۱)

نکته قابل توجه آن که حق همسایه تنها در عدم آزار و اذیت نیست، بلکه این حق موارد و مصادیق دیگری هم دارد که در کلام امام زین العابدینعليه‌السلام و پیامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله متجلی شده است. در ادامه به نقل این دو سخن گهربار می پردازیم:

۳ - حقوق همسایه در کلام معصومینعليهم‌السلام

رسول گرامی اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله حقوق همسایه را بر انسان این گونه بیان می کنند:(۲)

اگر کمک خواست، کمکش کن و اگر قرض خواست، به او قرض ده و اگر نیازمند شد، نیازش را برطرف ساز. اگر مصیبتی دید، تعزیتش ده و اگر خیر به او رسید، تهنیتش ده و اگر مریض شد، عیادتش کن. اگر فوت کرد، جنازه او را متابعت و تشییع کن. و خانه خود را آن

_______________________________________

۱- [۱] محمد راجی واعظ، سیمای همسایه، نشر حسینیه، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص ۱۸۷.

۲- [۲] محمد ری شهری، میزان الحکمه، مؤسسه دارالحدیث، ۱۴۱۹، باب الجار، ص ۴۸۸.

قدر بلند مساز که حجاب و مانع بر او شوی؛ مگر به اذن و اجازه او. و اگر میوه خریدی، به او هدیه کن و اگر ندادی، آنها را مخفی و مستوردار و فرزندت با میوه خارج نشود تا موجب ناراحتی فرزند همسایه شود و با بوی ودود دیگ خود، او را ناراحت نکن؛ مگر آنکه مقداری از غذای آن را برای او بفرستی.

امام سجادعليه‌السلام هم در بیان حقوق همسایه می فرمایند:(۱)

اما حق همسایه ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش، او را احترام نهی. دنبال عیب هایش نباشی. اگر بدی از او دیدی بپوشانی. اگر بدانی که پند و اندرز تو را می پذیرد، او را در خفا نصیحت کنی. در سختی ها رهایش نکنی. از لغزش او در گذری. گناه او را ببخشی و با او به خوبی و بزرگواری معاشرت کنی.

افزون بر این دو حدیث، برخی از روایات به صورت پراکنده حقوقی را برای همسایه ذکر می کنند که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

رعایت انصاف در مورد همسایگان

از پیامبر اکرم نقل شده است که:

سوگند به آن خداوندی که جانم در دست اوست، ایمان بنده به کمال نمی رسد، مگر اینکه آنچه را برای خود دوست می دارد، برای همسایه خود دوست داشته باشد.(۲)

آری، انسان باید همسایه را شخصی بداند که حقوق مسلمی بر او دارد و سعی کند تا جایی که امکان دارد، بر ادای این حقوق همت گمارد و حتی موارد جزئی و کوچک را هم در نظر بگیرد.

احوال پرسی از همسایگان

یکی دیگر از حقوق همسایه بر انسان که در احادیث به آن اشاره شده

_____________________________________

۱- [۱] میزان الحکمه، باب الجار.

۲- [۲] صحیح مسلم، ج ۱، ص ۴۹. نقل از سیمای همسایه.

است، احوال پرسی و جویا شدن از اوضاع و وضعیت اوست. یعنی انسان همیشه جویای احوال همسایگان خود باشد تا در صورتی که نیاز به کمک یا تفقد و دلجویی و... دارند، بتواند به آنها کمک کند. امام علیعليه‌السلام در این باره می فرمایند:

مِنْ حُسْنِ الْجِوارِ تَفقّدُ الْجارِ.(۱)

از نشانه های خوش همسایگی، جویا شدن از احوال همسایه است.

احترام همسایگان

در سفارشات و بیانات ائمهعليهم‌السلام ، مواردی را می یابیم که در آنها حرمتی بسیار زیاد برای همسایه بیان شده است. برای نمونه، امام صادقعليه‌السلام از پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل می کند که احترام همسایه بر انسان، همانند احترام مادر بر اوست.(۲)

همچنین در غررالحکم از امام علیعليه‌السلام آمده است که:

حرمتی بالاتر از حرمت همنشینی و هم جواری نیست.

رسیدگی به احوال همسایگان

یکی از موارد و مصادیق حق همسایگی در احادیث و فرمایشات ائمه، رسیدگی به احوال همسایگان است. اطعام همسایگان یکی از موارد بارز این رسیدگی است. در برخی کتاب ها بابی با نام «استحباب اطعام الجیران و وجوبه مع الضرور» وجود دارد.(۳) که بر اهمیت این نوع رسیدگی دلالت

________________________________________

۱- [۱] تحف العقول، حرّانی، ص ۸۵ و میزان الحکمه، ص ۴۸۶.

۲- [۲] اصول کافی، ج ۴، ص ۴۹۰ ترجمه مصطفوی.

۳- [۳] مستدرک الوسایل، ج ۸، ص ۴۲۸.

می کند و حتی برای آن در صورت ضرورت وجوب قائل شده اند. افزون بر این، احادیث فراوانی در این رابطه وارد شده که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله می فرماید:

هر که سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است.

یا امام صادقعليه‌السلام فرمودند:

«یعقوبعليه‌السلام وقتی بنیامین از نزدش رفت، ندا داد: پروردگارا، به من ترحم کن. چشمم را گرفتی و پسرم را نیز گرفتی؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی فرستاد: اگر آن دو را میرانده بودم، برایت زنده می کردم و به تو می رساندم. لیکن به یاد آر که روزی گوسفندی را کشتی و کباب کردی و خوردی و فلان شخص در همسایگی تو روزه بود و به او چیزی ندادی».

در روایت دیگر آمده است که: «بعد از آن هر صبح و شام منادی یعقوب تا یک فرسخ ندا می کرد: هرکه صبحانه یا شام می خواهد به خانه یعقوب بیاید!» و در بعضی اخبار است که: «همسایه فقیر در قیامت به همسایه توانگر آویزد و گوید: پروردگارا، از این بپرس که چرا با من نیکویی نکرد و در خانه خود را به روی من بست.»(۱)

همچنین امام باقرعليه‌السلام به جابر جعفیرحمه‌الله فرمود: «سوگند به خدا، شیعه ما نیست مگر کسی که پرهیزگار باشد و از خداوند اطاعت کند، شیعیان ما را به این صفات بشناسید:

تواضع، خشوع، امانتداری، بسیار در یاد خدا بودن... احترام به پدر و مادر، مهربانی با

________________________________________

۱- [۱] محجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۶ به نقل از سیمای همسایه.

همسایگان مستمند و بدهکار و یتیمان...»(۱)

یادآوری این نکته لازم است که در مورد همسایه مسلمان، هم چنان که در حدیث پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله هم به آن اشاره شد، دو حق باید رعایت شود: افزون بر حق همسایگی، حق مسلمانی هم باید مراعات شود. امام صادقعليه‌السلام به یکی از یارانش(۲) درباره حق همسایه مسلمان می فرماید:

تو سیر نباشی و او گرسنه، تو سیراب نباشی و او تشنه و تو پوشیده نباشی و او برهنه.(۳)

یا اینکه رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله می فرماید:

مؤمن نیست کسی که سیر باشد و همسایه اش در کنار او گرسنه باشد.(۴)

از این گونه احادیث درباره رسیدگی به احوال همسایگان زیاد وارد شده است و حتی امام علیعليه‌السلام جویا شدن از احوال همسایه را از نشانه های حسن همسایگی می داند.

هرچند این توصیه ها جنبه اخلاقی دارند و در نتیجه ضمانت اجرای آن نیز اخروی خواهد بود، و نمی توان اینها را در قالب مواد خشک حقوقی همراه با ضمانت های اجرایی معین قرار داد، ولی به هر صورت یک فرد مسلمان رسیدگی و احوال پرسی و جویا شدن از وضعیت همسایگان را بر خود واجب می شمارد و همانند بسیاری از موارد دیگر همّ و سعی خود را در این مورد و رعایت حقوق آنها قرار خواهد داد.

__________________________________________

۱- [۱] اصول کافی، ج ۲، باب الطاعه و التقوی، ص ۷۴.

۲- [۲] معلّی بن خنیس.

۳- [۳] اصول کافی، ج ۲، ص ۱۶۹.

۴- [۴] میزان الحکمه، ج ۱، ص ۴۸۸، حدیث ۳۰۲۱ و مستدرک الوسایل، ج ۸، ص ۴۲۹، حدیث ۹۸۹۶.

هم چنان که در برخی روایات، از دادخواهی همسایه فقیر از همسایه ثروتمند سخن به میان آمده است.

همسایه فقیر، روز قیامت دامن همسایه ثروتمند را می گیرد و می گوید: پروردگارا، از او بپرس چرا در خانه خود را به روی من بست و چرا مرا از خیرات و کارهای نیک خود منع کرد.(۱)

آری، ضمانت های اخروی رعایت حق همسایه، کمتر از ضمانت های اجرایی دنیوی و اعتباری نیست، بلکه به هیچ رو نمی توان آنها را باهم مقایسه کرد. عدم رعایت حقوق همسایه، می تواند در آخرت باعث شقاوت انسان شود و او را گرفتار عقوبت الهی کند که راهی برای نجات از آن نباشد.

حق همسایه مصیبت دیده

یکی از حقوق همسایه، تعزیت و تکریم او در زمانی است که مصیبتی به او وارد شده باشد. از امام صادقعليه‌السلام روایت شده است:

و شایسته است که همسایگان مصیبت زده را تا سه روز، با غذا پذیرایی کنیم.(۲)

رعایت امور عاطفی در روابط و مراودات میان همسایگان از اموری است که در روایات به آن بسیار سفارش شده است. تعزیت در مصائب، تبریک در شادی ها، رعایت مسائل جزئی، چون پرهیز از فرستادن فرزند خود با میوه یا چیزی که باعث ناراحتی فرزند همسایه شود و شاید از دید مادی اهمیت چندانی نداشته باشند، ولی می توانند اثرات عاطفی و روانی منفی و یا مثبتی ایجاد کنند.

______________________________________

۱- [۱] شرح رساله الحقوق ،حسن القبانحی، ج ۲، ص ۱۷۸، به نقل از سیمای همسایه.

۲- [۲] بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی، بیروت، ج ۷۹ _ صص ۸۲ و ۸۳.

بیان این نکته لازم است که با وجود احادیث با مضمون پذیرایی از همسایه مصیبت دیده، این حق به یک سنت نادرست تبدیل شده و وارونه اجرا می شود؛ به این معنا که مردم و همسایگان به جای پذیرایی با غذا از همسایه مصیبت دیده، به خانه او هجوم می برند و تا چند روز باعث رنج و زحمت دو چندان او می شوند و زحمت پخت غذا و پذیرایی و... را بر او تحمیل می کنند.

دقت در این مطلب بسیار با اهمیت می نماید؛ زیرا سفارش ائمه در مورد حق همسایه مصیبت دیده بر عکس آن چیزی است که در بسیاری از مکان ها مرسوم است. ازاین رو، باید بر اصلاح این مورد همت گماشت؛ زیرا استمرار این عادت، نه تنها باعث تسکین و تعزیت همسایه در غم از دست دادن عزیزش نمی شود، بلکه مشکلات فراهم کردن وسایل و تهیه مقدمات لازم برای پذیرایی از میهمانان را هم برای همسایه به دنبال دارد. پس اصلاح این سنت نادرست و غیر اسلامی در مورد حق همسایه قابل دقت نظر و تأمل است.

نتیجه گیری

توجه به دو سخن با ارزش از رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله و امام سجادعليه‌السلام و مسائل دیگری که بیان شد، بسیاری از دقائق و نکات ظریف را در نظر مکتب اسلام و ائمهعليهم‌السلام روشن می کند؛ رعایت نکردن نکات کوچک، امّا بسیار پر اهمیت در صحنه اجتماع و روابط اجتماعی، به ویژه روابط همسایگی، گاه موجبات کدورت و ناراحتی ها را فراهم می کند. اسلام، با تکیه بر همین ظرائف و نکات کلیدی در روابط متقابل همسایگی بر این است که دو

همسایه در کنار هم با نهایت انس و الفت زندگی کنند و با رعایت همین موارد جزئی، اما مهم، روابط و صمیمیت میان همسایه ها را در اوج استحکام و پایداری بنا نهد و آن را محفوظ بدارد.

اگر در اجتماع به بررسی علل کدورت ها و اختلافات میان همسایگان، بپردازیم، خواهیم دید که درصد بالایی از این اختلافات و کدورت ها ناشی از همین مسائل جزئی و کوچک است که گاهی به اختلافات مهم تر و غیر قابل حل تبدیل می شوند. اسلام و ائمه ما از همان ابتدا با دقت نظر و توجه به ظرائف، این مسائل را گوشزد کرده اند و از مردم خواسته اند تا این مسائل مهم اخلاقی در روابط و حقوق همسایگی را رعایت کنند.

گفتار دوم: همسایگی و حسن هم جواری

نیکی به همسایه از دیدگاه قرآن در زمینه نیکی به همسایه، قرآن می فرماید:

( وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ ) (نساء: ۳۶)

و خداوند را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید و به بستگان و یتیمان و بینوایان و همسایه نزدیک و دور... [نیز نیکی کنید].

یکی از موارد ده گانه ای که در این آیه به آن اشاره شده است، نیکی کردن در حق همسایگان نزدیک و همسایگان دور است. درباره اینکه منظور از همسایه نزدیک و همسایه دور چیست، مفسران احتمالات مختلفی را مطرح کرده اند. درتفسیر نمونه، نزدیکی به نزدیکی مکانی معنا شده است؛ زیرا همسایگان نزدیک تر، از حقوق و احترام بیشتری برخوردارند. البته این احتمال که شاید منظور از نزدیکی، نزدیکی مذهب و دین باشد نیز داده شده است.(۱) در تفسیرالمیزان از «جارذی القربی» به همسایه نزدیک و از «جارالجنب»

____________________________________

۱- [۱] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب اسلامی، چاپ ۱۳۵۴، اردیبهشت ماه، ص ۳۸۰.

همسایه ای که خانه اش دور است، تعبیر شده است.(۱)

البته برخی از مفسران، احتمالات دیگری را هم در این باره در نظر گرفته اند؛ برای نمونه، در تفسیر نور، این طور آمده که اصطلاح «جار ذی القربی» و «جارالجنب» همسایه خویش و بیگانه، هم عقیده و غیر هم عقیده را نیز شامل می شود.(۲) تفسیر راهنما هم به این مورد اشاره کرده و احتمال داده است که شاید بتوان این دو اصطلاح را به همسایه هم کیش و غیر هم کیش معنا کرد.(۳)

به نظر می رسد که تصریح قرآن به همسایه دور به این دلیل است که به طور معمول، منظور از همسایه، در عرف، همسایه نزدیک است. ازاین رو، قرآن برای وسعت بخشیدن به مفهوم و معنای همسایه و همسایگی در اسلام، افزون بر «همسایه نزدیک» به «همسایه دور» هم تصریح کرده است؛ زیرا همان گونه که اشاره شد، حق همسایگی مورد نظر اسلام، بنابر سخن پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله درباره کافر هم وجود دارد. و شاید بهتر باشد که این دوری و نزدیکی را، دوری و نزدیکی مکانی به شمار آوریم تا به صورت ضمنی همسایگان هم عقیده، هم کیش و غیر آن را هم شامل شود. ولی باید توجه کرد که اولویت رعایت حسن هم جواری و نیکی در مورد همسایه نزدیک

_______________________________________

۱- [۱] علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، مطبوعات دارالعلم، ۱۳۴۴، چاپ دوم، ج ۸، ص ۱۹۴.

۲- [۲] محسن قرائتی، تفسیر نور، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۵، چاپ سوم، ج ۲، ص ۳۲۹.

۳- [۳] اکبر هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ۱۳۷۳، چاپ اول، ج ۳، صص ۳۷۶ _ ۳۷۷.

است؛ همان طوری که برخی مفسران هم به این مطلب اشاره کرده اند.(۱)