اهمیت همسایه خوب و توصیه معصومینعليهم‌السلام به حسن هم جواری

در این مطلب که نعمت برخورداری از همسایه خوب و همسایگی با افراد با شخصیت و محترم، از مسائل مهم در انتخاب محل زندگی در اجتماع امروزی است، تردید وجود ندارد؛ زیرا هیچ کس حاضر نیست به دلخواه خود محلی را برای زندگی انتخاب کند که از آزار و اذیت همسایه ها در امان نباشد. به همین علت است که در انتخاب محل زندگی حتی برای زندگی موقت، به این مورد توجه ویژه ای می شود. حتی برخی از مناطق مسکونی به همین دلیل قیمت کمتری دارند. افزون بر مباحث مادی و اجتماعی، آسایش روحی و آرامش خاطری که انسان از همسایگی در جوار همسایه های خوب و محترم به دست می آورد را نمی توان با چیز دیگری عوض کرد، همان طوری که کدورت ها و ناراحتی ها در روابط متقابل همسایگی از شیرینی زندگی می کاهد.

حسن هم جواری و اهمیت دادن به آن در کلام پیشوایان دین هم منعکس شده است. امام علیعليه‌السلام در نامه خود به امام حسن مجتبیعليه‌السلام ، در مقام پدری با تجربه و دنیا دیده می فرماید:

سَلْ عَنِ الرَّفیق قَبلَ الطَّریق وَ عَنْ الْجارِ قَبلَ الدّار.(۲)

____________________________________

۱- [۱] همان، ص ۳۷۷.

۲- [۲] نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه ۳۱

از مصاحب و همراهت، قبل از راه [و مسافرت] و از همسایه، قبل از سکونت سؤال کن.

مشابه همین سخن، از رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله هم نقل شده است:

«شخصی نزد رسول اکرم آمد و عرض کرد: می خواهم خانه بخرم. دستور می فرمایید کجا بخرم؟ در میان جهنیه یا مزینه یا ثقیف یا قریش؟

پیامبر فرمودند: اول همسایه، سپس خانه.(۱)

آری داشتن همسایه خوب نعمتی است بس با ارزش و گران بها؛ همانطوری که همسایه خوب بودن هم موجبات دوستی و محبت را فراهم می آورد. امام علیعليه‌السلام می فرمایند:

مَنْ حَسُنَ جِوارُه کَثُرَ جیرانُه.(۲)

کسی که همسایه خوبی باشد، همسایگان او فزونی می یابند.

امام صادقعليه‌السلام در مورد حسن هم جواری سخن با ارزشی دارند:

حُسْنُ الجِوارِ یُعَمِّر الدِّیار و یَزیدُ فی الْاَعْمار.(۳)

حسن هم جواری، آبادی ها را می سازد و عمر را افزایش می دهد.

شایان ذکر است که حسن هم جواری تنها محدود و محصور به عدم آزار و اذیت همسایه نیست، بلکه گاهی صبر در برابر سختی ها و ناملایماتی که از سوی او ایجاد می شود، مصداق این حسن هم جواری است.

امام کاظمعليه‌السلام می فرماید:

________________________________________

۱- [۱] میرزای نوری، مستدرک الوسایل، تهران، المکتب الاسلامیه، ۱۳۴۳ ش، ج ۸، ص ۴۲۹.

۲- [۲] غررالحکم، جلد ۷، ص ۴۹.

۳- [۳] کافی، ج ۱، ص ۶۶۷. همچنین امام صادقعليه‌السلام در حدیثی، کسی را که با همسایه اش خوش رفتاری نکند مسلمان و مؤمن نمی داند اصول کافی، کلینی، ترجمه آیت اللّه شیخ محمد باقر کمره ای، اسوه، ۱۳۷۰، ج ۶، ص ۵۸۰.

لَیْسَ حُسنُ الجِوارِ کَفَّ الْاَذی وَ لکنْ حُسنُ الجِوارِ صَبْرُک علی الْاَذی.(۱)

حسن همسایگی این نیست که آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی این است که در برابر آزار و اذیت همسایه شکیبا باشی.

سخن امام کاظمعليه‌السلام در بر دارنده نکته لطیف و حساسی در روابط همسایگی است و آن اینکه انسان گاهی باید سنگ زیرین آسیاب باشد و مشکلات و ناراحتی ها را تا حدی تحمل کند؛ البته این احادیث نباید حمل بر همسایه آزاری شود؛ زیرا آزار همسایه بدون تردید در هر درجه، قباحت و زشتی اخلاقی زیادی دارد که نباید از آن غفلت شود.

در زشتی همسایه آزاری روایت زیر قابل تأمل است:(۲)

«از عبداللّه بن مسعود روایت شده است که مردی حضور فاطمه زهراعليها‌السلام شرف یاب شد، عرض کرد: ای دختر پیامبر خدا، آیا از پیامبر خدا نزد شما چیزی مانده است که به من مرحمت فرمایید؟

حضرت فاطمهعليها‌السلام به خدمتکار خود فرمود: آن نوشته را بیاور. خدمتکار درصدد جست وجو برآمد و آن را نیافت. حضرت فاطمهعليها‌السلام فرمود: وای بر تو، آن نوشته نزد من مساوی است با حسن و حسین!! خدمتکار پی گیری کرد. معلوم شد آن را جارو کرده بود، سرانجام آن را پیدا کرد و به خدمت حضرت فاطمهعليها‌السلام آورد. در آن لوح نوشته بود:

حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: از مؤمنین نیست کسی که همسایه از آزار وی در امان نباشد. و هر کس که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، همسایه اش را آزار نمی دهد.»

______________________________________

۱- [۱] همان، ج ۲، ص ۶۶۷.

۲- [۲] دلائل الامه طبری: ۱. سفینه البحار ماده حدث نقل از سیمای همسایه، ص ۹.

روایات متعددی در باره آزار و اذیت همسایه وارد شده است که برخی ازاین روایات لحن تندی دارند. برای نمونه، امام علیعليه‌السلام در حدیثی، همسایه بد را این گونه توصیف می فرمایند:

جارُالسُوءِ أَعظمُ الضّراءِ و اشَدُّ البَلاء.

همسایه بد، بزرگ ترین ضرر و زیان ها و شدیدترین و سخت ترین بلاهاست.(۱)

توجه به این گونه احادیث، نکوهش و زشتی همسایه آزاری و سوء همسایگی را در نظر اسلام و ائمه بیان می کند. از رسول گرامی اسلام روایت شده است:

اگر شما خدا و رسول را دوست دارید، در حفظ سه خصلت کوشش کنید:

۱ - راستگویی؛

۲ - ادای امانت؛

۳ - حفظ همسایگان. همانا اذیت و آزار همسایه، کارهای نیک شما را تباه و محو می کند.

حق همسایگی و احسان در حق همسایه، در شریعت اسلام ارزش والایی دارد و آزار و اذیت همسایگان از زشتی ها و رذایل اخلاقی است که ائمهعليهم‌السلام آن را به صورت مؤکد نهی کرده اند. همان گونه که حسن هم جواری، باعث افزایش رزق و عمر انسان می شود، آزار همسایه می تواند عواقب دنیوی و اخروی مهمی برای انسان به بار آورد.

سخنان لقمان درباره همسایه

_______________________________________

۱- [۱] میزان الحکمه، ج ۱، باب الجار ۸۷، ص ۴۸۷.

در سفارشات و توصیه های لقمان به پسرش درباره همسایه، آمده است:

ای پسرم، همسایه قبل از خانه. ای فرزندم، رفیق قبل از مسافرت. ای پسرم، اگر انتخاب خانه با اختیار و اراده کامل بود، هرگز هیچ کس همسایه بد نمی شد.(۱)

هم چنین از لقمان در مورد همسایه بد نقل شده است که فرمود:

من صخره های بزرگ و آهن و هر بار سنگین را به دوش کشیده ام، اما باری سنگین تر از همسایه بد ندیده ام و متحمل نشده ام.(۲)

___________________________________________

۱- [۱] مستدرک الوسایل، ج ۸، ص ۴۳.

۲- [۲] میزان الحکمه، باب الجار، ص ۴۸۷.

گفتار سوم: سوء هم جواری در کلام معصومینعليهم‌السلام

اشاره

در این قسمت، سوء هم جواری را که یکی از موارد نکوهیده در روابط همسایگی است، بررسی می کنیم و در این راستا، بی گمان کلام گهربار معصومینعليهم‌السلام مسیر و طریق را نمایان خواهد ساخت. پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله، خطاب به حضرت علیعليه‌السلام ؛ همسایه بد را کمرشکن می شمارد.(۱) اما اینکه همسایه بد یعنی چه، در ادامه آمده است:

«همسایه ای که چشمانش تو را می پاید و دلش خواهان رسوایی توست. اگر خوبی ببیند، آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند، آن را آشکار و همه جا پخش می کند. اگر تو را خوشحال ببیند، ناراحت می شود و اگر تو را گرفتار و بدحال دید، خوشحال می شود».(۲)

مصداق همسایه بد و سوء هم جواری از نظر پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله بر پایه مطالب بالا به طور کامل مشخص و معین است و امام علیعليه‌السلام درباره همین همسایه است که می فرمایند: «همسایه بد، بزرگ ترین رنج و سخت ترین بلاهاست».(۳)

از موارد سوء هم جواری، آزار رساندن به همسایه است؛ مزمت این مورد به روشنی در بیانات ائمه مشهود است. رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله می فرمایند:

در این قسمت، سوء هم جواری را که یکی از موارد نکوهیده در روابط همسایگی است، بررسی می کنیم و در این راستا، بی گمان کلام گهربار معصومینعليهم‌السلام مسیر و طریق را نمایان خواهد ساخت. پیامبر بزرگ اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله خطاب به حضرت علیعليه‌السلام ؛ همسایه بد را کمرشکن می شمارد.(۴) اما اینکه همسایه بد یعنی چه، در ادامه آمده است:

«همسایه ای که چشمانش تو را می پاید و دلش خواهان رسوایی توست. اگر خوبی ببیند، آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند، آن را آشکار و همه جا پخش می کند. اگر تو را خوشحال ببیند، ناراحت می شود و اگر تو را گرفتار و بدحال دید، خوشحال می شود».(۵)

مصداق همسایه بد و سوء هم جواری از نظر پیامبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله بر پایه مطالب بالا به طور کامل مشخص و معین است و امام علیعليه‌السلام درباره همین همسایه است که می فرمایند: «همسایه بد، بزرگ ترین رنج و سخت ترین بلاهاست».(۶)

از موارد سوء هم جواری، آزار رساندن به همسایه است؛ مزمت این مورد به روشنی در بیانات ائمه مشهود است. رسول اکرم صلی الله علیه و آلهمی فرمایند:

__________________________________________

۱- [۱] میزان الحکمه، ص ۵۸۷، حدیث ۳۰۱۰.

۲- [۲] اصول کافی، ص ۵۸۲.

۳- [۳] میزان الحکمه، صص ۵۸۶ _ ۵۸۷.

۴- [۱] میزان الحکمه، ص ۵۸۷، حدیث ۳۰۱۰.

۵- [۲] اصول کافی، ص ۵۸۲.

۶- [۳] میزان الحکمه، صص ۵۸۶ _ ۵۸۷.

هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، همسایه خود را آزار نمی رساند.(۱)

امام رضاعليه‌السلام نیز در این باره می فرمایند:

از ما نیست کسی که همسایه اش از شر او در امان نباشد.

یا به صورت مؤکدتر از امام صادقعليه‌السلام نقل شده است که:

«مردی از انصار خدمت پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آمد و عرض کرد: من از بنی فلان، خانه ای خریده ام و نزدیک ترین همسایه ام کسی است که امیدی به خیر او ندارم و از شر او در امان نیستم.

پیامبر به علیعليه‌السلام ، سلمان و ابوذر (و شاید مقداد) دستور داد با تمام قدرت در مسجد اعلام کنند، ایمان ندارد هر آن کس که همسایه اش از شر او در امان نباشد. پس این مطلب را سه مرتبه اعلام کردند».(۲)

سوء هم جواری و آزار رساندن به همسایه یکی از مصادیق بسیار نکوهیده در روابط و تعاملات میان همسایگان است؛ همان گونه که لحن احادیث و تأکید ائمه معصومینعليهم‌السلام به این مطلب، زشتی آزار و اذیت همسایه را بیشتر نمایان می کند. نکته قابل ملاحظه و توجه در این باره، این است که آزار و اذیت همسایه، افزون بر اینکه در نظر اخلاق و مذهب نکوهیده و زشت است و مجازات های خاص خود را دارد، از نظر نظام حقوقی هم قابل بررسی است؛ به این معنا که آزار و اذیت همسایه در مواردی، مجازات های خاص حقوقی را در پی دارد. اما به طور کلی باید گفت که بر پایه قانون اساسی،

_________________________________________

۱- [۱] کافی، ج ۲، ص ۶۶۷.

۲- [۲] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، تهران، الکتب الاسلامیه، ۱۳۴۷، ج ۸، ص ۴۸۷.

اعمال حق هم نباید موجب آزار و اذیت و اضرار به غیر باشد،(۱) چه برسد به اینکه هدف، تنها آزار و اذیت است؛ ازاین رو، آزار و اذیت همسایه در قانون هم ممنوع است و ضمانت اجرایی ویژه خود را دارد.

یکی از خطبه های مشهور و معروف نهج البلاغه، خطبه متقین یا همام است که به دلیل در برداشتن صفات متقین، اهمیت ویژه ای دارد. امام علیعليه‌السلام در این خطبه با عباراتی بسیار زیبا در پاسخ به همام از یاران حضرت صفات و خصوصیات متقین و پرهیزکاران را نام می برند. حضرت یکی از این صفات را چنین می فرمایند:

و لایُضّارُ بالجار و لایَشْمَتُ بالمصائب...(۲)

هرگز ضرری به همسایه وارد نمی آورد و در هنگام ابتلای مردم به ناگواری ها، آنان را شماتت نمی کند.

عبارت صریح امام علیعليه‌السلام ، زشتی آزار و اذیت رساندن همسایه را به خوبی نشان می دهد. امام در جایی دیگر از همین خطبه می فرمایند:

الخیر مِنُهْ مأمول والشّرُ منه مأمُون.(۳)

(همواره) خیر از او آرزوست و مردم از شرّ او ایمن هستند.

آری، انسان متقی و مسلمان، هرگز در فکر آزار و اذیت کسی نیست تا چه برسد به اینکه بخواهد به همسایه که حق بزرگی بر انسان دارد، آزار و اذیت برساند. از این سخنان گهربار می توان عظمت این خصلت نیکو را در

__________________________________________

۱- [۱] اصل چهلم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

۲- [۲] نهج البلاغه، ترجمه علامه جعفری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، خطبه ۱۹۳، ص ۶۴۲.

۳- [۳] نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳، ص ۶۴۰.

انسان متقی و مؤمن نتیجه گرفت.

تحمل آزار همسایه

یکی از مسائلی که در روابط همسایگی اهمیت چشم گیری دارد و در حسن هم جواری هم مطرح شد، این است که حسن هم جواری تنها آزار و اذیت نرساندن نیست، بلکه صبر و تحمل بر اذیت و آزار همسایه نیز از موارد حسن هم جواری است؛ زیرا روابط همسایگی در بعضی موارد نیازمند تحمل و گذشت است و همسایه در بعضی موارد باید تا اندازه ای در برابر آزار و اذیت همسایه صبر را پیشه خود سازد. در این زمینه می توان سخن امام کاظمعليه‌السلام را یادآور شد که می فرمایند:

حسن همسایگی این نیست که آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی این است که در برابر آزار و اذیت همسایه صبور و شکیبا باشی.(۱)

یا در مستدرک الوسایل از امام علیعليه‌السلام آمده است که:

حسن هم جواری این نیست که به همسایه ات آزار نرسانی، بلکه حسن هم جواری این است که آزار و اذیت همسایه ات را تحمل کنی.

نکته مهم در مورد این احادیث، این است که گاه این احادیث حمل بر همسایه آزاری می شود و برخی به خود اجازه می دهند که در روابط همسایگی در مواردی اذیت و آزار روا دارند؛ اما آنچه مسلم است، در دین اسلام در هیچ موردی آزار و اذیت تجویز نشده است. درست است که به صبر بر آزار و اذیت همسایه سفارش شده، اما این سفارش به دلیل استحکام روابط همسایگی و برهم نخوردن روابط میان همسایگان بر اثر مسائل جزئی

____________________________________

۱- [۱] میزان الحکمه، ج ۱، ص ۴۸۶.

است. ازاین رو، این توصیه ها نباید حمل بر اجازه به آزار و اذیت شود؛ زیرا در اسلام ضرر و ضرار جبران نشده وجود ندارد و می توان با ضرر و زیان برخورد کرد و خواستار جبران آن بود. مواردی که پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله با ضرر و زیان همسایه به صورت خاص برخورد کرد، این داستان است:

«مردی خدمت رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله آمد و از آزار و اذیت همسایه اش شکایت کرد. حضرت فرمود: برو و تحمل کن. بار دوم که به شکوه آمد و نالید، پیامبر باز هم دستور صبر و تحمل داد. آزار همسایه به اوج رسید و خارج از مرز تحمل شد. زمانی که برای سومین بار، از همسایه شکایت کرد، حضرت رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله چنین راهنمایی و سفارش فرمودند: روز جمعه، وقتی مردم به سوی نماز جمعه می روند، تو وسایل و اسباب و اثاث خویش را بیرون بریز و در رهگذر مردم قرار بده، تا همه آنان که به نماز می روند، این صحنه را ببینند. وقتی علت را می پرسند ماجرا را به آنان بگو. آن مرد نیز به همین صورت عمل کرد. همسایه مردم آزار هم وقتی که آبروی خود را در خطر دید، بی درنگ به سوی او شتافت و ملتمسانه از او درخواست کرد که وسایل و اثاثش را به خانه برگرداند و قول داد که دیگر این گونه رفتار و همسایه آزاری نکند.(۱)

هر چند این داستان جنبه خاص و حکم ویژه ای است که پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله در این مورد صادر فرمودند، اما توجه به آن می تواند بیانگر این باشد که آزار و اذیت همسایه مردود است و توصیه معصومینعليهم‌السلام در مورد تحمل و صبر

____________________________________________

۱- [۱] اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶۸

بر آزار و اذیت همسایه در موارد نادر و استثنایی است، نه در موارد مستمر و عادی؛ زیرا در مواردی که بر انسان روشن شود که قصد همسایه، آزار و اذیت است و این آزار و اذیت استمرار خواهد داشت، توصیه شرع و عقل هیچ گاه به سکوت و صبر نخواهد بود، بلکه باید به صورت عقلایی با مسئله برخورد کرد؛ ولی در مواردی که اتفاقی است یا انسان احتمال می دهد که در صورت صبر و سکوت بر آزار و اذیت، همسایه رفتار خود را تغییر خواهد داد، توصیه ائمه و شرع بر این است که برای حفظ انس و الفت و صمیمیت میان همسایگان، صبر کند تا روابط همسایگی به کدورت و دلخوری نینجامد.

فصل دوم: همسایگی نوین (آپارتمان نشینی)

اشاره

بی شک، مدرن شدن و پیشرفت وسایل زندگی در روش زندگی نیز مؤثر بوده است، امروزه می توان اثر مستقیم و مشهود مدرنیزه شدن را در تحول معماری ساختمان ها به صورت برج ها و آپارتمان های سر به فلک کشیده مشاهده کرد. هر چند عوامل گوناگونی در تغییر نوع معماری ساختمان ها مؤثر بوده است، ولی نمی توان نقش پیشرفت فن آوری را در این مهم کمتر از سایر عوامل فرهنگی و اجتماعی دانست و شاید بتوان نقش آن را مهم تر جلوه داد.تغییر معماری سنتی و تحول آن به برج سازی و ساختمان های بزرگمسکونی، در نوع روابط همسایگی و صمیمیت و دوستی میان همسایه ها نیزاثر گذار بوده است؛ زیرا زندگی در این ساختمان ها بی گمان نیازمند فرهنگ خاصی است که با فرهنگ حاکم بر زندگی های سنتی در جامعه ما متفاوت است؛ هم چنان که در شهرهای بزرگ کشور نیز این مسئله به خوبی نمایان است. نکته شایان توجه در کشور ما که پیشینه وجود این گونه برج ها در آن زیاد نیست این است که فرهنگ زندگی و قوانین حاکم بر تعاملات میان همسایگان و حقوق خصوصی و عمومی ساکنان در این ساختمان ها کم رنگ و ناکافی است. البته عده ای بر این باورند که زندگی در برج های مسکونی با فرهنگ ملی مذهبی کشور ما سازگار نیست؛ گذشته از این اعتقاد، معضلات و مشکلاتی که با تغییر چهره زندگی سنتی به شکل نوین امروزی آن و تعارض در حقوق خصوصی و عمومی ساکنان آنها ایجاد شده و بروز مسائل خاص این ساختمان ها، مانند هیئت مدیره، حق شارژ، مسائل ایمنی و مسائل نظم و انضباط باید به گونه ای تعدیل و رفع شود. اما راه حل درست این مشکل بی گمان نفی این گونه همسایگی و هم جواری نیست؛ زیرا این راه حل در شهرهای بزرگی چون تهران، در واقع چشم بستن بر واقعیات است؛ پس به ناچار باید با وضع و گسترش قوانین خاص حاکم بر این ساختمان ها و آپارتمان ها و فرهنگ سازی درست از طریق رسانه های جمعی، به ویژه تلویزیون به بهبود مشکلات ناشی از این نوع زندگی در تعاملات همسایه ها کمک کرد.

با توجه به مسائل بالا و تکیه بر آداب و رسوم اصیل و سنتی و توجه به باورهای مذهبی، باید در پی تعدیل و فرهنگ سازی در این نوع همسایگی باشیم تا بتوانیم در این نوع هم جواری هم حقوق همسایگی را که در نظر شرع و فرهنگ ملی مذهبی ما متجلی است، رعایت کنیم. بی گمان در این راستا وضع قوانین حاکم بر ساخت و ساز این برج ها باید از مهم ترین اولویت ها باشد؛ زیرا برخی از مشکلاتی که امروزه در برج های مسکونی و برای ساکنین این ساختمان ها ایجاد شده است، با چگونگی ساخت و ساز این ساختمان ها و معماری آنها رابطه مستقیم دارد. هر چند در این راه اقداماتی چون طرح ضوابط حاکم بر بلند مرتبه سازی که به تصویب شورای عالی شهرسازی رسید انجام شده است، ضوابط و اصول محکم و منسجم تر در این باره می تواند بسیاری از مسائل را حل کند البته مهم تر از وضع قانون، اجرا و نظارت بر آن است که در صورت ضعیف بودن این قسمت، وضع قانون و ضوابط، کاری از پیش نخواهد برد، هم چنان که در حال حاضر هم در شهرهای بزرگ، مانند تهران، ساختمان هایی ساخته می شوند که اثری از رعایت ضوابط اولیه در آنها به چشم نمی خورد ازاین رو، نظارت منسجم و قوی بر رعایت این ضوابط و قوانین، اهمیت بیشتر و جایگاه اساسی تری از وضع آنها دارد.

نکته دیگر در رابطه با آپارتمان نشینی این است که سعی و تلاش ساکنین باید بر رعایت مواد قانون تملک آپارتمان ها باشد و هر چه بیشتر روابط و تعاملات خود را با ساکنین و همسایه های دیگر در این ساختمان ها با مواد و ضوابط این قانون هماهنگ و همسان کنند. این کار به نوبه خود می تواند بسیاری از مسائل و نزاع های احتمالی همسایگان را به صورت اصولی و قانونی و بدون هیچ گونه ناراحتی و دلخوری حل و فصل کند.

بر این اساس، مطالب این فصل در سه گفتار و تحت عناوین ذیل

گردآوری شده است:

گفتار اول: از زندگی سنتی تا زندگی آپارتمانی؛ تحولات روابط همسایگان

گفتار دوم: مشکلات زندگی آپارتمانی؛ راه حل ها

گفتار سوم: مباحث حقوقی آپارتمان نشینی

گفتار اول: از زندگی سنتی تا زندگی آپارتمانی؛ تحولات روابط همسایگان

اشاره

هر چند عوامل و شرایطی، ما را مجبور به «آپارتمان نشینی» نموده است که جمعیت زیاد و کمبود مسکن در رأس این عوامل است این اجبار نباید ما را از فرهنگ اصیل معماری سنتی دور کند؛ زیرا کشور ما دارای جامعه ای برخوردار از قدمت تاریخی و فرهنگی است و شکل و شیوه سنتی مسکن در آن که بسیار استوار است، از ابتدا تا این اواخر جاری بوده است و هم اینک با گسترش زندگی در آپارتمان ها و برج های مسکونی، آفتاب لب بام شده است.

نیم نگاهی به زندگی سنتی در کشور، ما را به این واقعیت رهنمون می کند که اگر امروزه از نظر فیزیکی، همسایه ها بسیار نزدیک تر از گذشته، حتی با فاصله خیلی اندک مثل یک «تیغه»، در کنار هم زندگی می کنند، ولی از صفا و صمیمیت و یکرنگی روابط همسایه ها خبری نیست، در حالی که در زمانی نه چندان دور، در این مرز و بوم، افراد در خانه های بزرگ زندگی می کردند و فاصله آنها بیش از امروز بود، اما همسایگان رابطه ای بسیار نزدیک و صمیمی داشتند و در غم و شادی هم شریک و همراه بودند. اما امروزه در آپارتمان نشینی، اگر همسایه آپارتمان بغلی چند بار هم تغییر کند، ما به خود زحمت این را هم نمی دهیم که آنها را بشناسیم؛ چه رسد به شرکت در غم و هر چند عوامل و شرایطی، ما را مجبور به «آپارتمان نشینی» نموده است که جمعیت زیاد و کمبود مسکن در رأس این عوامل است این اجبار نباید ما را از فرهنگ اصیل معماری سنتی دور کند؛ زیرا کشور ما دارای جامعه ای برخوردار از قدمت تاریخی و فرهنگی است و شکل و شیوه سنتی مسکن در آن که بسیار استوار است، از ابتدا تا این اواخر جاری بوده است و هم اینک با گسترش زندگی در آپارتمان ها و برج های مسکونی، آفتاب لب بام شده است.

نیم نگاهی به زندگی سنتی در کشور، ما را به این واقعیت رهنمون می کند که اگر امروزه از نظر فیزیکی، همسایه ها بسیار نزدیک تر از گذشته، حتی با فاصله خیلی اندک مثل یک «تیغه»، در کنار هم زندگی می کنند، ولی از صفا و صمیمیت و یکرنگی روابط همسایه ها خبری نیست، در حالی که در زمانی نه چندان دور، در این مرز و بوم، افراد در خانه های بزرگ زندگی می کردند و فاصله آنها بیش از امروز بود، اما همسایگان رابطه ای بسیار نزدیک و صمیمی داشتند و در غم و شادی هم شریک و همراه بودند. اما امروزه در آپارتمان نشینی، اگر همسایه آپارتمان بغلی چند بار هم تغییر کند، ما به خود زحمت این را هم نمی دهیم که آنها را بشناسیم؛ چه رسد به شرکت در غم و شادی و...

باری، هر چند شرایط زمان ما را به قبول این نوع زندگی مجبور کرده است، باید به نوعی فرهنگ اصیل، صحیح و با قدمت خود را در این حیطه به دست فراموشی نسپاریم و با درس هایی که از معماری سنتی و شیوه سنتی زندگی در شهرها و روستاها می گیریم، بکوشیم تا این دو شیوه را تلفیق کنیم. البته لازم به یادآوری است که جهش سریع در گذر از زندگی سنتی به شیوه مدرن امروزی تا حدودی در ایجاد مشکلات سهیم بوده است که بی گمان اگر این تغییرات، به تدریج ایجاد می شد، می توانستیم بستر فرهنگی و اجتماعی را برای قبول این نوع همسایگی جدید مهیا کنیم تا همراه رفع مشکلات مسکن، با مشکلات فرهنگی و اجتماعی جدیدی روبه رو نشویم.

به هر ترتیب، ضرورت دارد که به معماری سنتی بازگردیم و با درس ها و الهاماتی که از شیوه سنتی زندگی خواهیم گرفت، بر بسیاری از معضلات در روابط امروزی همسایگان غلبه کنیم. در این راستا، در ادامه، معماری سنتی و مزایای آن را بررسی خواهیم کرد تا با آشنایی بهتر با زندگی گذشته، راه حل مناسبی برای حل مشکلات ساکنین برج های مسکونی بیابیم.

معماری سنتی؛ مزایا و اهمیت ها

اشاره

با بررسی سبک سنتی زندگی و معماری آن به نکات تقریبا مشترکی در سبک ساخت و ساز این نوع بناها خواهیم رسید و پی خواهیم برد که این گونه ساخت در حل بسیاری از مشکلاتی که امروزه در روابط و تعاملات اجتماعی نمایان شده است، نقش مهمی ایفا می کند. برای روشن شدن موضوع، در ادامه به برخی اصول معماری سنتی اسلامی می پردازیم که توجه به آنها علل برخی از مشکلات امروزی را بدون هیچ ابهامی نمایان خواهد کرد.

محرومیت و جدایی حوزه های عمومی و خصوصی

پس از گذشتن از در ورودی و فضای تقسیم هشتی در خانه سنتی، فرد به دالانی هدایت می شود که با چند شکست او را به حیاط می رساند. دالان، تاریک و باریک است و معمولاً اختلاف سطح کوچه با حیاط نیز در دالان برطرف می شود. بنابراین، در کف دالان نیز پله وجود دارد. شخص وارد شونده از هشتی هرگز نمی تواند داخل حیاط را ببیند و مجبور است از یک راهروی باریک عبور کند.

اما در طرح مسکن امروزی و به ویژه آپارتمانی، ورودی به محل تجمع و مرکز خانه باز می شود و هیچ حریم خاصی برای فرد وارد شونده و برای جلوگیری از دید او به فضاهای درونی موجود نیست. حتی در بسیاری از موارد، آن گونه که امروزه بسیار مرسوم است، قسمت های مختلفی از مسکن به صورت باز ( Open ) طراحی می شود که به این صورت هیچ حریمی برای آنها وجود ندارد.(۱) آشپزخانه های باز در ساختمان های جدید با وجودی که از نظر راحتی، سهولت کارها و نزدیک بودن زن در محیط آشپزخانه به فضای اصلی خانه و دیگر اعضای خانواده امتیازاتی دارد و بسیاری از زنان به آن علاقه مندند، مشکلاتی را هم ایجاد کرده است. در واقع، این نوع آشپزخانه

______________________________________

۱- [۱] مجموعه مقالات سومین سمینار سیاست های توسعه مسکن در ایران، وزارت مسکن و شهرسازی سازمان ملی زمین و مسکن، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، بهمن ۱۳۷۵، ج ۲، ص ۲۱۵.

برای خانواده های کم جمعیت (بین ۲ تا حداکثر ۴ نفر) مناسب است که اکثر اعضای آن بیشتر در بیرون از منزل باشند و دست کم، یک وعده غذا را در بیرون از منزل (محل کار، مدرسه و...) صرف کنند. و همچنین مهمانان زیادی، به ویژه برای صرف غذا و یا مهمانی مفصل نداشته باشند. اما خانواده های ایرانی که بیشتر به غذای گرم و مفصل علاقه دارند و از طرفی مهمان نواز و مهمان دوست نیز هستند، در این گونه آشپزخانه ها با مشکل روبه رو می شوند؛ بوی غذا در تمام ساختمان می پیچد. وقتی مهمان می آید، خانم خانه باید در حضور مهمان ها پخت وپز کند. خانمی را در نظر بگیرید که خود را ملزم به رعایت حجاب می داند و چند مهمان غریبه یا آشنا دارد که نامحرم هم در میان آنها دیده می شود و با رعایت حجاب در حضور مهمان ها باید پخت وپز غذا و شستن ظروف و دیگر کارها را در آشپزخانه انجام دهد.(۱) بی گمان این طور رفتار کردن، میزبان و حتی میهمان را معذب خواهد کرد. آری، چون زندگی ما آمیزه ای از فرهنگ ها و ارزش های ملی مذهبی است، به ناچار باید به نحوی رفتار کنیم که در عین استفاده از متدهای جدید و به روز ساختمان، دچار تعارض و تقابل بین شیوه زندگی با اصول و ارزش های اسلامی نشویم. نحوه ساخت و ساز می تواند بر بسیاری از این نوع مشکلات فایق آید. یادآوری این نکته لازم است که گاه، همین عامل، باعث کم رنگ شدن روابط و رفت و آمدها میان همسایگان شده است. و بر طرف نکردن این مشکلات، کم کم ارزش های مهمان نوازی و صله رحم را که

________________________________________

۱- [۱] همان، ج ۱، صص ۱۸۳ _ ۱۸۴.

از موارد مؤکد در شرع اسلام هستند، ضعیف می کند.

پرهیز از عناصر غیر ضروری

در معماری اسلامی از به کارگیری عناصر غیر ضروری، در عین رعایت زیبایی، خودداری می شده است.(۱) یعنی در عین رعایت سادگی و زیبایی، از تمام اجزای طراحی شده در ساختمان استفاده بهینه می کرده اند. که مسئله سادگی خود در تحکیم روابط میان همسایگان می تواند مؤثر باشد.

امروزه در معماری جدید، بر لوکس سازی و تعبیه تزئینات اضافی و تجملات بیش تر توجه می شود؛ هرچند استفاده از تزئینات و ریزه کاری ها در معماری جدید امری پسندیده است، ولی فاصله گرفتن از اصول سنتی معماری ایرانی اسلامی و تأکید بر مسایل تزئینی و تجملّی صرف از نظر روحی و روانی بر ساکنان ساختمان های امروزی نیز تأثیرگذار است.

رعایت سلسله مراتب فضایی از نظر نور و منظر

در طراحی خانه سنتی، بهترین نور و منظر برای نشیمن و تالار خانه در نظر گرفته شده است. ارسی های خانه بهترین تصویر را در پیش روی افرادی که در تالار خانه نشسته بودند، قرار می دادند. طراحی اتاق های دیگر خانه که گاه برای خواب هم از آنها استفاده می شد، نسبت به نشیمن و تالار اهمیت کمتری داشت. آنچه در خانه امروزین مهم است، نور اتاق های خواب است، با وجودی که از اتاق های خواب در بیشتر موارد، فقط برای خوابیدن استفاده می شود،اما نشیمن که محل تجمع افراد خانواده است، فضایی بی نور و بدون

____________________________________

۱- [۱] محمد کریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، دانشگاه علم و صنعت، خرداد ۷۲، چاپ دوم، ص ۱۵۷.