برگزاری دوره های آموزشی برای آشنایی با فرهنگ آپارتمان نشینی

از کارهایی که در بعد اجتماعی و فرهنگی می تواند تأثیرگذار باشد، آشنا ساختن ساکنان مجتمع های آپارتمانی با فرهنگ زندگی آپارتمانی است.

این مسئله به ویژه در مورد کسانی که پیش تر در منازل ویلایی و شخصی زندگی می کرده اند ملموس تر است ؛ زیرا آشنا نبودن با چگونگی استفاده از اماکن خصوصی و عمومی یا اشتراکی در این گونه ساختمان ها گاه به نزاع ها و درگیری های بی فایده ای میان همسایگان می انجامد که در صورت آشنایی آن ها با قوانین خاص زندگی آپارتمانی، این مشکلات برطرف خواهد شد. بر همین اساس، باید دولت یا وزارت مسکن یا شهرداری ها یا دیگر نهادهای درگیر با موضوع بکوشند زندگی در آپارتمان ها را با کمک رسانه ها به ویژه صدا و سیما فرهنگ سازی کنند و محدودیت های ویژه ای را که این گونه زندگی برای انسان ها و خانواده ها پدید می آید تشریح و تبیین سازند. البته هیت مدیره هر مجتمع مسکونی نیز می تواند برای بهبود اوضاع فرهنگی و روابط میان همسایگان، فعالیت های آموزشی از جمله آشنا ساختن ساکنان با چگونگی زندگی استفاده از قسمت های اشتراکی میزان هزینه ها و چگونگی وصول و... برگزار کند.

اهتمام به اصول ارزشی و دینی در آپارتمان ها

نزدیک بودن همسایه ها در زندگی آپارتمانی، باید فضای توأم با صمیمیت و محبتی را در پی بیاورد که در آن، همسایه ها به لحاظ اخلاقی خود را به رعایت اصول مذهبی و ارزشی اسلامی مسئول بدانند.

از جمله این موارد که می تواند سهم مهمی در حل گرفتاری های فرهنگی و همسایگان داشته باشد، امر به معروف و نهی از منکر است. این مهم که در قانون اساسی نیز مورد توجه قرار گرفته است(۱) ، می تواند حلال بسیاری از

_______________________________________

۱- [۱] اصل هشتم قانون اساسی.

گرفتاری های همسایگان در زندگی های آپارتمانی باشد. دعوت به باورهای دینی مانند مهمان نوازی، احترام به همسایگان، کمک به یکدیگر، جویا شدن از حال همدیگر و دوری جستن از کنجکاوی های بی مورد در امور شخصی دیگران و رعایت حوزه خصوصی افراد و...، از جمله باورهایی است که افزون بر اسلام در باورها و رسوم پیشینیان این مرز و بوم نیز ریشه دارد. توجه دوباره به آن ها روابط سالم میان همسایگان را در زندگی های شهری و آپارتمانی تضمین می کند.

مسایل حقوق همسایگی

اشاره

افزون بر بعد فرهنگی و اجتماعی، در زمینه آشناساختن همسایگان با حقوق همدیگر و روزآمد کردن مقررات مرتبط با حقوق همسایگی، به ویژه در قانون آپارتمان ها و مقررات مربوطه کاستی هایی دیده می شود که برای اصلاح برخی به اجمال پیشنهادهایی ارایه می کنیم:

تنظیم مقرراتی همسو با اصول سنتی و اعتقادی کشور در ساخت آپارتمان ها؛

بسیاری از گرفتاری ها، از نا هم خوانی چگونگی ساخت ساختمان های آپارتمانی با آموزه ها و باورهای مذهبی و سنتی مردم سرچشمه می گیرد. دقت در سخنان کسانی که زندگی آپارتمانی را تجربه کرده اند، راهنمای خوبی است که نشان می دهد بی توجهی به رعایت معماری سنتی و آمیزش آن با دانش های جدید و دوری از باورهای اصیل ایرانی اسلامی سبب بروز مشکلاتی برای همسایه ها در این گونه همسایگی نوین شده است.

شکایت ساکنان از اشراف بر همدیگر و رعایت نشدن حوزه زندگی خصوصی و مسایلی چون نور، آلودگی صوتی و... همه از خلل های قانونی یا کوتاهی در نظارت بر رعایت این مقررات ناشی شده است.

روزآمد ساختن اصول بلندمرتبه سازی با نیازهای فرهنگی و اعتقادی ایرانیان و نه تقلید صرف از فرهنگ غربی و نظارت بر حسن اجرای آن ها بسیاری از ناسازگاری های افراد در زندگی آپارتمانی را از میان می برد و زندگی در آپارتمان را برای آنها دلنشین می سازد.

ایجاد الزاماتی برای رعایت برخی مسایل معماری سنتی؛

هرچند تأکید بر سنتی بودن و استفاده نکردن از دانش های جدید در ساخت و ساز آپارتمان ها درست نیست، ولی فاصله گرفتن از پیشینه سنتی به ویژه در زمینه معماری ایرانی اسلامی نیز کاری ناپسند و نامعقول است.

برای این که این اهتمام به طور عینی در جامعه انعکاس یابد، ضروری است برخی الزامات و مقرراتی وضع گردد که رعایت نکات مثبت معماری سنتی ایرانی را تضمین کند. برای مثال، تفکیک میان «قسمت های خصوصی و عمومی» که هم در معماری سنتی ایرانی دیده می شود و هم با باورهای مذهبی ایرانیان هم سواست، می تواند با پشتوانه قانونی در ساخت و سازها اعمال گردد. افزون بر این، موارد دیگری نیز می توان مثال زد که الهام از معماری سنتی و ترکیب آن ها با اصول روز ساختمان سازی، مانع بیگانه شدن فرد با نوع زندگی سنتی و معماری سنتی می شود؛ در حالی که پیشرفت و استفاده از دانش روز بشری را هم در نظر می گیرد.

گفتار سوم: آشنایی با مباحث حقوق آپارتمان نشینی

سیمای ویژه ای که همسایگی در مجتمع های آپارتمانی دارد، شرایط متمایزی را در مقایسه با همسایگی سنتی ایجاد کرده و به تبع این تمایز، مسایل حقوقی تازه ای در روابط میان آن ها به وجود آمده است.

اداره مجتمع های آپارتمانی، چگونگی اداره قسمت های اشتراکی، میزان مالکیت بر زمین، چگونگی وصول هزینه های برج و... از جمله مواردی است که ویژه این گونه همسایگی هاست و گاه به دلیل ناآشنایی با قانون یا رعایت نشدن صحیح آن، تنش هایی در میان همسایگان به وجود می آید.

ازاین رو، ضروری است به برخی مواد قانون «تملک آپارتمان ها» که کاربردهای گسترده ای در تعاملات میان همسایگان و جلوگیری از بروز درگیری ها دارند، پرداخته شود.

استفاده از قسمت های اشتراکی

وجود قسمت های مشترکی چون راه پله ها، آسانسورها، تلفن مرکزی، چاه آب، تابلوهای برق، حرارت مرکزی و... سبب شده تا نوع استفاده همسایگان نیز با محدودیت هایی روبه رو گردد. ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون تملک آپارتمان ها، برای تعیین قسمت های اختصاصی و اشتراکی این گونه مقرر سیمای ویژه ای که همسایگی در مجتمع های آپارتمانی دارد، شرایط متمایزی را در مقایسه با همسایگی سنتی ایجاد کرده و به تبع این تمایز، مسایل حقوقی تازه ای در روابط میان آن ها به وجود آمده است.

اداره مجتمع های آپارتمانی، چگونگی اداره قسمت های اشتراکی، میزان مالکیت بر زمین، چگونگی وصول هزینه های برج و... از جمله مواردی است که ویژه این گونه همسایگی هاست و گاه به دلیل ناآشنایی با قانون یا رعایت نشدن صحیح آن، تنش هایی در میان همسایگان به وجود می آید.

ازاین رو، ضروری است به برخی مواد قانون «تملک آپارتمان ها» که کاربردهای گسترده ای در تعاملات میان همسایگان و جلوگیری از بروز درگیری ها دارند، پرداخته شود.

استفاده از قسمت های اشتراکی

وجود قسمت های مشترکی چون راه پله ها، آسانسورها، تلفن مرکزی، چاه آب، تابلوهای برق، حرارت مرکزی و... سبب شده تا نوع استفاده همسایگان نیز با محدودیت هایی روبه رو گردد. ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون تملک آپارتمان ها، برای تعیین قسمت های اختصاصی و اشتراکی این گونه مقرر می کند:

قسمت هایی از بنا اختصاصی تلقی می شود که عرفاً برای استفاده انحصاری شریک ملک معین یا قائم مقام او تخصیص یافته باشد.

بنابراین، دیگر قسمت ها، مشترک میان تمامی ساکنان مجتمع های آپارتمانی بوده و هیچ یک حق ندارد، همسایه ای را از استفاده از آن باز دارد.

افزون بر این، قانون برای رعایت حقوق همسایگی در این نوع ساختمان ها به صراحت، اراده مالک را در تغییر شکل و نمای خارجی ساختمان، به اراده اکثریت همسایگان محدود کرده است:

هیچ یک از مالکین حق ندارد، بدون موافقت اکثریت سایر مالکان، تغییراتی در محل یا شکل یا سر در یا نمای خارجی در قسمت اختصاصی خود، که در مرئی و منظر باشد بدهد.(۱)

نکته دیگری که قانون در اداره و استفاده از بخش های اشتراکی در این ساختمان ها، بدان اشاره کرده است، تعیین مجمع عمومی هیئت مدیره برای اداره ساختمان و وصول هزینه های قسمت های مشترک است.

قانون بیان می کند که اگر تعداد مالکان از سه نفر بیش تر باشد، مجمع عمومی مالکان تشکیل می شود.(۲) تعیین رییس مجمع عمومی، انتخاب مدیر یا مدیران و رسیدگی به اعمال آن ها، تصمیم گیری برای اداره کردن امور ساختمان، تصویب گزارش درآمدها و هزینه های سالانه، تفویض اختیار به مدیر و مدیران برای انعقاد قراردادهای لازم برای اداره ساختمان از وظایف مجمع عمومی است.

_________________________________________

۱- [۱] قانون تملک آپارتمان ها، ماده ۹.

۲- [۲] قانون تملک آپارتمان ها، ماده ۵.

برای اداره قسمت های مشترک و هزینه های مربوط به آن، قانون اراده اکثریت همسایگان را می پذیرد،(۱) ولی با استناد به این اکثریت نمی توان تغییرات اساسی در ساختمان ایجاد کرد یا تعداد طبقات آن را افزایش داد.(۲)

نکته پایانی در زمینه استفاده از قسمت های اشتراکی این است که همسایگان، موظفند از عهده هزینه هایی که برای نگهداری این قسمت ها ضروری است، برآیند. نپرداختن هزینه ها، بی توجهی به حقوق همسایگان است و قانون راهکار قانونی آن را این گونه بیان می کنند:(۳)

در صورتی که مالک یا استفاده کننده آپارتمان سهم خود را از هزینه های مشترک نپردازد، مدیر یا هیئت مدیران می تواند به وسیله اظهار نامه ای که در آن، مبلغ بدهی و زیر صورت آن ذکر شده آن مبلغ را مطالبه کنند. اگر مالک یا استفاده کننده از آپارتمان ظرف مدت ۱۰ روز از تاریخی که اظهارنامه به او ابلاغ شده، باز هم سهم بدهی اش را نپردازد، مدیر یا هیئت مدیران می توانند به تشخیص خود و با توجه به امکانات موجود از دادن خدمات مشترک به او که همان شوفاژ، تهویه مطبوع، آب، برق، گاز و... است، خودداری کنند و اگر مالک یا استفاده کننده حتی بعد از آن هم تسویه حساب نکند، اداره ثبتِ محل وقوع آپارتمان به تقاضای مدیر یا هیئت مدیران برای وصول این وجه اجرائیه صادر خواهد کرد.

_________________________________________

۱- [۱] ماده ۶ قانون بالا بیان می کند: «چنانچه قراردادی بین مالکین ساختمان وجود نداشته باشد، کلیه تصمیمات مربوط به اداره و امور مربوط به قسمت های مشترک به اکثریت آرای مالکینی است که بیش از نصف مساحت تمام قسمت های اختصاصی را مالک باشند».

۲- [۲] ناصر کاتوزیان، اموال و مالکیت، نشر دادگستر، بهار ۱۳۸۰، چاپ چهارم، ص ۱۲۸.

۳- [۳] قانون تملک آپارتمان ها، ماده ۱۰.

فصل سوم: حقوق همسایگی در نظام حقوقی کنونی

اشاره

گفتار اول: حقوق همسایگی در قانون مدنی

اشاره

پس از آشنایی با حقوق همسایه و ارزش و احترام آن از دیدگاه اسلام و نیز آشنایی با حقوق همسایگی نوین در بحث آپارتمان نشینی، اینک آشنایی هرچند اجمالی با مقررات قانونی در خصوص همسایگی مفید می نماید. پیش از بیان مسایل حقوق همسایگی، یادآوری این نکته ضروری است که قانون مدنی به دلیل محدودیت های ناشی از وضع قاعده حقوقی، تنها به جنبه هایی توجه کرده است که بتوان آن ها را با ویژگی الزام آوری همراه ساخت.

مواد ۱۰۹ تا ۱۳۵ قانون مدنی درباره همسایگی املاک است که برخی به دلیل قدمت ادبیات قانون مدنی (۱۳۰۷ ه ش) با اصطلاحات و ادبیات امروزی نا آشنا به نظر می رسد؛ هرچند ممکن است در اجتماع مصداق های خاصی بیابد، ولی به دلیل محدودیت های نوشتار حاضر از پرداختن به این گونه موضوع ها چشم می پوشیم و تنها به موادی اشاره می کنیم که با شرایط

ص:۷۰

همسایگی امروزی و تعاملات نوین همسایگی بیشتر در ارتباط باشد.

دیوار مشترک میان دو همسایه

از درگیری هایی که گاه در میان همسایگان به ویژه در نوع همسایگی سنتی دیده می شود، دیوار مشترک میان دو همسایه است. قانون این دیوار را مشترک میان دو همسایه می داند؛ مگر این که قرینه یا دلیلی، خلاف آن را اثبات کند.(۱)

نکته دیگر در مورد دیوار مشترک، هزینه های اداره دیوار است که در صورت نبود توافق خاصی در مورد آن، تابع ماده ۱۱۳ قانون مدنی است که می گوید:

مخارج دیوار مشترک بر عهده کسانی است که در آن شرکت دارند.

البته باید دانست که این ضابطه نمی تواند در صورت عادی، الزام همسایه را به تعمیر دیوار در پی داشته باشد ؛ زیرا ماده ۱۱۴(۲) قانون مدنی که با مفاد حدیث دعائم الاسلام از حضرت امام صادقعليه‌السلام هماهنگ است، این مطلب را بیان می کند.

در حدیث معروف به دعائم الاسلام از حضرت امام صادقعليه‌السلام درباره دیواری که از آن فردی است، ولی حد فاصل میان ملک او و همسایه اش است، پرسیدند که اگر این دیوار خراب شود و صاحب آن از تعمیر آن

________________________________________

۱- [۱] قانون مدنی، ماده ۱۰۹.

۲- [۲] هیچ یک از شرکا نمی تواند دیگری را بر بنا و تعمیر دیوار مشترک مجبور سازد؛ مگر این که دفع ضرر به گونه ای دیگر ممکن نباشد.

سرپیچد تکلیف چیست؟

امامعليه‌السلام فرمود: صاحب دیوار را نمی توان مجبور کرد که دوباره آن را بنا کند؛ مگر وقتی که تجدید بنای این دیوار در رابطه با اصل ملک برای همسایه به عنوان حق یا شرط ضمن عقد از قبل وجود داشته باشد، ولی به صاحب منزل گفته می شود که اگر مایلی می توانی در ملک خودت دیوار بکش.

به امامعليه‌السلام گفته شد اگر دیوار خراب نشود، ولی صاحب آن بدون نیاز و به قصد زیان رساندن، آن دیوار را خراب کند و یا بخواهد خراب کند تکلیف چیست؟

امام صادقعليه‌السلام فرمود: به او چنین اجازه ای داده نمی شود؛ زیرا پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرموده است: «لاضرر و لاضرار».(۱)

البته در صورت تخریب دیوار توسط یکی از همسایه ها، ساخت و تجدید آن نیز بر عهده اوست،(۲) ولی اگر خرابی دیوار ضروری باشد، دیگر نمی توان هزینه آن را متوجه تخریب کننده دانست. برای مثال، برای تخریب ضروری دیوار می توان به ماده ۱۲۲ قانون مدنی توجه داشت که می گوید:

اگر دیواری متمایل به ملک غیر یا شارع یا نحو آن شود که مشرف به خرابی گردد، صاحب آن اجبار می شود که آن را خراب کند.

پرسش دیگر درباره دیوار مشترک میان دو همسایه این است که آیا همسایه حق دارد برای مثال، تصرفاتی مانند میخ کوبیدن، آویزان کردن و خشک کردن لباس یا قراردادن سیم تلفن، برق و... را در این دیوار انجام

__________________________________________

۱- [۱] قانون مدنی، نک: مواد ۱۱۶ _ ۱۱۷ _ ۱۱۸.

۲- [۲] ماده ۱۱۷. (تخریب شامل عمدی، غیرعمدی، اتلاف و تسبیب می شود.)

دهد. آیا این گونه تصرفات از نظر حق قانونی همسایه پذیرفتنی است؟

در پاسخ به این پرسش باید حکم تصرفات را در دو قسم بیان کرد: تصرفاتی مانند میخ کوبیدن به دیوار یا آویزان کردن لباس، چون طبیعت دیوار مشترک اقتضا دارد تا جایی که به تصرف همسایه دیگر زیان وارد نکند، مجاز و قانونی است.(۱)

ولی تصرفاتی مانند قراردادن سیم برق یا تلفن چون از اول مورد توافق دو همسایه نبوده است، همسایه حق چنین تصرفی را ندارد و باید از همسایه دیگر اجازه بگیرد تا بتواند سیم تلفن و برق را بر روی دیوار اشتراکی قرار دهد.(۲)

مسئله دیگر این است که نباید تصرف همسایه موجب بر هم خوردن وضع دیوار گردد. برای مثال، ارتفاع دیوار مشترک نباید از سوی یک همسایه به صورت یک جانبه افزایش یابد و باید حتماً در این کار اجازه همسایه دیگر فراهم شود.(۳)

جلوگیری از اشراف همسایه بر دیگری

از مسایل حساسیت زا برای خانواده ها، عدم اشراف بر حریم خصوصی خانه و خانواده خود و دیگران است. این مطلب که در احادیث هم نهی شده

_____________________________________

۱- [۱] علیرضا فصیحی زاده، اذن و آثار حقوقی آن، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، بهار ۱۳۷۷، ص ۱۵۲؛ هم چنین نک: جزوه حقوق مدنی ۶ _ دکتر شهیدی، دانشگاه شهید بهشتی، سال تحصیلی ۵۷ _ ۵۸، ص ۳۴.

۲- [۲] نک: اموال و مالکیت، ص ۱۱۶.

۳- [۳] قانون مدنی، حکم ماده ۱۱۸.

است، هرچند حکم آن با قاعده لاضرر و ماده ۱۳۲ قانون مدنی روشن است، ولی قانون گذار حکم آن را در ماده ۱۳۳ قانون مدنی به صورت ویژه دوباره بیان می دارد:

کسی نمی تواند از دیوار خانه خود به خانه همسایه در باز کند. اگرچه دیوار ملک مختص او باشد، لیکن می تواند از دیوار مختص خود روزنه یا شبکه باز کند و همسایه حق منع او را ندارد، ولی همسایه هم می تواند جلوی روزنه و شبکه دیوار بکشد یا پرده بیاویزد که مانع رویت شود.

شاید شبهه ایجاد شود که چرا قانون به همسایه اجازه داده است که از دیوار خودش روزنه ایجاد کند. آیا این اشراف بر خانه همسایه نیست؟

در پاسخ باید گفت: اولاً نمی توان مالک را از تصرف در ملک خود منع کرد، ولی باید توجه داشت. او وقتی حق ایجاد روزنه یا شبکه بر دیوار خود دارد که یا برای دفع ضرر یا برطرف کردن نیاز ضروری باشد و یا این که کارش از نظر عرف مقبول باشد. پس در غیر این صورت، حق ایجاد روزنه یا شبکه را نیز ندارد. از سوی دیگر، بخش آخر ماده یاد شده به صراحت بیان می دارد همسایه حق دارد حتی در صورت ایجاد روزنه و شبکه که باید با ماده ۱۳۲ منطبق باشد جلوی آن در ملک خود دیوار یا پرده ایجاد کند و مانع رویت و اشراف همسایه بر خانه خود شود.

همسایگی در طبقه های یک ساختمان

افزون بر زندگی آپارتمانی به شیوه گسترده در برج های مسکونی، ممکن است طبقه های یک ساختمان از آن دو یا چند نفر باشد که در این صورت، نوعی همسایگی در طبقه های یک ساختمان با اندکی تفاوت بازندگی آپارتمانی در برج های بزرگ مسکونی به وجود می آید. بر همین اساس، از نظر حقوقی قانون مدنی بر شیوه و حدود روابط همسایه ها در این نوع همسایگی نیز جاری است و قواعد آن بر مبنای قانون تملک آپارتمان ها (همسایگی نوین) نخواهد بود.به مواد قانونی زیر توجه کنید:

هرگاه طبقه تحتانی مال کسی باشد و طبقه فوقانی مال دیگری، هریک از آن ها می تواند به طور متعارف در حصه اختصاصی خود تصرف بکند، لیکن نسبت به سقف مابین دو طبقه هر یک از مالکین طبقه فوقانی و تحتانی می تواند در کف یا سقف طبقه اختصاصی خود به طور متعارف، آن اندازه تصرف نماید که مزاحم حق دیگری نباشد.

مسئله ای که ممکن است در روابط همسایه ها در این نوع همسایگی مؤثر باشد و گاهی به درگیری بینجامد، راه پله طبقه فوقانی و استفاده از آن است باید گفت: براساس راه پله متعلق به همسایه فوقانی است و تصرف همسایه طبقه زیرین منوط به اذن همسایه بالایی است.(۱)

نکته ای که این نوع همسایگی را با همسایگی در واحدهای آپارتمانی متمایز می سازد، این است که نمی توان در این جا اراده یکی از همسایگان را بر دیگری تحمیل ساخت و آن را به تعمیر سقف مشترک وادار کرد؛ مگر در صورتی که دفع ضرر از یک همسایه به طور دیگری ممکن نباشد.(۲)

ماده ۱۲۸ قانون مدنی:

هیچ یک از صاحبان طبقه تحتانی و غرفه فوقانی نمی تواند دیگری را اجبار به تعمیر یا مساعدت در تعمیر دیوارها و سقف آن بنماید.

_______________________________________

۱- [۱] قانون مدنی، ماده ۱۲۷.

۲- [۲] نک: قانون مدنی، ماده ۱۱۴.

گفتار دوم: سوء استفاده از حق همسایگی از نگاه قانون

«سوء استفاده از حق» کنایه از این واقعیت است که صاحب حق قصد دارد در ورای پرده ها و ظواهر قانونی، اهداف و انگیزه های نفسانی خود را دنبال کند؛ یعنی اجرای حق را در ظاهر، وسیله ای برای آزار و اذیت همسایه قرار دهد. هرچند قانون صاحب حق را در اجرای حق خود صالح می داند، ولی اگر صاحب حق این مجرای قانونی را راهی برای آزاررساندن به همسایه قرار دهد، قانون دیگر این اجازه را به او نخواهد داد و او را مسئول زیان وارد شده می شناسد.

«سوء استفاده از حق» مفهومی گسترده است که یکی از مصداق های آن سوء استفاده از حق مالکیت در جهت اضرار به همسایه است.

پیش از بررسی احکام سوء استفاده از حق مالکیت، نخست معیار قانونی را به دست می دهیم.

ماده ۱۳۲ قانون مدنی این گونه مقرر می دارد:

کسی نمی تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود؛ مگر تصرفی که به قدر متعارف و برای رفع حاجت و دفع ضرر از خود باشد.

این ماده که مفهوم قاعده لاضرر را بیان می کند، با دو شرط ضرر وارد شده به همسایه را بلامانع می داند: نخست این که تصرف به قدر متعارف

«سوء استفاده از حق» کنایه از این واقعیت است که صاحب حق قصد دارد در ورای پرده ها و ظواهر قانونی، اهداف و انگیزه های نفسانی خود را دنبال کند؛ یعنی اجرای حق را در ظاهر، وسیله ای برای آزار و اذیت همسایه قرار دهد. هرچند قانون صاحب حق را در اجرای حق خود صالح می داند، ولی اگر صاحب حق این مجرای قانونی را راهی برای آزاررساندن به همسایه قرار دهد، قانون دیگر این اجازه را به او نخواهد داد و او را مسئول زیان وارد شده می شناسد.

«سوء استفاده از حق» مفهومی گسترده است که یکی از مصداق های آن سوء استفاده از حق مالکیت در جهت اضرار به همسایه است.

پیش از بررسی احکام سوء استفاده از حق مالکیت، نخست معیار قانونی را به دست می دهیم.

ماده ۱۳۲ قانون مدنی این گونه مقرر می دارد:

کسی نمی تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود؛ مگر تصرفی که به قدر متعارف و برای رفع حاجت و دفع ضرر از خود باشد.

این ماده که مفهوم قاعده لاضرر را بیان می کند، با دو شرط ضرر وارد شده به همسایه را بلامانع می داند: نخست این که تصرف به قدر متعارف باشد؛ دوم این که تصرف در مقام رفع حاجت یا دفع ضرر باشد.

پس اگر تصرف مالک در حد متعارف و معقول و برای دفع ضرر یا نیاز خود انجام گیرد، اگرچه زیانی هم به همسایه وارد شود، این ضرر و زیان قانونی خواهد بود.

از سوی دیگر، قانونگذار به همسایه نیز این اجازه را داده است که اگر تصرف مالک در خانه و حیاط او باشد، مانع آن گردد. برای نمونه:

اگر شاخه درخت کسی، داخل در فضای خانه یا زمین همسایه شود، باید از آن جا عطف کند و اگر نکرد، همسایه می تواند آن را عطف کند و اگر نشد از حد خانه خود قطع کند و هم چنین است حکم ریشه های درخت که داخل ملک غیر می شود.

مواد قانون مجازات اسلامی

برخی از مقررات و مواد قانون مجازات اسلامی نیز بیان کننده این مطلب است که اگر ضرر رساندن منتسب به مالک باشد، باید جبران گردد و همسایه حق دارد جبران آن را بخواهد. برای مثال، ماده ۳۵۲ بیان می کند:

هر کسی در ملک خود به مقدار نیاز یا زائد بر آن آتش روشن کند و بداند که به جایی سرایت نمی کند و عادتاً نیز سرایت نکند، لکن اتفاقاً به جای دیگر سرایت کند و موجب تلف یا خسارت شود، ضامن نخواهد بود.

این مسئله شاید در نگاه نخست کمی ناعادلانه به نظر آید، ولی به دلیل این که سرایت آتش و ایجاد ضرر برای همسایه از دست مالک خارج است و با قوه قاهره و فورس ماژور مرتبط است، ازاین رو، ضمان برای همسایه ای که آتش روشن کرده و احتیاج به آن داشته نیز ناعادلانه و به دور از انصاف حقوقی است. در صورتی که اگر مالک در جایی آتش روشن کند که احتمال ضرر به خانه و درختان همسایه، به راحتی فهمیده می شود، در این صورت ضررهای وارد شده از سوی همسایه به سبب آتش باید جبران شود. برای روشن شدن این مسئله به دو ماده زیر اشاره می کنیم:ماده ۳۵۳ مقرر می دارد:

هرگاه کسی در ملک خود آتش روشن کند که عادتاً به محل دیگر سرایت می نماید، یا بداند که به جای دیگر سرایت خواهد کرد و در اثر سرایت موجب تلف یا خسارت شود، عهده دار آن خواهد بود؛ اگرچه به مقدار نیاز خود روشن کرده باشد.

ماده ۳۵۴ نیز می گوید:

هرگاه کسی در ملک خود آتشی روشن کند و آتش به جایی سرایت نماید و سرایت به او استناد داشته باشد، ضامن خسارت های وارده می باشد، اگرچه به مقدار نیاز خود روشن کرده باشد.

فصل چهارم : رسانه و میزان تأثیرگذاری آن بر روابط همسایگان

تأثیرات رسانه با توجه به وسعت حوزه فعالیت

اشاره

رسانه های جمعی و به ویژه صدا و سیما، با توجه به وسعت مخاطبین از ابزارها و وسیله های مهم فرهنگ سازی، تأثیر بر روابط اجتماعی مخاطبین و... هستند، در این میان، تلویزیون با توجه به جذابیت و گیرایی خاصش، به آسانی بینندگان را به خود جذب می کند و با سواد بودن بیننده برای درک پیام ضروری نیست. تلویزیون در مقایسه با رادیو، به دلیل بعد بصری، مزیتی مضاعف دارد که آن را به رسانه ای با اعتبار و توانمند تبدیل کرده است.(۱) این نکات باعث شده تا این رسانه به راحتی بتواند با رسوخ در میان مخاطبین خود، بتواند بر رفتارهای اجتماعی و فرهنگی و... آنها به راحتی تأثیر گذارد و آنها را در راستای خواست خود هماهنگ کند توجه به این نکته می تواند در مورد فرهنگ سازی و تصحیح روابط میان همسایگان در صدا و سیما و به

__________________________________________

۱- [۱] ادبورن، بعد فرهنگی ارتباطات برای توسعه، ترجمه مهر سیما فلسفی، مرکز تحقیقات مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۷۹، چاپ اول، ص۱۷۸.

ویژه تلویزیون مورد اهتمام خاص برنامه سازی قرار گیرد؛ زیرا جایگاه خاص سریال ها و برنامه های تلویزیونی در میان مردم یکی از نکات قابل توجه است، که می توان به راحتی از این راه و تولید برنامه های هدفمند، به اهداف مورد نظر درباره روابط و مراودات میان همسایگان و پرکردن خلأ ایجاد شده بین توصیه های اسلامی و روابط امروزی رسید. در این راستا به چند مورد اشاره می کنیم:

فرهنگ سازی

اشاره

نقش فرهنگی سازمان صدا و سیما، در کنار وظایف و نقش های دیگر این سازمان، از برجستگی و اهمیت والایی برخوردار است. به سخن دیگر، «فرهنگ سازی» و در پی آن تلاش برای توسعه فرهنگی، وظیفه خطیری است که با توجه به گستردگی و پوشش صدا و سیما به عهده این سازمان و چند وزارت خانه و سازمان دیگر است.(۱) در اینجا، ما نقش صدا و سیما در فرهنگ سازی را بررسی می کنیم و در این باره سخن را ادامه می دهیم.

همان طوری که در مبحث همسایگی نوین اشاره کردیم، از خلأهایی که باعث ایجاد دغدغه ها و مشکلاتی برای ساکنان آپارتمان ها و برج های مسکونی شده، نبودن فرهنگ زندگی در آپارتمان ها برای ساکنان است، به ویژه کسانی که از زندگی سنتی به این نوع زندگی روی آورده اند. دقت در این نکته که رسانه ها صحنه تحولات فرهنگی هستند و این تحولات را هم از

_________________________________________

۱- [۱] نخستین همایش پژوهش در صدا و سیما مجموعه مقالات، شرکت انتشارات سروش، پاییز ۱۳۷۹، چاپ اول، ص ۳۸. (صدا و سیما و توسعه فرهنگی _ طاهر فتحی).

نظر هنری، هم از نظر صور نمادی و هم از نظر رفتارهای اجتماعی، شیوه ها و سبک و هنجارهای زندگی ایجاد می کنند،(۱) رسالت خطیر صدا و سیما به خوبی روشن و آشکار می شود.

با توجه به کمبودهای فرهنگی که روابط میان همسایگان را تیره می کند، صدا و سیما و به ویژه تلویزیون می تواند با ساخت و پخش برنامه ای فرهنگی در این امر، سهم مهم و ویژه ای داشته باشد.

رسانه و صدا و سیما کانال و ابزاری است که از طریق آن می توان به سهولت و راحتی به تغییرات اجتماعی و فرهنگی جهت و نیروی حرکت داد.(۲) با وجود همه مطالب، صدا و سیما بیانگر واقعیت های فرهنگی و اجتماعی جامعه برای آحاد مردم است.

همه این واقعیت ها، بیانگر این است که کارهای فرهنگی رسانه ای چون صدا و سیما، به راحتی می تواند فرهنگ صحیح و درست هم جواری را با تکیه بر معیارهای قرآنی و توصیه های ائمه اطهارعليهم‌السلام در میان مردم به طور وسیع و به سرعت ترویج کند و در سطح کلان به فرهنگ سازی درباره «همسایه» همت گمارد.

البته باید متصدیان امور و تهیه کنندگان و برنامه ریزان کلان صدا و سیما باید به ارزش های اسلامی و ملاک و مبناهای اسلامی در مورد فرهنگ سازی توجه کنند تا با حرکت در این مسیر، فرهنگ صحیح اسلامی درباره همسایه

________________________________________

۱- [۱] پژوهش و سنجش، سال هشتم، زمستان ۱۳۸۰، شماره ۲۸.

۲- [۲] همان، ص ۱۲۱.

در جامعه نهادینه شود.

شناخت ارزش ها و ضد ارزش ها از منظر اسلامی در مورد همسایگی

همان طوری که اشاره شد، نخستین قدم در راه فرهنگ سازی اسلامی در مورد همسایگان، شناخت ارزش ها و ضد ارزش ها در این باره از منظر اسلامی است. تأکید بر اصالت ارزش ها از آن رو ضروری است که به دلیل غفلت، گاه ارزش های عرفی که روح مناسبات اجتماعی را تشکیل می دهند، پس از چندی به تدریج و به ویژه در طی اعصار از سوی برخی، عین ارزش های الهی تلقی می شوند و این یکسان نگری موجب می شود که مناسبات، روابط و موازینی که به تبع زمانه و همرنگ شدن با شرایط و تنها با ملاحظه تناسباتی محدود توسط انسان ها وضع شده و تناسب حقیقی آنها با شرایط موجود و حقایق عالم قطعی نیست، با ارزش الهی که قدسی و فرا زمانی و فرا مکانی اند، یکسان پنداشته شوند، حال آنکه ارزش های الهی بر پایه فطرت بشر و همساز و هماهنگ با عالم طبیعت و بالاتر از آن، نازل شده از ناحیه عالم مطلق هستند و بدین اعتبار، برای همیشه چراغ هدایت بشر برای رسیدن به کمالند، اما ساخته های بشر ضرورتا قابل تکامل و یا حتی نقض هستند. ازاین رو، اگر چه همواره بین آنها ارتباط و هماهنگی هست، اما هیچ گاه این دو همسنگ نخواهند بود.(۱)

___________________________________________

۱- [۱] نقش پژوهش در انتقال و تعمیق ارزش ها و اعتبار محتوایی برنامه ها، مهندس عباس معلمی و رضا حاج احمدی، نخستین همایش پژوهش در صدا و سیما، چاپ سروش، پاییز ۷۹، ص ۴۴.

بر این اساس، کار بسیار پر اهمیت شناخت ارزش ها و ضد ارزش ها توسط رسانه، آن گاه گوهر مقصود را به دست می دهد که بر پایه اصل ناب گرایی و کوشش برای تفکیک و تمییز حقیقت ارزش های اصیل اسلامی از شبه ارزش هایی باشد که با نام رسم، شأن و حتی عرف متشرعان در فرهنگ مسلمانان راه باز کرده و به ناحق اصالت و تقدس یافته است.(۱) در مورد روابط و ارزش و احترام همسایه نیز باید به ارزش های ناب اسلامی در این باره رجوع کنیم و در قدم نخست آنها را شناسایی کنیم، امّا برای اینکه این ارزش ها را به صورت هنجار در سطح جامعه درآوریم، رسانه جایگاه حساسی دارد؛ زیرا رسانه ها در ذات خود یک نهاد را تشکیل می دهند و قواعد و هنجارهای خاص خود را خلق می کنند.(۲) توجه به این نکته ظریف است که جایگاه رسانه ای چون صدا و سیما را به خوبی آشکار می کند؛ یعنی پس از شناخت و تمییز ارزش های ناب اسلامی در مورد هم جواری، نوبت به ترویج و نشر این ارزش ها در سطح اجتماع خواهد رسید که در این قسمت، صدا و سیما با توجه به وسعت حوزه فعالیتی خود می تواند این ارزش ها را به سهولت در جامعه ترویج کند و کم کم آنها را به هنجارهایی در سطح مردم و جامعه در آورد. رسانه بیانگر ارزش ها و قضاوت های هنجاری است که در برنامه های خود برای مخاطبین ایجاد می کند.

پس، ضرورت شناخت ارزش های ناب اسلامی برای ترویج و توسعه

________________________________________

۱- [۱] نقش پژوهش در انتقال و تعمیق ارزش ها و اعتبار محتوایی برنامه ها، ص ۴۴.

۲- [۲] پژوهش و سنجش، (رسانه های جمعی، ارزشیابی و کنترل، تغییرات سامانی)، تألیف و ترجمه محمود حقیقت کاشانی، ویژه نظارت و ارزیابی در رسانه، سال هشتم، زمستان ۱۳۸۰، شماره ۲۸.