تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است

دنیای حیوانات از دیدگاه قرآن و حدیث

نویسنده:محمد بیستونی

گروه تحقیق : مهری ابراهیم پور، ندا شیخ حسنی

محمد شیخ حسنی

اشاره

اَلاِْهْداءِ اِلی سَیِّدِنا وَ نَبِیِّنا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللّهِ وَ خاتَمِ النَّبِیّینَ وَ اِلی مَوْلانا وَ مَوْلَی الْمُوَحِّدینَ عَلِیٍّ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ وَ اِلی بِضْعَهِ الْمُصْطَفی وَ بَهْجَهِ قَلْبِهِ سَیِّدَهِ نِساءِ الْعالَمینَ وَ اِلی سَیِّدَیْ شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّهِ، السِبْطَیْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ اِلَی الاَْئِمَّهِ التِّسْعَهِ الْمَعْصُومینَ الْمُکَرَّمینَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ لاسِیَّما بَقِیَّهِ اللّهِ فِی الاَْرَضینَ وَ وارِثِ عُلُومِ الاَْنْبِیاءِ وَ الْمُرْسَلینَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَهِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْیاءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّینِ ،الْحُجَّهِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالی فَرَجَهُ الشَّریفَ فَیا مُعِزَّ الاَْوْلِیاءَوَیامُذِلَ الاَْعْداءِاَیُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا وَ اَهْلَنَا الضُّرَّ فی غَیْبَتِکَ وَ فِراقِکَ وَ جِئْنا بِبِضاعَهٍ مُزْجاهٍ مِنْ وِلائِکَ وَ مَحَبَّتِکَ فَاَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ مِنْ مَنِّکَ وَ فَضْلِکَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا بِنَظْرَهِ رَحْمَهٍ مِنْکَ اِنّا نَریکَ مِنَ الْمُحْسِنینَ

متن تأییدیه حضرت آیت اللّه خزعلی مفسّر و حافظ کل قرآن کریم

بسم اللّه الرحمن الرحیم

هر زمانی را زبانی است یعنی در بستر زمان خواسته هایی نو نو پدید می آید که مردم آن دوران خواهان آنند. با وسائل صنعتی و رسانه های بی سابقه خواسته ها مضاعف می شود و امروز با اختلاف تمدن ها و اثرگذاری هریک در دیگری آرمان های گوناگون و خواسته های متنوع ظهور می یابد بر متفکران دوران و افراد دلسوز خودساخته در برابر این هنجارها فرض است تا کمر خدمت را محکم ببندند و این خلأ را پر کنند همان گونه که علامه امینی با الغدیرش و علامه طباطبایی با المیزانش. در این میان نسل جوان را باید دست گرفت و بر سر سفره این پژوهشگران نشاند و رشد داد. جناب آقای دکتر محمد بیستونی رئیس هیئت مدیره مؤسسه قرآنی تفسیر جوان به فضل الهی این کار را بعهده گرفته و آثار ارزشمند مفسران را با زبانی ساده و بیانی شیرین، پیراسته از تعقیدات در اختیار نسل جوان قرار داده علاوه بر این آنان را به نوشتن کتابی در موضوعی که منابع را در اختیارشان قرار داده دعوت می کند. از مؤسسه مذکور دیدار کوتاهی داشتیم، از کار و پشتکار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسینم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بیشتر و توفیق افزونی برایشان خواستارم. به امید آنکه در مراحل غیرتفسیری هم از معارف اسلامی درهای وسیعی برویشان گشاده شود.

آمین رب العالمین

۲۱ ربیع الثانی ۱۴۲۵

۱ خرداد ۱۳۸۳

ابوالقاسم خزعلی

مقدمه

یکی از مسائلی که در قرآن کریم و روایات مورد توجه ویژه قرار گرفته «حیوانات» است اعم از چهارپایان ، پرندگان ، حشرات و غیره بخش عظیمی از آیات قرآنی را بیان آفرینش ، نحوه زندگی ، خصوصیات ، احکام و منافع حیوانات تشکیل می دهد

از این رو ، این بُعد از قرآن نیز شایسته تحقیق و بازکاوی است و بی گمان برای قرآن پژوهان و شیفتگان آموزه های قرآنی ، دقت نظر در آیاتی که در آنها از حیوانات ذکری به میان آمده ، معارف فراوانی نهفته است و نقش به سزایی در شناخت عظمت الهی و درک نظم و هماهنگی بسیار دقیق در عالم خلقت را ایفا می نماید

در برخی از آیات قرآنی یاد حیوانات با حوادث تاریخی(۱) همراه است که عبرت آموز می باشد ، در بعضی از آیات به آنها مَثَل زده شده تا برای مردم حکمت و موعظه حسنه باشد و یا با آنها کفّار و سرکشان را به مبارزه طلبیده است(۲)

عنایت قرآن به حیوانات اهلی کشاورزی به حدّی است که در برخی از آیات(۳) به آن حیوانات سوگند یاد کرده و اهمیت ویژه این نعمت الهی را با آوردن وصف هایی از آنها ذکر کرده است

قرآن کریم به حشرات نیز توجه خاصّی داشته و دو سوره

_______________________________________

۱- ۱ / فیل

۲- مانند مثال زدن به پشه در آیه ۲۶ سوره بقره

۳- ۷۳ / حج

قرآنی به نام حشرات نامگذاری شده است (نَمْل ، نَحْل).به طور کلی اسامی ۳۰ نوع حیوان در ۵۲ سوره قرآن کریم و ۱۵۴ آیه یاد شده است و در همه این آیات از فایده و ضرر و حکمت و پند و اندرز سخن به میان آمده است.در سُوَر قرآنی از سوره «بَقَرَه» به عنوان بزرگ ترین سوره که ۲۸۶ آیه دارد و از سوره «فیل» به عنوان یکی از کوچک ترین سوره که ۵ آیه دارد می توان یاد کرد

در قرآن کریم به نام برخی از حیوانات اشاره شده است و از ذکر نام آن حیوانات اهداف بخصوصی از قبیل حلیّت و حرمت حیوانات ، طهارت و نجاست حیوانات ، بارکشی از حیوانات ، علم و شعور حیوانات ، تفکّر در خلقت آنها و داستان و تشبیه را مورد عنایت قرار داده است شش سوره از قرآن به نام حیوانات نام گذاری شده که عبارتند از : بَقَرَه (گاو) ، اَنعام (چهارپایان) ، نَحل (زنبور عسل) ، نَمل (مورچه) ، عنکبوت و فیل .منظور قرآن از ذکر مباحث مختلف مربوط به حیوانات این است که انسان نعمت ها و کرامت های الهی را به دست فراموشی نسپارد و به یاد داشته باشد که خدای تعالی چگونه از منبعی واحد مانند چهارپایان برای او خوراک ، پوشاک و سایر مایحتاجش را فراهم آورده و فضل و رحمتش را شامل حالش گردانیده است(۱)

با مطالعه این اثر شما با شگفتی ها و زیبایی ها و راز و رمزهای نهفته در زندگی حیوانات آشنا می شوید امید که این خدمت کوچک در اشاعه معارف قرآنی مقبول درگاه احدیّت واقع گردد

______________________________________

۱- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ، بهاءالدین خرمشاهی ، انتشارات دوستان و ناهید ، قطع وزیری ، ۱۳۷۷.

لازم است از سرکار خانم ابراهیم پور و دو فرزند قرآن پژوه ایشان محمّد و ندا شیخ حسنی که این پژوهش موضوعی قرآنی را انجام داده اند تشکر و قدردانی نموده و برای آنها و همه خوانندگان این اثر ارزنده آرزوی اخلاص در عمل و حُسن عاقبت را از درگاه ایزدمنان آرزو نمایم

دکتر محمد بیستونی

رئیس هیئت مدیره مؤسسه قرآنی تفسیر جوان

تهران ۱۴/۷/۱۳۸۴ اول رمضان المبارک ۱۴۲۶

نام حیوانات در قرآن کریم

ردیف نام قرآنی نام فارسی تکرار آدرس آیه و سوره

۱ - اِبِل شتر ۲ بار ۱۴۴انعام؛ ۱۷غاشیه

۲ - اَن-ْعام جمع نَعَم گاوگوسفندشتر ۳۲ بار ۱۴ آل عمران ؛ ۱۱۹ نساء ؛ ۱ مائده ؛ ۱۳۶، ۱۳۸، ۱۳۹، ۱۴۲ انعام؛

۱۷۹ - اعراف ؛ ۲۴ یونس ؛ ۵ ، ۶۶ ، ۸۰ نحل ؛ ۲۸ حج ؛

۳۰ - ، ۳۴ حج ؛ ۲۱ مؤمنون؛ ۴۴ فرقان ؛ ۱۳۳ شعراء ؛

۲۸ - فاطر ؛ ۶ زمر ؛ ۷۹ غافر ؛ ۱۱ شوری ؛ ۱۲ زخرف ؛ ۱۲ محمد ؛

۴۹ - فرقان ؛ ۷۱ یس ؛ ۵۴ طه ؛ ۳۳ نازعات ؛ ۳۲ عبس ؛ ۲۷ سجده ؛

۳ - بُدْن جمع بَدَنَه : شتران فربه ۱ بار ۳۶ حج

۴ - بَعوضَه پشه ۱ بار ۲۶ بقره

۵ - بَعیر شتر ۲ بار ۶۵ ، ۷۲ یوسف

۶ - بِغال جمع بَغْل:استرها،قاطرها ۱بار ۸ نحل

ردیف نام قرآنی نام فارسی تکرار آدرس آیه و سوره

۷ - بَقَر گاو ۳ بار ۷۰ بقره ؛ ۱۴۴ ، ۱۴۶ انعام

۸ - بَقَرَه گاو ماده ۴ بار ۶۷،۶۸،۶۹،۷۱ بقره

۹ - بَقَرات جمع بَقَرَه : گاوها ۲ بار ۴۳،۴۶ یوسف

۱۰ - ثُعبان اژدها ، مار بزرگ ۲ بار ۱۰۷ اعراف ؛ ۳۲ شعراء

۱۱ - جانّ مار زرد ۲ بار ۱۰ نمل ؛ ۳۱ قصص

۱۲ - جَراد ملخ ۲ بار ۱۳۳ اعراف ؛ ۷ قمر

۱۳ - جَمَل شتر ۱ بار ۴۰ اعراف

۱۴ - جِمالَه جمع جَمَل : شتران ۱ بار ۳۳ مرسلات

۱۵ - جِیاد جمع جَواد: اسبان تیزرو ۱ بار ۳۱ ص

۱۶ - حِمار الاغ ۲ بار ۲۵۹ بقره ؛ ۵ جمعه

ردیف نام قرآنی نام فارسی تکرار آدرس آیه و سوره

۱۷ - حُمُر جمع حِمار : خران ۱ بار ۵۰ مدّثّر

۱۸ - حَمیر جمع حِمار : خران ۲ بار ۱۹ لقمان ؛ ۸ نحل

۱۹ - حُوت ماهی بزرگ (نهنگ) ۵ بار ۱۴۲ صافات ؛ ۴۸ قلم؛ ۶۱،۶۳ کهف؛ ۱۶۳ اعراف

۲۰ - حَی-ّه مار ۱ بار ۲۰ طه

۲۱ - خَنازیر جمع خنزیر : خوک ها ۱ بار ۶۰ مائده

۲۲ - خِنْزیر خوک ۴ بار ۱۷۳ بقره؛ ۱۴۵ انعام؛ ۳ مائده ؛ ۱۱۵ نحل

۲۳ - خَیْل اسم جمع : اسب ها ۷بار ۶۴ اسراء؛۱۴ آل عمران؛۶۰انفال؛۱،۲؛عادیات؛ ۹ حشر؛ ۸ نحل

۲۴ - دابَّهُ الاَْرض موریانه ۱بار ۱۴ سبأ

۲۵ - ذِئب گرگ ۳ بار ۱۳ ، ۱۴ ، ۱۷ یوسف

۲۶ - ذِبْح در اینجا مراد قوچ است ۱ بار ۱۰۷ صافّات

ردیف نام قرآنی نام فارسی تکرار آدرس آیه و سوره

۲۷ - ذُباب مگس ۲ بار ۷۳ حج

۲۸ - ذی ظُفُر حیوانات ناخن دار ۱ بار ۱۴۶ انعام

۲۹ - سَلوی نوعی پرنده یا مرغ ۳ بار ۱۶۰ اعراف ؛ ۸۰ طه ؛ ۵۷ بقره

۳۰ - صافِنات اسب های بسیار تندرو ۱ بار ۳۱ ص

۳۱ - ضَأْن بره ۲ بار ۱۴۲ و ۱۴۳ انعام

۳۲ - ضَفادِ ع جمع ضِفْدِع : قورباغه ۱ بار ۱۳۳ اعراف

۳۳ - طائِر پرنده ۵ بار ۱۳۱ اعراف ؛ ۳۸ انعام ؛ ۴۷ نمل ؛ ۱۹ یس ؛ ۱۳ اسراء

۳۴ - طَی-ْر پرنده ۱۷ بار ۴۹ آل عمران ؛ ۷۹ انبیاء ؛ ۲۶۰ بقره ؛ ۳۱ حج ؛ ۱۰ سبأ ؛ ۱۹ ص

۱۱۰ - مائده ؛ ۱۹ ملک ؛ ۷۹ نحل ؛ ۱۶، ۱۷، ۲۰ نمل ؛ ۴۱ نور

۳۶ - ، ۴۱ یوسف ؛ ۲۱ واقعه ، ۳ فیل

۳۵ - عِجْل گوساله ۱۰بار ۵۱،۵۴،۹۲،۹۳ بقره؛ ۱۵۳ نساء؛ ۱۴۸،۱۵۲ اعراف؛ ۲۶ ذاریات؛ ۸۸ طه؛ ۶۹ هود

ردیف نام قرآنی نام فارسی تکرار آدرس آیه و سوره

۳۶ - غَنَم گوسفند ۲ بار ۷۸ انبیاء؛ ۱۴۶ انعام

۳۷ - عِشار شتر ۱ بار ۴ تکویر

۳۸ - غُراب کلاغ ۲ بار ۳۱ مائده

۳۹ - فَراش ملخ ۱ بار ۴ قارعه

۴۰ - فیل بزرگ ترین حیوان خشکی ۱بار ۱ فیل

۴۱ - قِرَدَه بوزینه ۳ بار ۶۵ بقره ؛ ۶۰ مائده ؛ ۱۶۶ اعراف

۴۲ - قَسْوَرَه شیر ۱ بار ۵۱ مدّثّر

۴۳ - قُمَّل جمع قَمْل:کنه ها،شپش ها ۱ بار ۱۳۳ اعراف

۴۴ - کَلْب سگ ۶ بار ۱۷۶ اعراف ؛ ۱۸ ، ۲۲ کهف؛ ۴ مائده

۴۵ - مَعْز بز ۱ بار ۱۴۳ انعام

ردیف نام قرآنی نام فارسی تکرار آدرس آیه و سوره

۴۶ - ناقه شتر ماده ۷ بار ۷۳ ، ۷۷ اعراف ؛ ۵۹ اسراء ؛ ۲۷ قمر ؛ ۶۴ هود ؛ ۱۵۵ شعراء ؛ ۱۳ شمس

۴۷ - نَحْل زنبورعسل ۱ بار ۶۸ نحل

۴۸ - نَعْجَه میش ۴ بار ۲۳ ، ۲۴ ص

۴۹ - نَمل مورچه ، موریانه ۳ بار ۱۸ نمل

۵۰ - نون ماهی بزرگ (وال) ۱ بار ۸۷ انبیاء

۵۱ - وُحوش حیوانات ۱ بار ۵ تکویر

۵۲ - هُدْهُدْ نام پرنده ای است ۱ بار ۲۰ نمل

در قرآن کریم در بعضی از آیات نام حیوانات به صورت واضح ذکر شده است مانند : بقره (گاو) جَمَل (شتر) غُراب (کلاغ) ذُبابَه (مگس) و .

در برخی از آیات به صورت رمزی ذکر شده است مانند : دابَّهُ الارض(۱)که منظور موریانه می باشد و دَوّاب(۲) که به چهارپایان اطلاق می شود و بُدْن(۳) به معنی شتر و گاو قربانی است

در برخی از آیات نام حیوان همراه با منافع آن ذکرشده است مانند نحل و عسل،(۴) انعام و گوشت و پوست و شیرشان(۵)

___________________________________________

۱- ۱۴ / سبأ

۲- ۱۸ / حج

۳- ۳۶ / حج

۴- ۶۸ / نحل

۵- جمع نَعَمْ و عبارت است ازگاو،گوسفند، شتر و به چهارپایان اطلاق می شود.(۲۸/فاطر).

در بخش دیگری از آیات به ذکر فرآورده های حیوان اکتفا شده است : مانند لؤلؤ(۱) (مروارید) و مرجان (جاندار دریایی)

توجه قرآن به حیوانات اهلی

قرآن کریم ، عنایت خاصی به حیوانات اهلیِ کشاورزی به خصوص حیواناتی که ارتباط تنگاتنگی با زندگی مردم عربستان داشته اند مبذول داشته است این عنایت به اندازه ای است که در بسیاری از موارد به آنان سوگند یاد شده است

مثلاً در آیه ۱۷ سوره غاشیه می فرماید :(اَفَلا یَنْظُروُنَ اِلَی الاِْبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ ) : آیا پس نمی نگرید شتر را که چگونه آفریده شده است

____________________________________

۱- ۲۳ / واقعه

حیوان بیابانگردی چون شتر را آیه ای از آیات خلقت دانسته و شکل عجیب شتر را مایه افتخار می داند و از انسان خواسته شده که در خلقت شتر خوب بنگرد و از توانایی ها و محاسن آن یاد کند

و جالب این که پشت سر آن اشاره به عظمت آفرینش آسمان و سپس کوه ها و بعد زمین شده است و قرار گرفتن شتر در کنار این امور ، خود دلیل بر اهمیّت خلقت این حیوان چهارپا است

ذکر حیوانات همراه با مبارزات اصلاح طلبانه انبیاء عظام

در برخی از آیات از حیوانات و زمان پیامبران ذکر به میان آمده است : مانند

بقره (گاو) و عِجْل(۱) (گوساله) که می توان به دوره و زمان حضرت موسی اشاره کرد : زمانی که مردم به پرستش گوساله سامری می پرداختند و از یاد خدا غافل بودند و حضرت موسی برای هدایت این قوم به خداپرستی مشغول بود

____________________________________________

۱- ۵۱ / بقره

ناقه(۱) (شتر ماده) که در قوم صالح دیده شد مردم از حضرت صالح معجزه ای خواستند و گفتند : اگر تو پیامبر خدایی پس معجزه ای به ما نشان بده ، ایشان به طرف کوهی ایستاد و به کوه اشاره کرد کوه باز شد و شتری قرمز رنگ از آن خارج شد ولی آن مردم هوی پرست به آن پیامبر عظیم الشأن ایمان نیاورده و آن شتر را کشتند

داستان حوت(۲) (ماهی بزرگ) و یونس که حضرت یونس از ارشاد قوم خود

ناامید شد به سوی دریا رفت و در اثر طوفانی که در دریا بوجود آمد وجود

____________________________________________

۱- ۶۴ / هود

۲- ۶۴ / کهف

او را مایه این طوفان دانسته و او را به دریا افکندند و طعمه ماهی بزرگی (حوت) شد و بعد از مدّت ها از شکم ماهی سالم به جزیره ای فرستاده شد .

ماجرای هابیل و قابیل فرزندان آدم که با هم ناسازگاری داشتند و بر سر موضوعی قابیل هابیل را با تخته سنگی بزرگ کشت ولی نمی دانست جسد او را چه کار کند و خداوند کلاغی فرستاد(۱) قابیل دید که کلاغ ، گردویی را در زمین خاک می کند و او نیز این کار را از کلاغ آموخت و برادر خود هابیل را با همین روش دفن کرد

در اصحاب کهف که سیصد سال قمری در غاری ، به امر خدا به خوابی

___________________________________________

۱- ۲۷ / فاطر

طولانی فرو رفتند و همراه آنها نیز سگی بود که به خواب رفته بود و هنگامی که از خواب بیدار شده بودند تصوّر می کردند نیم روزی بیش در خواب نبوده اند و از دست ظالمان زمان خود جان سالم به در برده بودند این ماجرا عبرتی بود برای دیگران در قدرت پروردگارشان(۱)

داستان ابرهه و فیل سواران و مرغان آسمانی که بر منقار خود سجّیل (گلوله های گلی) داشتند که این مرغان گلوله ها را بر سر فیل سوارانی که برای تخریب خانه خدا آمده بودند زدند و همه را یک جا نابود ساختند(۲)

داستان حضرت موسی و مار بزرگ (ثعبان) که برای اثبات پیامبری خود به فرمان خدا عصای خویش را به زمین می افکند و به ماری بزرگ تبدیل

___________________________________________

۱- ۱۸ / کهف

۲- ۱ / فیل

می شد و این ها همه از قدرت بی انتهای خدای یکتا می باشد(۱)

تشابه و تمثیل در قرآن کریم با استفاده از حیوانات

در قرآن نام برخی از حیوانات با تشابه و تمثیل به کار رفته شده است مانند :( الصّافِناتُ الْجِیادُ ) (۲)ا سبان راهواری که بر ۲ پای خود می ایستند و از کبش (قوچ و گوسفند نر) که به ذبح عظیم یاد می کند و از( اَلْجَوارِ الْکُنَّسِ ) (۳) برای اشاره به آهوان نام می برد

عِشار به شتران آبستنی که در نهمین ماه حاملگی خود به سر می برند و( جِمالَتٌ صُفْر ) (۴) یعنی شترانی که از بلندی ها بالا می روند

__________________________________________

۱- ۱۰۷ / اعراف

۲- ۳۱ / ص

۳- ۱۶ / تکویر

۴- ۳۳ / مرسلات

میش و بز

( ثَمانِیَهَ اَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ اَمِ الاُْنْثَیَیْنِ اَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ اَرْحامُ الاُْنْثَیَیْنِ نَبِّؤوُنی بِعِلْمٍ اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ ) هشت جفت از چهارپایان (برای شما آفرید)، از میش دو جفت و از بز دو جفت ، بگو: آیا خداوند نرهای آن ها را حرام کرده یا ماده ها را ؟ یا آن چه رَحِم ماده های آن ها دربرگرفته ؟ اگر راست می گویید ( و بر تحریم آن ها دلیلی دارید ) به من خبر دهید(۱)

در این آیه به عنوان توضیح، قسمتی از حیوانات حلال گوشت و قسمتی از حیواناتی را که هم باربرند و هم برای تغذیه انسان ، قابل استفاده اند ، شرح می دهد و می گوید : « خداوند هشت جفت از چهارپایان را برای شما آفرید ، از

_______________________________________

۱- ۱۴۳ / انعام

گوسفند و میش ، یک جفت ( نر و ماده ) و از بز یک جفت ( نر و ماده ) ».

پس از ذکر این چهار زوج ، بلافاصله به پیامبرش دستور می دهد که ؛ « از آن ها صریحا بپرسد : آیا خداوند نرهای آن ها را حرام کرده یا ماده ها را »( قُلْ الذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ اَمِ الاُْنْثَیَیْنِ ) « یا حیواناتی که در شکم میش ها یا بزهای ماده است »( اَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ اَرْحامُ الاُْنْثَیَیْنِ ) بعد اضافه می کند : « اگر راست می گویید و بر تحریم هریک از این حیوانات از روی علم و دانش دلیلی دارید ، به من خبر دهید »( نَبِّؤوُنی بِعِلْمٍ اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ ) .

گوسفند

«گوسفند» موضوع قضات حضرت داوودعليه‌السلام

ماجرای اصلی داستان داوود چه بود ؟

( وَ هَلْ اَتیکَ نَبَؤُا الْخَصْمِ اِذْ تَسَوَّروُا الْمِحْرابَ )

آیا داستان شاکیان هنگامی که از محراب ( داوود ) بالا رفتند، به تو رسیده است ؟(۱)

( اِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لاتَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَلاتُشْطِطْ وَ اهْدِنا اِلی سَواءِالصِّراطِ )

هنگامی که ( بی هیچ مقدمه ) بر او وارد شدند و او از مشاهده آن ها وحشت کرد ،

__________________________________________

۱- ۲۱ / ص

گفتند: نترس ، دو نفر شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری تعدی کرده ، اکنون در میان ما به حق داوری کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت فرما.(۱)

( اِنَّ هذا اَخی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَهً وَ لِیَ نَعْجَهٌ واحِدَهٌ فَقالَ اَکْفِلْنیها وَ عَزَّنی فِی الْخِطابِ )

این برادر من است ، نود و نه میش دارد و من یکی بیش ندارم ، اما او اصرار می کند که این یکی را هم به من واگذار و از نظر سخن بر من غلبه کرده است.(۲)

( قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ اِلی نِعاجِهِ وَ اِنَّ کَثیرا مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ اِلاَّ الَّذینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدَاَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعا وَ اَنابَ)

___________________________________________

۱- ۲۲ / ص

۲- ۲۳ / ص

( داوود ) گفت : مسلما او با درخواست یک میش تو برای افزودن آن به میش هایش بر تو ستم کرده و بسیاری از دوستان به یکدیگر ستم می کنند ، مگر آن ها که ایمان آورده اند و عمل صالح دارند ، اما عده آنان کم است داوود متوجه شد ما او را ( با این ماجرا ) آزموده ایم، از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد(۱)

افرادی به عنوان دادخواهی از محراب داود بالا رفتند و نزد او حاضر شدند : او نخست وحشت کرد ، سپس به شکایت شاکی گوش فرا داد که یکی از آن دو ۹۹ گوسفند ماده داشته و دیگری فقط یک گوسفند ، در حالی که صاحب نود و نه گوسفند از برادرش تقاضا داشته که یکی را هم به او واگذار کند ، او حق را به شاکی داد و این تقاضا را ظلم و تعدی خواند ، سپس از کار خود پشیمان گشت و

____________________________________________

۱- ۲۴ / ص

از خداوند تقاضای عفو کرد و خدا او را بخشید

منتهی در اینجا دو تعبیر قابل دقّت است : یکی مسأله «آزمایش» و دیگری مسأله «استغفار و توبه»

قرآن در این دو قسمت روی نقطه مشخصی انگشت نگذاشته ، اما با توجه به قرائن موجود در این آیات و روایات اسلامی که در تفسیر این آیات آمده ، داود اطلاعات و مهارت فراوانی در امر قضا داشت و خدا می خواست او را آزمایش کند، لذا یک چنین شرایط غیرعادی (وارد شدن بر داود از طریق غیرمعمول از بالای محراب) برای او پیش آورد ، او گرفتار دستپاچگی و عجله شد و پیش از آنکه از طرف مقابل توضیحی بخواهد داوری کرد ، هرچند داوری عادلانه بود

گرچه او به زودی متوجه لغزش خود شد و پیش از گذشتن وقت جبران نمود ، ولی هرچه بود کاری از او سر زد که شایسته مقام والای نبوت نبود ، لذا از این «ترک اولی» استغفار کرد ، خداوند هم او را مشمول عفو و بخشش قرار داد

گوساله

پذیرایی با «گوساله فربه» نشانه سخاوت حضرت ابراهیمعليه‌السلام

( هَلْ اَتیکَ حَدیثُ ضَیْفِ اِبْراهیمَ الْمُکْرَمینَ ) آیا خبر مهمان های بزرگوار ابراهیم به تو رسیده است ؟(۱)

( اِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاما قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ ) در آن زمان که بر او واردشدند و گفتند: سلام بر تو، او گفت: سلام بر شما که جمعیتی ناشناخته اید(۲) ( فَراغَ اِلی اَهْلِه فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمینٍ ) و به دنبال آن پنهانی به سوی خانواده خود رفت و گوساله فربه (و بریانی را برای آن ها) آورد(۳)

( فَقَرَّبَهُ اِلَیْهِمْ قالَ اَلا تَأْکُلُونَ ) و آن را نزدیک آن ها گذارد ( ولی با تعجب دید

__________________________________________

۱- ۲۴ / ذاریات

۲- ۲۵ / ذاریات

۳- ۲۶ / ذاریات

دست به سوی غذا نمی برند ) گفت: آیا شما غذا نمی خورید ؟(۱) بسیار می شود که بعضی از افراد خشک ، سخاوت و بلند نظری را با اسراف و تبذیر اشتباه می کنند و خست و تنگ نظری را با مسأله زهد و پارسائی

قرآن در آیات فوق و آیات سوره هود ، این حقیقت را فاش بیان کرده که پذیرایی از مهمان به طور گسترده و معقول هرگز مخالف شرع نیست ، بلکه چون پیامبری دست به چنین کاری زده است دلیل بر محبوبیّت آن است ولی البته آن گونه پذیرایی که شعاعش دیگران را هم دربرگیرد ،

آن چنان که رسم افراد شریف سخاوتمند است

خداوند هرگز بهره گیری از مواهب زندگی را تحریم نکرده و داشتن اموال حلالی را همانند ابراهیم که دیگران هم از آن بهره گیرند عیب نشمرده است

__________________________________________

۱- ۲۷ / ذاریات

ابراهیمعليه‌السلام با آن اموال سرشار هرگز از یاد خدا غافل نشد و هیچ وقت دلبستگی اسارت گونه به آن نیافت و در هیچ زمان منافع آن را منحصر به خود نساخت

گوساله پرستی

( وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اَنْتُمْ ظالِمُونَ )

( و نیز ) موسی آن همه معجزات را برای شما آورد ( چرا شما ) بعد از آن گوساله را انتخاب کردید و با این کار ستم نمودید ؟(۱)

( وَ اِذْ اَخَذْنا میثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذوُا ما اتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَ ما یَأْمُرُکُمْ بِهِ ایمانُکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ ) ( و نیز ) از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سر شما برافراشتیم ( و به شما گفتیم ) این دستوراتی را که به شما داده ایم ،

________________________________________

۱- ۹۲ / بقره

محکم بگیرید و درست بشنوید ، شما گفتید: شنیدیم و مخالفت کردیم و دل های آن ها با محبّت گوساله بر اثر کفر ، آبیاری شد، بگو : چه فرمان بدی ایمان شما به شما می دهد ، اگر ایمان دارید ؟(۱)

آری شرک و دنیاپرستی که نمونه آن عشق به گوساله طلائی سامری بود در تار و پود قلب قوم بنی اسرائیل نفوذ کرد و در سراسر وجودشان ریشه دواند و به همین دلیل خدا را فراموش کردند شگفتا! این چگونه ایمانی است که هم با کشتن پیامبران خدا می سازد و هم گوساله پرستی را اجازه می دهد و هم میثاق های محکم الهی را به دست فراموشی می سپرد ؟!

جمله( قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا ) (ما شنیدیم و معصیت کردیم) به این معنی نیست که آنها این سخن را به زبان جاری کردند ، بلکه ظاهرا منظور این است که

___________________________________

۱- ۹۳ / بقره

آنها با عمل خود این واقعیت را نشان دادند و این یک نوع کنایه زیبا است که در سخنان روزمره نیز دیده می شود

جمله( وَ اُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ ) نیز کنایه جالبی را منعکس می کند که بیان گر حال قوم یهود است توضیح این که ؛ کلمه « اِشْراب » همان گونه که از « مفردات راغب » برمی آید ، دو معنی دارد ؛ اگر از باب( اَشْرَبْتُ الْبَعیرَ ) باشد ،

یعنی ریسمان را به گردن شتر بستم ، بنابراین معنی جمله بالا این می شود که ؛ ریسمانی محکم از علاقه و محبّت قلب آن ها را با گوساله ارتباط داده بود و اگر از ماده « اِشْراب » به معنی آبیاری کردن یا دیگری را آب دادن باشد و در این صورت کلمه « حُبّ » در تقدیر خواهد بود و معنی جمله ، روی هم رفته چنین است ؛ بنی اسرائیل قلوب خود را با محبت گوساله سامری آبیاری کردند این جزء عادات عرب است که هرگاه علاقه ای سخت و یا کینه زیادی نسبت به چیزی را بخواهند، برسانند، تعبیری همانند تعبیر بالا می آورند ضمنا از

تعبیر فوق نکته دیگری نیز استفاده می شود و آن این که نباید از این کارهای نادرست بنی اسرائیل تعجّب کرد ، زیرا اعمال محصول سرزمین قلب آن ها است که با آب شرک آبیاری شده و چنین سرزمینی که با چنان آبی ، آبیاری شود ،

محصولی جز خیانت و قتل پیامبران و گناه و ظلم نخواهد داشت. اهمیّت این موضوع وقتی روشن تر می شود که به زشتی قتل و کشتار انسان در آیین یهود که با اهمیّت خاصی از این موضوع سخن گفته ، توجّه گردد ، آیین یهود به قدری این جنایت را بد می دانست که بنابه نوشته « قاموس کتاب مقدس » ، صفحه ۶۸۷ ؛ « قتل عمد و قباحت آن به طوری در نزد اسرائیلیان اهمیّت داشت که به مرور ایام با بست نشستن در شهرهای بست و یا ملتجی شدن به اماکن مشرّفه سبب استخلاص و برائت ذمّه قاتل نمی شد ، بلکه در هر صورت وی را قصاص می نمودند ». این است معنی کشتن انسان ها از نظر تورات ، تا چه رسد به کشتن پیامبران خدا.

گاو

ذبح «گاو» به عنوان وسیله ای برای کشف جرم و امتحان بنی اسرائیل

( وَ اِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ اَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَهً قالُوا اَتَتَّخِذُنا هُزُوا قالَ اَعُوذُ بِاللّهِ اَنْ اَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ )

( و به خاطر بیاورید ) هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: خداوند به شما دستور می دهد مادّه گاوی را ذبح کنید ( و قطعه ای از بدن آن را به مقتولی که قاتل او شناخته نشده، بزنید ، تا زنده شود و قاتل خویش را معرّفی کند و غوغا خاموش گردد ) گفتند: آیا ما را مسخره می کنی ؟ ( موسی گفت : ) به خدا پناه می برم از این که از جاهلان باشم(۱)

___________________________________________

۱- ۶۷ / بقره

ماجرا چنین بود که یک نفر از بنی اسرائیل به طرز مرموزی کشته می شود ، در حالی که قاتل به هیچ وجه معلوم نیست .در میان قبایل و اسباط بنی اسرائیل نزاع درگرفته می شود ، هریک آن را به طایفه و افراد قبیله دیگر نسبت می دهد و خویش را تبرئه می کند ، داوری را برای فصل خصومت ، نزد موسی می برند و حلّ مشکل را از او خواستار می شوند و چون از طرق عادی، حلّ این قضیه ممکن نبود و از طرفی ادامه این کشمکش ، ممکن بود منجرّ به فتنه عظیمی در میان بنی اسرائیل گردد ، موسی با استمداد از لطف پروردگار از طریق اعجازآمیزی ، به حلّ این مشکل می پردازد.

بدین ترتیب که بعد از جریانات مفصلّی که در آیات ۶۷ تا ۷۴ سوره بقره به آن اشاره شده، با زدن قسمتی از گاو ذبح شده به بدن مقتول، وی زنده شده و قاتل خود را معرفی می کند.